Монография «Тұран-Астана»

кара, сары, қызыл, қоңырға бөлмейтін, адамның кісілігін кемітпейтін 
бір ғанаұлы мәселе: ол адам интеллекті мен гуманизмі. Ал зерде, 
санат -  интеллект болса, бұның табиғи да, әлеуметтік те мэселе 
екенін, әсіресе, үкіметті ұстап отырғандар мен заң шығарушылыр 
ұмытпаса, бұдан «жамандық көрмес». Абай айтпай ма: 
Жамандар қыла алмай жүр адсиі  еңбек,
Үрлъщ,  қульщ қылдым деп цагар көлбек.
Арамдықтан жамандыц көрмей қалмас,
Мың күн сынбас,  бір күні сынар шөлмек.
«Өлмейтін сөз» деген Абай қағидасы гуманистік сарынын ұғуға 
талаптансақ  -   бүгінгі  тілмен  айтсақ  -   өлмейтін,  өшпейтін, 
қүрымайтын -  адамның табиғи  интеллекті.  Бірінші  кітап  бойы 
ізденісіміздің ұйтқысы, тірегі, арнасы болған Абай Ү шкілі теориясы.
3.1.1 
АБАЙ ФИЛОСОФИЯСЫ -  
X X IҒ А СЫР  «КӨКІРЕГІКӨЗДІЛІГІ»
Абай сөзі қарапайым тілге жан бітіртін сөз, күнделік казан- 
ошақ  басында  қазақтың  қолданатын  сөзіне  тарихи  мазмұн 
жүктейтін, логикалық деңгейдегі философ иялық ой, энцикл о педиялық 
түсінік беретін мағлүматты сөз. Қазақ сөзінің қарапайымдылығы, 
эсемділігі мен көркемділігі, сәні мен мэні, шешендігі мен даналығы, 
философиялық  мағыналығы  мен  түйінділігі,  міне,  осылардың 
баршасы,  ескерілмегені  қанша  десеңізші  Абай  өлең  сөзі  мен 
философиялық  сөздеріне  тэн  қасиет.  Диалектика  тұрғысынан 
қарасақ, пайымдасақ Абай сөзі философиялық деңгейге көтерілуі 
сыры қазақ сөзі тарихын меңгеріп, жалпы адамзаттық интеллект 
сатысына жоғарлауы. Осы жолда стийхиалды диалектиканы шебер 
қолдануы. Осы орайда Абайдың саяси-элеуметтік, философиялық 
көзқарасы  үйтқысы  -   «Қалың  елім,  қазағым,  қайран  жұртым» 
саяси-элеуметтік, философиялық шығармасына толығырақ тоқтап 
өтпекшіміз. Еңалдымен, шығарманыңтолық нұсқасын келтірейік.
56

Қапың елім,  қазагым,  қаиран жүртым,
Үстарасыз аузыца түсті мұртың.
Жацсы менен жаманды  айырмадың 
Бірі — қан,  бірі — май болып енді екі үртың.
Бет бергенде,  шырайың — сондай жақсы,
Қайдан гана бұзылды сартша сыртың?
Үқпайсың өз сөзіңнен  басқа сөзді.
Аузымен орац орган өңкей цыртың.
Өзімдікі дей алмай өз малыңды 
Күндіз күлкіц бүзылды,  түнде — үйцың.
Көрсеқызар келеді байлауы жоц,
Бір күн тыртың етеді,  бір күн -  бүртың.
Бас-басына би болган  өңкей цицым,
Мінеки,  бүзган жоц па елдің сщын.
Өздеріцді түзелер дей алмаймын 
Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың.
Агайын жоц нәрседен етер бүлтың,
Оныц да алган жоц па қүдай қүлқын.
Бірлік — жоц,  береке — жоқ,  шын пейіл —
жоц,
Сапырылды байлыгың,  бащан жылцыц.
Баста ми,  қолда малга талас цылган 
Күш сынасцан күндестік бүзды-ау шырцын.
Оңалмай бойда жүрсе осы цыртың 
Әр жерде-ақ жазылмай ма,  жаным,  тырцың.
Қай жеріңнен көңілге қуат цылдыц 
Қыр артылмас болган соң, мінсе қырқын.
Тиянацсыз,  байлаусыз байгұс цылпың,
Не түсер қүр күлкіден жыртыц-жыртыц.
Үгындырыр кісіге кез келгенде 
Пыш-пыш демей қала ма ол да астыртын?
Қазақ халқының болашақ тағдырына қайғы жеп Абай айтқан 
ғасырлық  толғауы  -  «Қалың  елім...»  теориясы  мен  логикасы. 
Шамамызша толығырақ айтсақ: «Бірлік», «Береке», «Шын пейіл»
57

«Қалың
философиясы. Бұл болса, XXI ғасыр өркениетіне дәнекер, қазақ 
халқы атынан елші боларлық гуманизм философиясы. Гуманизм
философиясы (паргиялық философия емес/қалам иесі/) -  адамдық,
кісілік жасампаздық  күштерді  -  адам  интеллектін  қолдайтын,
қорғайтынфилософия. 
*
Абайдың «Қалың елімі...» 1886 жылы жазылған. Сана сезім 
толғануы, тұшынуы, сезінуі, ойлау логикасы алқабына киліккен
мәселелерді тарихи-философиялық тұрғыдан талдап 
ойша  қорытындылағанда  -   «Ә»  дегеннен-ақ 
мысалы бірінші жолынан бастап, логикалық ойлауға мың 
жүк  артады.  «Қалың  елім,  қазағым,  қаиран  жұрты
басталғаннан-ақ шығарма тақырыбы философиялық мазі
қазақ халқы тарихының бір кезеңі екенін сездіріп түрған 
Не қилы дүрбеленді бастан кешірген қазақ халқының өмірі
тарихынан сыр шертеді. Тіршілік өлшемі -  мыңі 
жайлауы: кеңістігі үлан ғайыр да, бай өлке болса да, тақыр ксдейлері 
қазақ елі.  «Қалың  елім...»  шығармасы  логикасы  қоғам  тарихы 
диалектикалық қарама-қарсы саяси-әлеуметтік күштердің күресі 
екенін ескерткендей: «қайда жүрме, қайда барсаң да, қай аялдамада
тыныстама, есіңде болсын, тартыс-күреспен бірге өмір сүресің»
І
малы
мақсатты бағыттылығын
тапсырғандай
Абай шығармашылығына тэн қасиет налу, түңілу, пессимизм 
сарыны емес, керісінше оптимизм, гуманизм сарыны басым жатыр. 
Абай халкының экономикалық, саяси-әлеуметтік хал-ахуалына,
психологиялық
пайымдауға саналы ұмтылыс жасайды. Шығарманың эр
алдына
түсті
I V
 
щ
Абай  халқының  шаруашылығы  мен  мәдениетінің  мешеулігін 
парасаттылықпен терең сезінгенін  көреміз.  Экономика, рухани 
өмірдің  жалпы  дамуы  зандылығын  сын  көзбен  қараған  ақын 
шығармасы келесі жолдары бұны анықтанытады:
58

Жақсы менен жаманды  айырмадыц,
Бірі қан,  бірі май болып енді екі үртың,  - 
міне, осы екі жолға орныққан көркем сөздің эрбірі өз алдына 
философиялық  күй  шертеді,  саяси-әлеуметтік  мәселелерді  ой 
сарабынан өткізіп жиынтықтаған. Ел тағдырын, халық қажетін, ел 
билеушілері  тар  өрісті  өзіндік  санасын  өмір  диалектикасына
сэикестіре оеинелеген.
Бет  бергенде шырайың сондай жацсы,
Қайдан  гана  бүзылды  сартша  сыртыц?  — дегенде,  акын- 
философ неден сыр толғайды екен? Біздіңше,«сартша сыртың» деп, 
алпауыт,  жемқор,  жылтықай  саудегердің  әлеуметтік  портретін 
жасаған. Алыпсатарлардың айла-тэсілі жалпы бұхараның көсегесін 
көгертпейтінін,  сырт  көрінісінің  «шырайы  сондай  жақсы» 
болғанымен, алдамшы, тыянақсыз тұлғасын шыншылдықпен ашып 
көрсеткен. Абайдай ойшылдың пайымдауынша, адам атаулы жағдай 
мен тәрбиенің туындысы болып табылады да, ал тәрбиешінің өзі 
де тәрбиелі болуы керек екен. Осы тұрғыда Абай адам сана-сезімі 
оның тұрмыстық һэм элеуметтік жағдайына байланысты екенін
тілге тиек етіп отырған. Тағы бір өлеңінде:
Түзетпек едім заманды - десе, осы ойын жалғастырып: 
Ацылдылар арланып үялган соң,
Ойланып,  түзеле ме деп айтцанмын,  - дейді.
Қоғам өмірі даму, тартыс үстінде өтетінін бар жан дүниесімен 
сезінуі  ақын-философтың  мына  өлең  жолдары  дараландыра
аңғартады:
Өмір,  дүние дегенің - 
Агып жатцан су екен.
Жақсы-жаман  көргеніц 
Ойлай берсең у  екен.
Коғамдық болмыс пен қоғамдық сананың байланысы туралы 
■
қағида  Абайдың  «Қалың  елімінің...»  тарихи-философиялық 
мазмұнын ашудың сара жолы,  ғылыми-әдістемелік құралы деп 
білеміз. Поэзия, жалпы эдебиет толғайтын мәселелердіңәлеуметгік
59

бағыттылығы қоғамдық санамен барынша толық қамтылмайтын 
обьективті оқиғалар тізбегіне Абай сөзімен -  «Түбін ойлап уайым
жеп айгқанмын» дегені орайлас келеді.
Абай өз ортасын, заманына тэн шаруашылық жағдайларын,
түрмыс салтын, білім  мен ғылым дэрежесін, адамдардың мінез
қүлқын шынайы эрі сынағыштық-пен бейнелеген.
«Қалың  елім...»  логикасы  өндірістік  қатынастар  тудырған 
қоғамдық қайшылықтардан мәлімет береді. Шығарманың эр жолы 
дүниеге,  мал-мүлікке  таласқан,  жанжалдасқан  би-болыстар, 
старшын-песірлер, жалшы-малшы, кедей шаруа, осылардың бір- 
бірімен  қақтығысын барлық тіршілік бояуларымен  көз  алдыңа 
жайып  салады.  «Қалың  елім...»  толғайтын  философиялық- 
энциклопедиялық ойлар, түжырымдар  Мұхтар Әуезов  «Абай», 
«Абай жолы» роман-эпопеясына мазмұндық та, тақырыптық та 
бағыт нүсқап, ықпал жасайды. Осыны қуаттау мақсатымен тағы
дадәледдер келтірейік. Соныңбірі—«Замандар диалогы. «Романның
бірінші кітабын түйіндейтін, келесі кітаптарына тарихи да, логикалық 
бастама  боларлық  жағдайларға  тоқтап  өтелік.  «Қалың  елім...» 
логикасы  түрғысынан  бағаласақ  -   Қүнанбай  мен  Абай  пікір 
таласына Мүхтар Әуезов дәуірлік мэн жүктеп, Қазақ елі, қазақ 
халқы дамуының тарихына, Абай ойы ауқымдай, жан-жақты талдау, 
әрі философиялық шолу жасаған. Енді Мұхтар Әуезов қаламынаи
туған сол «Замандар диалогынан» үзінді келтірейік.
«- Орайы келгенде айтармын деп жүр едім. Сенің басыңнан 
үш түрлі мін көремін. Соны тықда! -  деді Қүнанбай... Еңэуелі арзан 
мен  қымбаттың  парқын  айырмайсың.  Өзіңдегі  барыңды  арзан 
ұстайсың.  Бүлдай  білмейсін.  Көп  күлкіге,  болымсыз  ермекке 
асылыңды  шашасың.  Жайдақсың!  Жайдақ  суды  ит  те,  қүс  та 
жалайды. Екінші, дос пен қасты сараптамайсың, досқа досша, қасқа 
қасша қырың жок. Ішіңде жатқан сыр үшқыны жоқ. Жүрт бастайтын 
адам оңцай болмайды. Басыңа ел үйірілмеңці. Ү шінші, орысшылсың. 
Солай қарай ден қойып барасың. Дін, мүсылман жат санайтынын 
ескерм ейсің»  -   деді 
(Мүхтар  Әуезов.  Ж иырма  томдық
60

шыгармалар  жинагы.  Алматы:  Жазушы,  1979.  3-т.  «Абай» 
Роман-эпопея,  406  б.).
Қүнанбайдың Абайға таққан үш мінінің сарыны—аға сұлтанның 
сенімі күйреп, қолынан биліктін тая бастағанын көрсетеді. Иә, аға 
сұлтанның~«атсам оғым, шапсам қылышым, эрі ісімнің, жалғасы 
болар ма екен», деген үміті, пышақ кескендей үзілді. Әкесі таққан 
үш мініне Абайдың берген жауабы:
-  
Осы үш айтқаныңыздың үшеуіне де дау айтам, әке. Өзімдікі 
дұрыс деп айпгам. Ең эуелі, жайдақ суға теңгердіңіз. Қолында құралы 
бар жалғыз-жарымға пайдасы тиетін шыңыраудағы су болғанша,
қүралды, қүралсыз, кәрі, жасқа түгел паидасы тиетін жаидақ су 
болғанды артық санаймын. Екінші, ел алатын тәсілді айттыңыз. 
Менің білуімше, ел бір заманда қой сияқты болған. Бір қора қойды 
жалғыз қойшы «айт» десе өргізіп, «шайт» десе жусататын болған. 
Бертін келе, ел түйе сияқты болды. Алдынатас лақтырып «шөк» 
десең,  аңырып  барып  қана  бүрылады.  Ал,  қазіргі  ел  бүрынғы 
көрбалалықтан, нашар, момындықтан сейіліп, көзін ашып келеді. 
Ендігі ел жылқы сияқты болды. Аяз бен боранда, жауын-шашында 
топ не көрсе, соны көруге шыдаған, жанын аямаған, қар төсеніп, 
мүз жастанған, етегін төсек, жеңін жастық қылған бақташы ғана 
баға  алады.  Жан  ашыры  бар,  жақсылық  пайдасы  бар  ғана  кісі 
бағады... Үшінші, орысты айттыңыз. Халық үшін де, өзім үшін де 
дүниенің ең асылы өнер-білім. Сол өнер орыста. Мен бар тірліктен 
ала алмаған асылды содан алатын болсам, ондай жер жатым бола 
ма?.. Жатырқап, қашықтауым надандық болса болар, бірақ қасиет 
болмас... — деді.
Қүнанбай тыңдап болды да күрсініп қойды. Шарасыздықтың 
ажары білінді. Бірақ үн қатқан жоқ. Сөз осымен біткен еді. Абай 
қоштасты да, жүріп кетті. Дөң басында ауыр оймен жалғыз отырып 
қалды  Қүнанбай  қиналған  күйде.  Тағы  жеңілді.  Баладан  ғана 
жеңілген жоқ. Ендігі өмір мегдеп барады. «Әлсіредің, тозарлық
шағыңа жеттің» деп тықсырып келіп, шетке қағып оарады.
61

Өз баласының аузынан естіген үн, сол бір -  «дәуренщ өтп» 
деген суық сарынның қатаң лебі еді» 
(Сонда,  406-407 бб.).
Қандай адам «ел бағуға» қабілетгі? -  деген тағдырлы сұрақты 
бетке ұстап, бұған Абай талдау жасап, түйін жауабын ұсынады. 
Қүнанбайдың Абайға таққан міндері тек мұның жеке-дара басына 
айтылған мін емес, қазақ сахарасында Абай эсерімен қалыптаса 
бастаған,  әділдік  пен  гум анизм ді  бетке  ұстап,  орыстың
революцияшыл-демократияшыл  озық  ойымен,  дүниежүзілік
прогресшіл  мэдениетімен  жақындасып,  осылармен  достық- 
ынтымақта болуды мақсат етіп қойған Абай жолына қарсы кергарпа 
күштердің әрекетін көрсетеді. «Қалың елім...» жайында тереңдей 
пайымдасақ, сарапқа салсақ, қоғам өмірініңтарамдалған салалары 
көзге  елестейді.  Алайда,  қандай  философиялық ойлар тағы да 
түйінделер екен деп, мазасызданасыз. Шығарма жолдары эр сөзі: 
«Тыңца, көзіңмен көріп, ойыңмен тоқып, парасапгшыл ақылмен ізден,
талагпан»-деп ынталавдырып, философиялық-энциклопепедияльіқ 
толғауларын, трсырымдарын аса жауагтгылықпен қабылдауцы өтініп
түрғандай.  Қоғам  дамуы  ішкі  қайнар  көзі  — диалектикалық 
қайшылық. Бұлар болса, метериалдық керек-жарақты өндірумен 
айналысқан адамдардың іс-қимылы, эрекеттері  негізінде туып, 
өрбңді. Осыдан барып адамдардың алуан түрлі тағдырлары, мінез- 
құлықтары, сана-сезімдері, пиғылдары мен ниеттері қалыгггасып,
өмірге талпынады.
Жацсы менен  жаманды  айырмадың,
Бірі  қан,  бірі май  боп  енді  екі  ұртың,  -  деп,  Абай  қазақ
сахарасындағы үстем саясат пен жырым-жырым ру-тайпалық сана
мен идеология таяздығын, өрісі тарлығын осы екі жолға аса ықшам,
барынша  жинақы,  тас-түйін,  болаттай  берік  сөздер  сапына
логикалық абстракция мәнін де сидырған.
Адамдардың  іс-кимылдары,  мінез-құлқы,  ойлау  мәдениеті
шаруашылық барысында қалыптасатынын аңғартады. Қоғамдық 
болмыс  пен  қоғамдық сана  ара  қатынастары  тұжырымдамасы 
тарғысынан  келгенде,  Абай  поэзиясы  «араны тоймас» алпауыт
62

жемқорлардыңтыюсыз эрі тежеусіз кеткен қылықгарын барынша 
айқын, анық түрде, сыншылдықпен бейнелеген. Қоғамдық сана
мазмүнын:
Үцпайсың өз сөзіңен басца сөзді,
Ауызымен  орак,  орган  өңкей  қыртың,  -  деп  түйіп,  жалпы 
философиялық мэнін ашып, әлеуметтік қызметін бағалаған. «Өңкей 
қыртың» деген  сөздер  қоғамдық сананың білім  мен ғылымнан 
шалғай эрі  мүлдем бейхабар екенін байқатпай ма?!  Бұған қоса, 
өзімшілдікті,  қатып  семіп  қалған  білімсіздікті,  құрық  бойы 
жорғалайтын  жырым-жырым  сананың  таяздығын,  адам  ойлау 
қабілетінің  шабандылығын,  еріншектігін  сынаған.  Осынау  ой 
тоқтатып отырған сөздер логикалық абстракция мэніне ие болып, 
сырын ашып қоғамдық сана тарихын тарқатып тұрған жоқ па?! 
Алуан түрл і нэрі, сәні, түрмыс салты мен дәстүрі, сүреңі мен мазасы 
бар адамдардың дүниетанығыш, дүниеқабылдағыш сезімдерін, 
психологиялық көңіл-күйін, ойлау қабілетінің өрісін тануға соқпақ 
жол, бағыт үсынады. Қоғамдық сананың әрғилы, көп сырлы, мәнді- 
мэнсіз, баянсыз, жасампаз, не ұшқалақ, жігерлі, не еріншек ездігін, 
кертартпа, не сергек-ұмтылғыш сипатын Абай терең сезініп, бар 
жан  дүниесмен  қабылдап,  қоғамдық  көзқарасы  арқауы  еткен. 
Бүгінде  кеше  ғана  болашақ  деп  жүрсек:  үшінші  мыңжылдық 
түңғыш қадамы -  XXI ғасыр алғаш 2001 жылы табалдырығын да 
аццап басып, жаңа ғасырға бет қойған болашақ ұрпақ көктен түскен 
жоқ. Бүл болса, бүгінгі сәби, жас пен кэрі -  баршасы болып алға 
үмтылуда, кімі қайда ұмтылады көрешек пен уақыт көрсетді. Абай 
айтатын  -   «Бірлік»,  «Береке»,  «Шын  пейіл»  ісі  мен  санасы  -  
гуманизмі мен интеллекті билейтіні анық. Жаңа мыңжылдық-жаңа 
дэуір ғасыры басталды десек,  бүның кешегісін  көз алдымызда 
елестету тарихи қажеттілік. Осы ойды бекітетін Абайдың жаңашыл 
философиялық ілімі -  «білмек» теориясы (таным теориясы /қалам
иесіУ).
Абай дэуірі  мен  Мүхтар Әуезов дэуірін байланыстыратын, 
сабақтастығын жалғастыратын интеллект күші, деңгейі, тэрбиелігі
63

мен көрегендігі. Қазақ мәдениеті мен ғылымын XXI ғасырға табыс 
етер алдында, бүлардың гуманистік сипатына аирықша мэн беріп, 
адамзат өркениетіне адал қызмет ететініне кэміл сенеді. Мүхтар 
Әуезов «Абай», «Абай жолы» роман-эпопеясы бірінші кітабының 
соңғы  — «Қияда»  атты  тарауында  беинеленген  бір-екі  тарихи
көріністен үзінді келтірейік.
БІРІНШІ КӨРІНІС:
Абай мен Ербол Балағаздың ісі бойынша, жуырда адвокаттық 
қызметке  орыс  патшалығы  әкімшілігінен  рұқсат  алған,  саяси 
қуғында  жүрген  Ақбастың  үйінде  Семейде  болған  көрініс. 
«Сахараның түйесі» мен «Мүжықгың мәстегінің» кездесу і -  «... Абай 
тағы кітаптарға қадалды. Қайран болып, сүйсініп отырып:
- Шіркін, жасау мен жиһаз асылы мынау екен ғой. Жарастық 
қандай,  қасиет  қандай!  — деді.  Тілмаш  Ақбасқа  Абай  сөздерін 
аударып берді. Осы уақытта Абайдың көзі жақын жердегі жақсы
мұқабалы бір топ кітапқа көзі түсті.
- Мынау закон кітабы ма екен? Не жайдағы кітаптар екен, э?
-  деп, ойлана сөйледі. Ол кітаптар Пушкиннің кітаптары еді.
Ақбас әуелде ұғындырмақ болып: «Ол закон емес, поэт жазған
сөздер...» деп күлді де, артынан қолын сілкіп:
- Сен білмейсін... оны білу қиын! -  деді. Өз ойынша: «Поэт, 
«киргиз» сияқты елде жоқ болар, сондықтан ондай үғым да жоқ 
болар!» деп, сөзді қысқа қайырған. Абай тілмаштан білмек болды. 
Ол «поэт» деген сөзің қазақша не екенін ойлап көрмеген екен.
- Әнші... Әнші кітап... -  деп, Ақбас сияқты қысқа қайырды.
Абай әнші деген сөзге тоқтай алмай:
- Қалай дейсіз? Әнші дейсіз бе?—деп, түсіне алмады. Тілмаш
Абайды керексіз сөзден тоқтатпақ болып:
- Сен білмейсің, үқпайсың деп айтады мына кісі, - деді. Абай
намыстанып қалып, мысқылдай күлді.
64

- Япырмай, бұл кісі болса, білімді адам. Біз де бір жүрттың 
сөз  ұғарлық  басы  бар  жастарымыз  дейміз.  Адамға  адамды 
жанастыратын тіл-ау! Сол болмағандықган бірімізге біріміз оп-оңай 
ұғындырарлық  жайларды  қиын  асудай  көріп  отырғанымызды 
қарашы!  Қазірде  екі  адамзат  емес,  екі  мақүлық  тэріздіміз. 
Мұжықтың мәстегі мен сахараның түйесі кездескендей ме, қалай?
-  деді. Ербол күліп жіберді. Абай сөзін Ақбас білгісі келді. Тілмашқа 
Абаңдың өзі де: «Осы сөзімді жеткізші» деген. Ақбас Абаңцың сөзін 
түгел естіп болды да, күліп жіберді.
-  Рас,  бұл  дұрыс  айтады!  Мэстек түйеден  үркеді.  Түйе де 
оған жоламайды. Біздің хал солай екені рас!.. -  деп, тағы күлді де,
-  жалғыз-ақ  сен  екеуіміз  ғана  сондай  емеспіз.  Қазір  Ресей 
патшалағындағы закон-тэрпгіп пен қырғыз сахарасының арасындағы 
барлықтұтас халдің өзі сондай. Сен жақсы айтгың! -деді» 
(3-т.,
бірінші кітап  «Абай»,  398-399  бб.).
Осы тарихи көрініс пен қазіргі кезеңнің аралығында ғасырлар 
жатыр. Әрине, бүгінгі күннің көрінісінің айрықша белгісі -  Тәуелсіз 
Қазақстан Республикасы.
САХАРА ТҮ Й ЕСІН ІҢ  ХИКАЯСЫ
екінші тарихи  көрініс.
Сөз етпек көрініс Абай заманын зарлатқан, зарықтырған білім
-  философия ті л інде интеллект деңгейі. Әңгімеміздің арқауы қырдың 
алпауыт байы атақты Байдалы. Мұхтар Әуезовтің «Абай», «Абай 
жолы» роман-эпопеясының түлғалы кейіпкері нің бірі.
Білімнің- қоғамдық, саяси-элеуметтік күш екенін, халықтар 
мен елдердің өз-ара қарым-қатынастарын түсінудің, ұғынудың ең 
мықты қүралы екенін Мұхтар Әуезов өте қызықты жағдайда, эрі 
нанымды көрсеткен. Тосын көрінетіні, таңцаңцыратыны ру-тайпалық 
қоғамның мықтысы, қара сөздің майталманы, тілге шешен, дауға 
жүйрік Байдалының пікірі арқылы табиғи нанымды етіп бейнелеген.
65

«Елдегі эрекет асқындап кеткен соң Байдалы да қалаға келген. 
Әр жерге түртініп жүріп келіп, бір күні Абайға шынын айтты.
- 
Қарағым Абай-ай, көшеде жүрсек атымыз үркіп, қаласына 
сыймайды.  Үйіне  беттесек,  есігінен  тон-күпіміз  сыймайды. 
Жалтыраған  тақтайынан  көн  етігіміздің  табаны  тайғанайды. 
Адамына  тілдесейік  десек,  саңырау  мен  мылқаудай  болып, 
ымдасудан эрі бара алмаймыз. Бүл қыр сорлыға қала деген қамау 
екен ғой. Жалтыр мүзға айдап салған кэрі түйедей, мүгедек болып 
жүргеніміз мінеки... — деген. Отырған жүрт күліп тыңдады. Бірақ 
Байдалы күлдіріп айтса да, күйігін айтқан. Абай осыдан соң Жігітек
тобын өзі бастап, өзі басқарып жүрді» 
(399-400 бб.).
Күнделікті, үйреншікті, көзге де, сезімге де сіңіп кеткен түрмыс 
салты  көріністерін  көмекке  ала  отырып,  Байдалы  өте  терең 
мағыналы пікірді Абай сынына үсынып отыр. Меңіреу ойды оятып, 
надандықты,  мешеулікті  қолынан  үстап,  өркениет  босағасына 
сахара түйесін жетсктеп Баидалының келген сәті тарихилығын 
сақтап,  нанымды  етіп, эрі  бейшаралығын,  дәрменсіздігін «кэрі 
түйемен»  салыстыра  отырып,  зәрлі,  үтымды,  нанымды  етіп 
бейнелеген. «Қалың елімі...» мағынасына терең бойлап, әр шумағына 
ой аялдамасын жасап, философиялық мэнін ашуға, үгуға, тереңіне 
пайымдай қарасақ, Абайдыңтек осы шығармасы ғана емес, бүкіл 
поэзиясына, философиялық сөздеріне тэн заңдылыкты түйіндеген 
болар едік. Бүған қай өлеңі, философиялық сөзі болмасын -  дерекгі 
дэлел. Осы арада ақынның «Өлсем, орным қара жер сыз болмай 
ма?» деген өсиет-өлеңінің мына бір шумағына ғана зер салайықшы.
Жүрегімнің түбіне терең бойла,
Мен  бір жұмбақ адаммын,  оны  да ойла.
Соцтьщпалы,  соцпацсыз жерде өстім,
Мыцмен жалгыз алыстым,  кінә цойма!
Міне, бүгінгі ұрпаққа арналған ұлы  гуманист ақын, ойшыл 
философ Абаңцың ішкі жан сыры. Жан дүниенді жалынымен шарпып 
өткендей  сезінесің.  Айтпақ  ойымызға  оралайық.  Абай  өлең, 
философиялық сөздері қалыптасуы, дамуы зандылығы қайнар көзі
66

-  нақты өмір диалектикасы. Бұның айшықты ерекшеліп — күрделі, 
тағдырлы  ой  түйіндеуінде.  Табиғат  сыры,  қоғам  көріністері  — 
түйіндеп айтқанда: қарама-қарсылықтар күресі жан-жақты белең 
алады. Айталық, қарапайым адам үшін тіршіліктің баршылығы мен 
жоқшылығы,  қуанышы  мен реніші,  бақыты  мен  қасіреті  қатар 
жүретіні қақ. Күнделікті күйбең, қазан-ошақ қамы эркімнің мойнына 
оратылып, эрдайым тәубесіне келтіріп отырады емес пе!? Демек, 
тіршілік қамы, тұрмыс қажеті үшін қарекет ету керек. Абай поэзиясы 
нысапсыздық көріністерінен де елес береді. Мысалы, шығарманың 
9-10-шы жолдарын алыңыз:
Өзімдікі дей алмай өз малыңды,
Күндіз күлкің бұзылды, түнде — ұйқың, -  деп, кедей-шаруаның 
жанашыры  Абай  барымташылар  үрлап  әкелген  малды  қайда 
сиғызарына амал таба алмай,  әуре-сарсаң, осыдан болар ұйқы- 
күлкіден айрылған жандардың психологиялық сезім күйін терең 
сезінеді.  «Қалың  елімде...»  өмір  диалектикасы  -   қарама- 
қарсылықтар шеңберінде туып, өріс алады. Шығарманың мына бір
жолдары осының куәсі.
Көрсе цызар келеді байлауы жоц,
Бір күн тыртыц етеді,  бір күн — бұртың.
Мүнда сыншыл, философ-ақын адамдар арасыңцағы «бүртың», 
«тыргың» қылықгарды сынап, шыңцыққа, эділдікке «байлауы жоқ», 
алдамшы,  өзімшіл,  екі  жүзді  мінездерді  шенеген.  «Бүртың», 
«тыргың» мінезі сыры -  бэрін иемденіп, бэрін де жалмағысы келген 
«көрсеқызар пиғылы», бұның тойымсыз өңеші.
Шығарманың мына бір жолдары қоғам өмірінде адамдардың 
іс-қимылдарында келеңсіз қоғамдық қылыктарға шығарған халық
үкімісияқты:
Бас-басына би болган  өңкей щіқым,
Мінеки,  бұзган  жоқ  па  елдің  сщын...  -   деп  түйіндеген. 
Шығарма логикасы -  қоғам өмірін өз уысынан шығармай, билік 
тізгінін ешкімге үстатпауға тырысқан, «шариғат», «эруақ», «ата 
жолы»  дегендерді  жамылып,  ел  басқарған  би-саясатшыларды

жүктеу/скачать 6,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: