Монография «Тұран-Астана»

сынайды.  Ел  билігін  қалайда  уысынан  шығармау  -   аласұрған 
«қиқым»  саясатын  «елдің  сиқын»  бұзғандар  деп  айыптайды. 
Көреген саясатшы, қоғам қайраткері, мемлекетшіл теоретик Абай 
қазақ биінің жеке-дара эрбірін өз аддына мемлекет деп санап, елді 
халықты қырық руға, қырық жікке бөлінуге душар еткен, қырық- 
пышақ болған «мисыз», «ақылсыз», патшашыл «қиқым» саясатын 
әшкере  етедді.  Шығарманың  келесі  жолдары  Абай  сынайтын 
«қиқым» саясаты туралы ойларымен ұштасады.
Өздеріңді түзелер дей алмаймын 
Өз цолыңнан кеткен соң енді өз ырцың.
Агайын жоқ нәрседен етер бұлтың,
Оныц да алган жоц па цүдай цұлцын.
Мұнда  «өз  ырқың»  деп  қырық-пышақ  болып,  бір  бірімен 
қырқысқан руларды, бұлардың баянсыз «қиқым» саясатын өлтіре 
сынаған.  Ерекшелендіре  бөліп  көрсететін  бір  жай  -   Абайдьщ 
«Қазағым, қайран жұртым» қақысындағы толғаныстары Батыстың 
ұлы  ойшылдарының,  орыс  революцияшыл-демократтарының 
азатшыл, бостандық сүйгіш идеяларымен сабақтасқандығы.
Абай ойының шығар көзі, басты түлғасы -  халық. «Қал ың елім» 
деп, халық ұлы, ел азаматы Абай қазақ жерінің, елінің түгастығын 
мегзесе,  «Қазағым» -  сол тұтастыққа ие  болып,  онын тарихын 
жасаушы қазақ халқыньщ өмірін паш етеді. «Қайран жұртым» деп 
исі қазақ жұртына тэн қоғамдық, саяси-элеуметтік сана жайлы сьф
шертеді. Өлең жолдарына орныққан мына бір ойларына үңілейікші: 
Бірлік жоц,  береке жоц,  шын пейіл жоц,
Сапырылды байлыгың,  бацқан жылцың.
Баста ми,  қолда малга талас цылган
Күги сынасцан күндестік бұзды-ау шырқын, -  деп, философ-
акын, тарихшы ақын Абай елдің «Бірл ігіне» іріткі салған, «Берекесін» 
кетірген,«Ш ын  пейілден»  айырған  «қиқымның»  қоғамдық, 
әлеуметтік  қылықтарын  шенейді.  Мұның  өзі  дәл  кэзір  эркімді 
ойландырса керек.
68

Батыстық қоғамдық ой, оның ішінде К. Маркстің «қосымша 
құн»  туралы  теориясы  адамды  азап  өмірге,  адамды  адамның 
қанауына душар етеді деп есептеді. Ал, бүгінде, бұның етек алған 
көрінісі -  парақорлық, былайша айтқанда, мафия. Осы көріністі сөз 
етіп отырған Абай тарихи шығармасында да орын тепкенін, бірақ 
ұлттық салт-дәстүрмен боялған:
Қай жеріңнен көңілге қуат қылдық
Қыр артылмас болган соң мінсе ңырқын,  - деп, қазақ жерін
билеушілерінің парақорлығына налиды.
Абайдың ойшыл-философ, тарихшы ақын екені отыз кітапқа 
жүк боларлық  отыз жол  шығарманың соңғы,  қорытынды  төрт 
жолынан айрықша даралана көрінеді. Міне, сол жолдар: 
Тиянацсыз,  байлаусыз байгүс цылпың,
Не түсер қүр күлкіден жыртыц-жыртыц.
Үгындырар кісіге кез келгенде 
Пыш-пыш демей қала ма ол да астыртын?
Иә,  қазргі  өтпелі  кезеңде  сол  Абай  айтқан  «пыш-пыш», 
«жыртың-жыртың» «байғұстық» мінездің аяққа оралғьі болары хақ. 
Кергартпа саяси-әлеуметтік күштер қазір де бар: «ойлан, ойлан» -  
деп, бүгінгі үрпақты сақтандырып тұрғандай.
3.1.2 XXIҒАСЫР -  МҮХТАР ӘУЕЗОВ КӨЗІМЕН
Мүхтар Әуезовтіңтіршілік дүниесімен мәңгілік қоштасқанына 
міне қырықжылдан асып барады. Тірі адам үшінші мыңжылдық 
баспалдағы -  XXI ғасыр босағасын аттады. Қазақ халқы дүниежүзі 
жұртшылығымен бірге түңғыш мыңжылдығын дербес ел, тәуелсіз 
мемлекет дэрежесінде қарсы алып отыр. ¥сынып отырған ізденіс 
еңбегімізден қорытынды қақысында айтсақ та болады, философия 
тілінде тарихилық жэне логикалық нақтылық: Абай -  философ. Ал 
бұл нактылыққа жетудің, ойша меңгерудің құралы -  Абай Ү шкілі, 
бұны «ниеттеніп білмекке» мақсатты ұмтылыс жасаганымызды 
ізденіс, ой сарабынан өткен «Абай Үшкілі». Қазақ халқы әлемдік
69

өркениет елшілігіне Мұхтар Әуезовті қандай дарыны, ұлылыққа тең 
еңбегі  үшін үсынады  екен?  Сұрақты  бұлай  қоюға, дэл  осылай, 
басқадай емес деп ерекшелендірсек, иэ ерекшелендірсек. Сонда 
көптеген пікірлер, болжамдар торабына, біздің топшылауымызша, 
бүза-жара, итермелеп алға ұмтылатын екі тағдырлы, тұлғалы түйін 
ойды ұстанамыз. Атап айтсақ:
-  
бірінгиісі -   Мүхтар  Әуезов  шығармашылығы  логикалық 
деңгейі -  Абай заманы, яғни Абайдың әлемдік тарихи тұлға бітімі 
тұтастығы ойша, ойлауда диалектикалық құралдармен идеалды 
тұрде қайталанып, байытылып, бейнеленуі үдерісі;
-  
екіншісі -  Мүхтар Әуезов кеңес заманында өмір сүріп, еңбек 
етіп, марксизм-ленинизм рухындатәрбиеленген жазушы болсада
-   адам  интеллекті  жасампаздық -  Абай  айтатын  «қайратына», 
«ақылына»,  адамдық,  кісілік  «жүрегіне»  -   адамның  өзіндік 
жасампаздық күштеріне оптимистік сенім артгы. Абай әлемін жан- 
жақты мүқият зерттеу, жан-жақты талдау, тексеру негізінде қазақ 
халқының батырлық, тарихи түлға бітімін дүниежүзі халықтарына 
таныстырды. Осы еңбегі арқылы Мүхтар Әуезов өзін үлы ғалым- 
жазушы, білім, ғылым, мэдениет жэне қоғам қайраткері ретінде 
көрсетгі. XXI ғасыр төрінен қазақ халқына орын тимесе де босағада 
отырмаспыз деген шынайы тілек, арман халқымызды, жаңа аяқтана 
бастаған тэуелсіз үлттық мемлекетімізді мазалайтыны сөзсіз. Алға 
екпіндеп үмтылу үшін артыңа үнемі қарап, «қуғыншы жоқ па?» - 
дегендей күй сезімі кімде де болмасын секем тудыратыны табиғи 
жағдай. XX ғасырды өңгеріп алып, адамзат көшін XXI ғасыр өңіріне 
ат басын тіреп, жайғасып жатыр.  Жер атты  планета халықтары 
табиғи да, әлеуметтік ортасын жаңғыртып, үнемі жаңартып отыруы 
объективті заңдылық. Әр ғасырдың өз еншісіне тиетін сыбағасы 
бар.  Тіршілік  тауқыметі  Адам  деген  эмірш ісін  жүлмалап, 
жұдырықтап,  қақпайлап,  үнемі  тарихи,  экономикалық,  саяси- 
элеуметтік сергектікті, ғылыми-техникалық өнертапқыштықты 
талап етеді. XXI ғасыр аспаннан түспейді—бүл адамзат тарихының
70

жақсылыққа, баршылыққа бастайтын тағы бір шиыршық атқан 
жаңа шеңбері. Абай айтқандай:
Жамандықтан жиренсец.
Ашылырсыц жылма-жыл.
Абайды ң осы бір терең сезімдік (психологиялық /қалам иесі/), 
философиялық  сөздерін  жұмыр  бастан  асырмасақ,  өйткенде 
Абайды ң үлылығын, даналығын мүлдем ескермей, сырт айналып 
кеткеніміз ғой. Мұхтар Әуезов жеке-дара басы XXI ғасырдан тым 
алыстау еді.  КПСС-тің жеке басқа табынушылық,  көсемшілдік 
саясаты эшкере етілгенімен, кеңес халқының қол-аяғы бұғауда, 
«көзді көкірегі» бітеулі болатын. Осы жағдайда да Мұхтар Әуезов 
XXI  ғасыр  тағдырына  қатысты  дейтін  түлғалы  мэселерді 
көрегендікпен байқай да, тани да білді. Кеңес Одағын сол шақта 
жайлаған идея -  болашақтағы коммунизм салтанаты, бүгінде бүл
болса терең күйзелісте, дағдарыста.
Мүхтар Әуезов XXI ғасырды арнайы тақырып етіп талдаған
жоқ, бірақ үлы ғалым-жазушы өмірінің соңғы жылдары келешек 
заманға ойлы көз қадағанын ескеру рухани саулығымыз үшін өте 
қажет. Осы орайда ғалым-жазушының жалпы планетарлық мэні 
бар «Заман шарты» мақаласын ғылыми-теориялық үлгі ретінде 
қарап,  талдамақпыз.  Мүхтар  Әуезовтің  осы  бір  шағын  ғана 
мақаласы өзінің мэні мен мағынасы жағынан көп ойға қалдырады. 
Басқа мақалаларымен -  он жетінші, он сегізінші, он тоғызыншы, 
жиырмасыншы томдарына кірген, салыстырғанда өзгешелігімен 
оқшау  түр.  Тақырыбы  да  өзгеше  жалпыпланетарлық,  жалпы 
адамзаттық  ой  толғайды.  Дербес  қазақ  елі,  тәуелсіз  үлттық 
мемлекет  көзімен  қарасақ -  XXI  ғасыр  сипаты,  қайраткері  кім 
болмақ? XXI ғасыр аспаннан аяғы салбырап түспейді. Бэрі де -  
басшысы да, қосшысы да социализм заманында туып, өсіп, оқып,
тәрбиеленген жандар.
«Заман шартының» Әуезовтік логикасы бар. Мұхтар Әуезов
ой толғанысы, ой саптау мәдениеті көбіне «кеңестіксіз»жүре алмаса 
да,  кеңестіктен де  жоғары  түрған  нысана -  жалпы  адамзаттық
71

мэселе барын жауапкершілікпен терең сезінеді. «Ғажайып шақ. Кеңес 
вымпелі ақцың сиқырлы жүзін сипай жегті. Өзіміздің замаңдасымыз, 
кеңес  адамы  планеталар  сапарына ұшқалы  отыр.  Ал  сол  кезде 
көркемөнер аталатын адамзат еңбегінің бір сахнасында эрекет 
ететін біз, жазушылар, тамашалаған күйдеміз» 
(Сонда, 420 6.) деп 
бастайды мақаласын Мұхтар Әуезов.
Мүхтар Әуезовтің жиырма томдық шығармалар жинағының 
жиырмасыншы томға кірген зерттеулер мен мақалаларға арнайы 
берілген  түсіндірмелерде  «Заман  шарты»  туралы  мынадай 
анықтама-түсіндірме  берілген:  «Қазіргі  ғылыми-техникалық 
революция заманындағы көркем эдебиет тағдыры жөніндегі аса 
күрделі мәселелерді сөз ететін бұл еңбек «Заман шарты», «Ғ арыш 
дәуіріндегі эдебиетгі қайтпекпіз», «Біз жаңалықтабу жолындамыз», 
«Жүрекке жүрек ашылсын» деген тақырыпқа арналған бірнеше 
мақалалардан түрады. Алғаш «Қазақ эдебиеті» газетІнің 1960 жылғы
28  қазандағы  санында  жаряланды.  Одан  кейін 
(«Уацыт  және
әдебиет»  (1962) жинагы мен  12-т.  (1969,  493-499 бб.).  (20-т., 
489-490  66.)).
Мұхтар  Әуезовтің  осы  бір  шағын  ғана  мақаласы  «жер 
серіктері», «ғарыш кемелері» деген алғаш ғылыми-техникалық
көріністерден  оасталып,  заман,  жаңа  дэуір  түлғасы  -   жалпы 
адамзатгық мэселені тануға соқпақ жол салатын ой сагггау үлгісімен 
таныстырады.  Үшінші  мыңжылдық,  XXI  ғасыр деген  сөздерді 
мақаладан кездестірмесек те, бірақ ертеңге, болашаққа мегзейтін 
жаңашыл ойды үсынады. Мұхтар Әуезов XX ғасырдың рухани 
жүдеушілігі  тамырын  емші  ретінде  дэл  басқандай  сезіледі. 
Ойымыздың  дәлелді,  деректі  болуы  мақсатында  ұлы  ойшыл 
мақаласынан  бүгінгі  жүдеуш ілік  көріп  отырған  ойымызды 
сусындататын ұзақ үзінді келтірейік.
«Неше мың жылдар бойында адамзаттың көп дәуірлердегі көп 
халқының творчестволық қуатымен жасапған қымбат қазыналы 
өнерін бүгін есептен  шығара қою жол емес.  Қандай ғылымның
72

қандайлық ғажайып табыстары тұрғысынан қарасақ та, олай ету
жол емес дер едік.
Бір алуан ой өрісін (негізгі деп алуға болар еді /қалам иесі/)
осылай бастауға болар еді. Бірақ-та, қазір мен Гомер туралы Платон 
айтқан бір жайды еске салайын. Ол Гомер ақын бүкіл Элладаны 
ғана тәрбиеледі деген. Ал тек Элладаны ғана тәрбиеледі ме екен 
сол Гомер? Маркстің айтқаны кәне? Грек өнері «осы шақта да бізге 
көркемдік рахатын береді де, белгілі дәрежеде элі күнге шеніне 
ілестірмейтін  эсем  үлгі,  дэл  таразы  болып  түра  береді» деген. 
Көркемөнер  біздің  ішкі  дүниемізге,  жан  жүйемізге  эсер  етіп, 
адамдық қалпымызды тәрбиелейді. Ең зор шындық осы емес пе? 
Осыны  қайтып  үмытар  едік!  Біз  көп  кездерде,  Гомер  өз дэуірі 
адамының дүниетану, дүниесезіну ерекшелікгерін бейнеледі деп, 
сөйлей де, жазып та жүреміз. Сонда, бізді оған қүмар етіп тартатын 
тек қана соған қүмарлық, қызыққыштық қана ма? Тек таза күйдегі 
эстетикалық нашарлану ғана ма? Әлде «ескі жырды» оқи отыра, 
біз соның ішінен жаңа ырғақ, сарын тауып, танып бүгінгі күнімізге 
керек бір нэрсені ала отырамыз ба? Эрине, ала жүреміз. Ендеше 
бүгін де Гомер біздің замандасымыздың ойын, сезімін, жанын да
тәрбиелеуге қатыса жүреді емес пе?
Осы жайды заманы бізге жақын суретшілер жайынан батыл 
айтуға болады. Өткен ғасырда Ресейдің озат қауымын тәрбиелеген 
Пушкин  бізді  бүгін  де  тәрбиелемей  ме  екен?  Маяковский 
тәрбиелемей  келе  ме?  Солар  тэрізді  бар  ғасырдағы  бар 
халықтардың  барша  классиктері  де  бізді  сөзсіз  тэрбиелейді. 
Өздерінен кейінгі элденеше буындардың ой әлемінде із қалмаса, 
олар классик те болмас еді. Сөйгіп, көркемөнерде заманнан заман 
тозбайтын да қазына бар дейміз. Ешбір «Ай серіктері» оларды біз 
үшін жок ете  алмайды.  Адамзаттың ғылымдық ойы  қаншалық 
тапқыр, өр тапапты болмағанымен де, дэл адамның өз бойындағы 
бар  байлықты  ол  да  жүтатпайды.  Жер  баласын  табиғаттың, 
махаббаттың,  жастық  пен  балалық  шақтың  қуанту,  сүйсіндіру, 
қызықтыра сыйқырлауы еш шақтада тозбайды. Адамзат пэлендей
73

ғылымның сонау заңғар биігіне шықса да, Пушкиннің «Я помню 
чудное  мгновение...» дейтін жырын  сүйсініп  оқудан танбайды. 
Болашақтың  адамымен  біздің  ертеңгі  күніміз  деп  отырган 
моммунизмнің өзіне де көркемөнер бірге барып кіреді. Олай болса: 
«Поэзия, көркемөнер енді керек емес, себебі ғылым бүгінгі жаңа 
жолмен адам ойын тез жетілтеді, оңай тәрбиелейді, «ескі» асқа адам 
құштар болмайды» деп ойлау шалағайлық» 
(Сонда, 421-422 бб).
Бүгінде Абай мен Мүхтар Әуезовтей үлыларды әлемдік тарихи 
түлғалар сапасында элем халықтарының тәрбиешісі деуге болады. 
Мұхтар Әуезов өмір сүрген табиғи, тарихи орта сол шақтағы сөз 
өрнегі мен ой өрнегіне жаңалық нышаны — ғылыми-техникалық 
революция арқалы қоғамның барлык салаларына өктемдеп кіре 
бастады.  Бұның  жиынтық  көріністерін,  заңдылығын  ғылыми- 
техникалық прогресс, ғылыми-техникалық революция деп түйіп, 
адам баласы Жер планетасы механикалық, гравитация лық, атом 
күрылымы зацдылықгарын ашып, меңгеріп Ғарыш кеңістігіне қраш  
үрды.  Адам  мен  өркениет  мекендеген  басқа  планеталардагы 
тектестерімізбен танысуға, тэжірибе алысуга мүмкіндік туды деп, 
адам жаралғаннан бергі тарих  пен уақыт шеңберінде болмаған 
мүлдем жаца кезецге тап болдық. Бұл шақ Мүхтар Әуезовтің сөз 
етіп отырган «Заман шарты» мақаласы баспа бетінде шыққан кезеңі 
еді,  дэлірегі  -   1960  жыл  болатын.  ¥лы   ғылыми,  техникалық 
жаңалықтар  эр  мағыналы,  көп  мэнді  ой  серпіндерін  тудырды. 
Философиялық  тұргыдан  жиынтықтап  қорытсақ  -   жасанды 
интеллект (құлтемір—робот, компьютер /қалам иесі/) жэне табиғи 
интеллект (адам миы /қалам иесі/) туралы қайшылықты пікірлер. 
Осы мәселе төңірегінде Мүхтар Әуезов ашық, анық айтқан «Заман 
шартында» үсынған тың ойларына мэн, мағына бере отырып, танып 
білуге талаптану тарихи да,  ғылыми да  қажеттілік.  Әдебиеттік 
қүралдармен Мүхтар Әуезов өте күрделі философиялық мәселені 
табиғи интеллект (адам миы /қалам иесі/) пен жасанды интеллект 
(робот,  компью тер  /қалам   и есі/)  арасы н да  өрш и  түскен 
қайшылықты пікірлер туралы өз ойын ұсынады. Мүхтар Әуезов
74

жасанды  интеллектке  табынып  құлшынбай-ақ,  адам  миы 
қызметінің жемісі—адам танымы мен логикасы—«қайрат», «ақыл»,
«жүрек»-  адам интеллектін ту қылып көтереді.
«Б іздің  зам аны м ы зды ң  көрнекті  саясат  адамының
бірі«Эйнштейн  еңбегінің  үш  қана  парағын  түсіну  үшін  үш  ай 
отырдым» —деп жазған еді. Кім білсін, кей әдебиетшіге үш күн 
емес, үш ай да жетпес. Бірақ, мэселе сонда ма екен? Ақын өзінің 
өлең  жолдарына,  мысалы,  кванттық  механиканың,  немесе 
кибернетиканың, болмаса астрофизика мен астроботаниканың жеке 
үғымдарын қанша кіргізсе де, ол өлеңнен біз өзіміздің замандасымыз 
сырын  таппас  едік.  Өсіресе,  өз  замандасымыздың  ой-сезім 
байлығын танытатын жаңағыдай өлең болмас еді. Не себепті солай 
дейміз?  Себебі  көркемөнер  ғылыммен  салыстырғанда  ойдың 
төменгі сатысы емес, биік саты математиканы мысалға алғандағы 
арифметиканың орнында  әсте  болмайды.» 
(Сонда,  422  б.).  Бір 
кереметі Мүхтар Әуезов эдебиетті коркемөнер деп қана қарамай, 
ғылым сияқты танымның бір сатысы, қүралы ретінде қабылдайды.
Дүниежүзілік қоғамдық пікірді толғандыратын түпғалы мэселе
-  XX ғасырды әбігерлендірген ғасырдан ғасырға көшіп отыратын, 
Абай сөзімен түйсек, «күнде ертеңнен» талмайтын саясатшылар 
XXI ғасырға қандай ойран салар екен -  деген күдік бұқара халықгы 
мазал айды. Ескі екпінмен, қызумен жүріп келеміз, бүның арбауынан 
қашан  қүтылады  екенбіз?  Өзекті  өртейтін  мэселе:  XXI  ғасыр 
батыры «Кім болады?»-«Қаны бүзық» саясатшы ма? «Гуманизмді 
жақтайтын интеллект» иесі ме? Біздің геройымыздың жайын ең 
алдымен ойлау керек дейді Мүхтар Әуезов. ¥лы ғалым-жазушының 
қырық жыл бүрын айтқан геройының бейнесі XXI ғасыр адамына 
тэн басты қасиет—«... ой еңсесі биік адам, жоғарғы интеллект иесі
адам» 
(Сонда,  423  б.).
Мүхтар Әуезов мақаласынан байқалатын заман ерекшелігін 
түйіп айтсақ, өз заманы, дэуірі бітіспес қайшылықтары -рухани 
күйзелісін  аңғарып,  терең  сезініп,  бұндай  келеңсіз  жағдайдан 
шығудың жолдарын да іздестіретінін аңғартады. Шынайы кеңестік
75

өмір мен адам интеллект арасындағы қайшылықгарды терең сезініп, 
болашаққа артар  үміті  мен  арманын  сөз  ете  отырып,  бұрынғы 
шығармаларында  кездеспейтін  тың  жаңа  пікірлерді  ұсынады. 
Қорытып айтсақ: бұл мэселе -  адам интеллекті. КПСС үстемдігі 
дэуірлеп түрған шағында кеңес қоғамы айықпас дертке батқанын 
сезген КПСС Саяси Бюросы жеке басқа табынушылық саясаты 
мен идеологиясы қысымын партия съезінде эшкерелеп, КСРО-ны 
экономикалық жэне рухани  күйзелістен шығаруға жанталасты, 
сөйтіп аз да болса халық қаһарын бәсеңдетуге үмтылды. КПСС
XX съезі жан дауысы халық қүлағына шалынса да, жүрегінен орын 
теппеді, мұздаған ішкі жан дүниесін жылытпады, баяғы дағдылы 
«жарты сөзділік» өзгеріссіз сол қалпында қала берді. Еңбек адамы 
ойықцағысын сарқа айта алмай, түншығып,  кеңестік саясаттан 
біртіндеп  тү ң іл е  б астаған д ай   күтіп   түрған   алдындағы 
шарасыздықты сезгендей. Осының айрықша бір көрінісі -  Қазақ 
Елінде орын алған 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі. Халықтар 
тағдырын тізгіндеп үстуға  әккіленген,  бостандықты  шөміштеп 
беруге дағдыланған КПСС саясаты мен  идеологиясы халықтар 
қалауынан, арманынан табылмады. КСРО-ның ыдырап, КПСС-тің 
тақган  қуылуының  түп  қазығы  осында  болар.  Мүхтар  Әуезов 
айтқандай, КПСС -  халықтар тәрбиешісі деген абыройға ие бола 
алмады.  Адамдар  баршылық,  тоқшылық  өмірге  деген  үміті, 
арманы, тілекгері, шынайы армаңцары «жарты сөз» саясаты арбауы 
мен  қамауында  қала  берді.  Мұхтар  Әуезовтің  «Заман  шарты» 
мақаласы нда  атына  сай  кеңес  дәстүрі  бойы нш а  -   КПСС 
«көсеміміз», «тәрбиешіміз» деген қошеметшіл сөздер кездеспейді. 
«Шын геройды алсақ, ол окушыны өзінің соңынан ертіп әкететін
үлы адамгершіліктің үлпсі оолатын оүпнп кеңестік қаираткер емес 
пе!»  -   дейді  Мұхтар  Әуезов.  Ойын  әрі  жалғастырып,  ғалым- 
жазушы: «Рас, көп шығармаларды оқып отырғанда сол геройлардың 
еңбек етіп жүргенін, жиылыстарда сөйлегенін,  кейде, тіпті, бас 
түрмысын, үй іші тірлігін де көреміз. Ал жан әлеміне келсек, дэл 
сол геройларымыз оқушы үшін жабық күйде қалады. Жабық қана
76

дейміз-ау, тіпті, үстірт олақ бейнеленіп қалады. Тегі адам құр ғана 
әрекет етпейді, ол белгілі байлау жасап, соның нәтижесіңде мінез 
көрсетеді. Сол байлауцың жасалуын ішкі бір қажегп сырдан туатын 
байлау екені бізден жасырын қалады. Ал оқушыға ең керекті, ең 
қьізық жай сол бүркемеде қалған жасырынның өзі емес пе» 
(Сонда, 
425  б.)деп,  өз  заманы,  болашақ  дэуірдің  тарихи,  қоғамдық 
сахнасына  тэн,  әсіресе,  «ел  бастаймын» дейтіндерге  құйынша 
тиісетін  оқиғаның  бет  пердесін  ашқан  сияқты.  Қоғамның 
жақсылығы,  баршылығы  өлшемі  ең  алдымен  адамның өзі.  Ел 
басшыларын, билік идеологиясына ие болып отырғандарды тікелей 
атап айтпаса да, бірақ Мұхтар Әуезовтің сөз арасында, сірә, еріксіз 
айта  салған  «адамгершіліктің  үлгісі  болатын  бүгінгі  кеңестік 
қайраткер», адамның «жан әлемі оқушы үшін жабық күйде қалады»
деген пікірлемелерін қайтеміз? Ұмытуға бола ма?
Мүхтар  Әуезов КПСС  «тэрбиешілігін» терең сезінгендей,
паргияның «даналығын», «көрегендігін», «мүлтіксіздігін»тэрбиеші
қызметіне  шақырмай,  Платоннан  ақыл  сүрап,  таяныш,  тірек 
іздемекші.  Өмірінің ақырғы жылдары  Мұхтар  Әуезовтің туған 
халқының  тағдыры,  болашағы  жөнінде  үлкен  ойдың  үстінде 
болғанын көреміз. Жазушы ғалым «... Гомер ақын бүкіл Элладаны 
тэрбиеледі» деген, біздіңтүсінігімізше, Платонның ойын Мұхтар 
Әуезовтегін басшылыққа алмаған болар. Сонда, қазақхалқын кім 
тәрбиелейді?—деген ауқымды, тығдырлы мәселені көтеріп, ғалым- 
жазушы жауабын XXI ғасыр ұрпақтарынан күтіп отыр той деген 
ойга қаласың.Тек қана бүл емес, «Заман шарты» жалпы адамзаттық 
деген болашақ ғасырға, болашақ дэуірге үміт артатын мәселені
қозғап отыр.
Қорыта айтсақ, Мұхтар Өуезовпң «Заман шарты» әдебиетпктщ 
ф илософ иялы қпен  үш тасқан  ш ығармасы  бұған  дейінгі 
жазғандарынан, әсіресе, он жетінші, он сегізінші, он тоғызыншы, 
жиырмасыншы  томдарға  кірген  мақалаларымен,  Абай  туралы 
монографиясын қоспай, салыстырғанда, тағы да қайталасақ, оқшау
тұр.  Не  себепті  десек?  Тақырыбы  тұрғысынан  диалектикалық
77

ф и л о со ф и я л ы қ
интеллекті. Адам өзін табиғаттан
бүгінге дейін -  білім, ғылым мен философия ізденістері тұғырынан
түспейтін мэңгілік  мәселе.  Мүхтар
Мүхтар
Әуезовтілігі. Ғалым-жазушы өмірінің соңғы жылдары КПСС қанды 
қолы әлсіреп, билігі қүлдырай бастаған шағында ой бостандығына 
біраз кеңшілік бергендей еді. Осының шынайы  көрінісі «Заман 
шартында»  байқалатын  Әуезовтік  ой  саптау  мәдениеті  жаңа 
талғамымен дидарласамыз. Міне, осыдан тағы бір тың үлгі. «Бүгінгі 
окушының (халықгың да деу әбден орынды /қалам иесі/) ең алдымен 
тосып отырған адамы — ой еңсесі биік адам, биік интеллект иесі 
адам. Сондай адам есеп машинасын шеберлеп шығару жайында 
шұғылданған инженерге, Ғарышқа алғаш баратын төрт аяқты жеңіл 
жэндік жайын зерттеп отырған биолог-маманға да ең алдымен керек 
адам екені даусыз. Заман ерекшелігі осылай. Тіпті, заман шарты 
да осылай. Енді ойлы адам, интеллектуалды адам дегеніміз кім? 
Әрине, бұл «оқымысты» немесе «интеллигент» деген сөзімізбен 
бара-бар  емес.  Адам  тарихты ң  ірі  қайраткері  ететін  анық 
творчестволық ойдан жырақ, тек қана өз жұмыстарын жақсы білетін: 
агроном,  инженер,  оқытушы,  дәрігер  т.т.  аз  емес.  Оларды 
интеллигент  десек  те,  биік  интеллект  иесі  дей  алмаймыз. 
Энциклопедиялық  коп  жақтан  хабардар  болу  да  интеллекттің 
тереңдігін  танытпайды.  Қазіргі  білім  жеке  ғылым  сапасына 
тереңдейтін мамандықты тілейді. Аристотельдің, эл-Фарабидің, 
Әбу-эли Ибн-Синаның, Леонардо да Винчидің жан-жақтылығы бұл 
күнде мүмкін емес. Дэуіріміз бізден өзгені тілейді. Адамзаттың 
көп гасырлы мэдениеті бізге қалдырған мүра да өз дэуірің туралы 
жауапты терең ойлан дейді.» 
(Сонда,423 6.).
М үхтар  Ә уезов  ізд е н істе р і,  ой  толган ы стары   жаңа 
бастамасына, жаңа кезеңіне тап боламыз. «Заман шарттары» деп 
Мүхгар Әуезов XXI гасыр -  жаңа дэуір, гылым мен мәдениет, білім 
мен техника салтанаты дэуіріне арналган,  эдеби,  гылыми жэне

жүктеу/скачать 6,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: