B) is.  C) am.  D) were.  E) been.  2. Етістіктің 2 формасын қойыңыз

5 минут
" Fila"  әдісі
1) Диалог дегеніміз не?
2)  Диалогтік оқыту оқушыға не 
береді?
3) Диалогтің мұғалім үшін маңызы 
қандай?
4) Сіз диалогтік оқытуда сұрақ қою 
маңызды деп ойлайсыз ба?
Өз тәжірибелеріне сүйеніп 
топтық жұмыс жүргізу
Сырттай бақылау, 
бағыт беру 
Ой шақыру
5 минут
Презентация арқылы таныстырылым. 
Слайдтар бойынша   әңгімелесу әдісін 
зерттеген  Мерсердің зерттеуіне 
сәйкес, әңгімелесудің үш түрі 
кестесіне мұғалімдердің назарын 
аудару.
 Таныстырылымды көреді, 
әңгіме түрлерін анықтайды, 
деректерді талқылайды
Сырттай бақылау
3 минут
Сергіту сәті. 
"Желсіз түнде жарық ай"
Мозаика, опера, реп түрінде ән айту.
 1 топқа -  мозаика
 2 топқа - опера
  3 топқа - реп 
 4 топқа -
Бірге қимылдау, 
сырттай бақылау
 14 минут 1-тапсырма   "Джиксо"әдісі-"Алдар 
көсе мен Басқа планеталық "
бейнежазба   көрсетіледі.   Көрсетілген 
бейнежазбаға   сәйкес   мұғалімдерге 
сұрақ қою арқылы  тақырыпты ашу. 
 Әңгімелесу әдісінің  үш түріне 
сәйкес:
1-топ әңгіме-дебат құрастырады
2-топ кумулятивтік  әңгіме 
құрастырады
3-топ зерттеушілік әңгіме 
құрастырады 
 Мадақтау, 
смайликтер беру
5 минут
  "Ақылдың 6 қалпағы"әдісі
 " Оқыту мен оқуда диалогтік 
оқудың маңызы қандай?"
  Әріптестерім 6 қалпақты киіп 
әр ой айтады.
    Мадақтау, 
смайликтер беру
Мағынаны 
ашу
4минут
  "Кір жаятын жіп" әдісі арқылы адам 
бейнесіне осы кері байланыс жазады.
Кері байланыс жүргізу
•
Бүгінгі сабақ несімен ұнады?
•
Нені үйрендіңіз?
•
Неден қиналдыңыз?
•
Кімге көмектестіңіз?
•
Көңіл –күйіңіз қандай?
       -    Нені білгіңіз келеді?
Рефлексия жазады
Өтілген сабақты 
формативті бағалайды
Алматы облысы  Жамбыл ауданы
Мәтібұлақ ауылындағы орта метебі МДШО  КММ
Тәрбиешісі:  Смагулова  Карлыгаш Серикбаевна
Білім беру саласы: Қатынас  Оқу іс-әрекеті: Сауат ашу
Тақырыбы: Т т дыбысы және әрпі
Сабақтың мақсаты: 1. Т дыбысы туралы түсінік беріледі.Сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшелігін меңгереді.Сөйлеу тілін 
жетілдіреді.Ұқыпты, таза,көркем жазуға дағдыланады. 
Күтілетін нәтиже: Т дыбысы туралы түсінік қалыптасады.  Т дыбысынан басталатын сөздерді айтып, буынға бөледі. Т  әріп 
элементтерімен танысып, Тт әрпін жазады. Құстарға  қамқорлықпен қарайды. Үлкеннің айтқан тілін алып, бөгде адаммен 
сөйлеспеу керек екенін түсінеді.
Сабақтың көрнекілігі: Дидактикалық материалдар, суреттер, текше әріптер.
Сабаққа қажетті құралдар: Интерактивті тақта.
Сабақтың әдіс-тәсілі: Түсіндіру, көрсету, сұрақ-жауап, ойын.
Пәнаралық байланыс:  Көркем әдебиет, тіл дамыту, музыка, бейнелеу өнері   
Сабақтың барысы
Кіріспе бөлім: Шаттық шеңбері:
    К н шуа ын жинаймын,
ү
ғ
    Достарыма сыйлаймын.
  Ерте-ертеде бір кішкентай қыз болыпты. Оны Қызыл телпекті қыз деп атапты. Анасы оған бір күні:
-Қызым, әжеңе барып, денсаулығын біліп, мына бәлішті апарып бер. Тек орманда абайла, еш жерде кідірме және ешкіммен 
әңгімелеспе,-дейді.
  Қызыл телпекті қыз сол сәтте әжесіне аттанып кетеді. Ол анасының айтқанын ұмытып, орманға қарай  бұрылады.
  Енді  қалың орманнан  өту үшін мына тапсырмаларды орындап жіберейік.
Өткен дыбыстарды атап, дауысты және дауыссыз екенін ажырату.
Негізгі бөлім:
                  Бастайды ол «таңды» да,
                  Бастайды ол «талды» да.
                 Келіп тұрған қай әріп,
123

                «Тау» мен «тастың» алдында?         (Т).
   Қане ,балалар бәріміз бірге  Т дыбысын айтып көрелік.     Балалар, бүгін біз «Т» дыбысы және әрпімен танысамыз. 
 Жаңа сабаққа дайындау.
Тасбақаға отырып, 
Кездік орман даланы.
Бізді көріп секіріп,
Тиін қашып барады.
  -Тиін, тасбақа сөздері қай дыбыстан басталып тұр?
Балалар, бүгін біз Тт дыбысы және әріпімен танысамыз
   Т әрпінің баспа және жазба түрімен таныстыру.
Тиын,  торт, таңқурай сөздерін буынға бөлу және Т т дыбысына сөздер айту (торғай, тарақ, тауық т.б.)
   Қызыл телпектің алдынан қасқыр шығады.
- Қызыл телпекті қыз, қайда барасың?-деп сұрайды ол.
-Мен әжеме барамын,-деп жауап береді қыз.
-Әжең қада тұрады?
-Алда  көрініп тұрған диірменнің арғы жағында тұрады.
  Қасқыр қысқа жолмен жүгіріп кетеді де, Қызыл телпекті қыз ұзын жолмен жүреді. 
Қызыл телпекке мына Тт әрпінің элементтерінің жазылуына көмектесейік. 
Т дыбысы-қатаң дауыссыз дыбыс. Ол Тт әрпімен белгіленеді.
Т әрпін ауада жазу. 
Әліппе дәптермен жұмыс:(Үлгі бойынша т әрпінің жазба түрін жазу).
    Қызыл телпек жол бойы көбелектерді, гүлдерді қызықтайды, гүл тереді.
   Ал енді біз   Қызыл телпек гүл теріп қызықтап жүргенде , біз сергіту сәтін жасап жіберейік.
   Енді балалар, Қызыл телпекті қыздың жолын жалғастыруға көмектесейік. Мына суреттердің атауларын тауып, қай заттың 
атауы Тт дыбысынан басталады? Сол суретті шеңбер ішіндегі т әрпімен байланыстыр.
   Міне, балалар, осы кезде қасқыр Қызыл телпектің әжесінің үйіне келіп алады.
-Тоқ-тоқ!-деп есікті қағады қасқыр.
-Бұл кім?- деп сұрайды әжесі.
-Бұл мен,  Қызыл телпекті қызбын ғой,-деп жіңішке дауыспен жауап береді қасқыр.
-Жіпті тартсаң, есік ашылады дейді әжесі.
   Қызыл телпектің әжесін құтқарып алу үшін оқып үйренейік.
   АТ, АТА, ОТ, ТУ, ТАУ.
Суретпен жұмыс.
-Балалар, суреттен нені көріп тұрсыңдар? (тоқылдақ, түлкі)
-Тоқылдақ қандай құс?
Тоқылдақты орман емшісі деп атайды.
            Тоқылдақтың табысы.                      
                 Тоқ!Тоқ!Тоқ                                
                 «Жоқ!...»             
                 Жым-жырт.                    
                Тоқ!Тоқ!Тоқ!
                 «Жоқ!..»
                 Жым-жырт.
                 Тоқ!Тоқ!Тоқ!
                 «Оһ!...
                  Мың құрт!...»
   Қызыл телпекті қызды қасқырдан құтқару үшін,  мына суреттерден ден тоқылдақты тауып бояп жіберейік.
    Екінші тапсырмамыз «Жоғалған әріптер» ойыны. Өлең жолдарын жатқа айтайық.                                                              
      Тұлпарға мініп, Тау-тастан өттім,
Ту ұстап жүріп, Туған жер кездім.
Қортынды бөлім: Осы кезде үйдің жанынан отыншылар өтіп бара жатады. Олар шуды естіп үйге жүгіріп кіреді. Енді 
отыншыларға  қызыл телпек пен әжесін құтқару үшін  мына сұрақтарға жауап беріп жіберіңдер.    
-Т қандай дыбыс?  -Дауыссыз дыбыстарды қандай түспен белгілейміз?
  Міне, балалар, сендердің көмектеріңмен қызыл телпек пен әжесі аман қалды. бүгінгі  сабаққа жақсы қатысқандарың үшін 
сендерге көп-көп рахмет!
Бағалау : Формативті бағалау
* * * * *
Қарағанды  облысы, Жаңаарқа  ауданы
«№132  жалпы  орта  білім  беретін  мектебі» КММ
                                                      қазақ  тілі  мен  әдебиеті  пәнінің  мұғалімі   Текебаева  Маржан  Болатовна
6-сынып Сабақтың тақырыбы: Морфологиядан өткенді қайталау
Сабақтың мақсаты:   1.   Білімділік:  Морфология тарауынан алған теориялық білімдерін жүйелеу. Оқушылардың сөздің 
түрлері, сөз таптары бойынша алған  білімдерін бекіту.
2. Дамытушылық: Оқушылардың білім, білік дағдыларын қалыптастыру, лингвистикалық дүниетанымдарын кеңейту.
3. Тәрбиелік: Адамгершілік ізгі қасиеттерге, отаншылдыққа тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: қайталау сабағы    Сабақтың типі: білім, білік дағдыларын қалыптастыру.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: сатылай кешенді талдау, деңгейлеп саралай оқыту технлогиясы
Көрнекі құралдар: суреттер, кестелер, интербелсенді тақта
Пәнаралық байланыс: Әдебиет, психология
Сабақтың барысы:  І. Ұйымдастыру.  ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі
Үйге берілген жаттығу жұмысының орындалысын тексеріп өтіп, морфология тарауы туралы сұрақтар қою.
124

ІІІ. Морфология саласы бойынша тапсырмалар мен жаттығу жұмыстары
1-де гей. Міндетті, о ушылы  де гей.
ң
қ
қ ң
272-жаттығу.
Төменде   берілген   сөздерді   (жалаң   немесе   күрделі   тіркес   күйінде)   пайдалана   отырып,   түрлі   сөйлем   мүшесі   есебінде 
қолданып, сөйлем құраңдар. 
С уле, пейіл, о ы ан, тамаша, жа ын, жар .
ә
қ ғ
қ
қ
274-жаттығу  «Жаз   жұмбақтары»  тақырыбында   өсімдік,   табиғат   құбылыстары,   жәндіктерге   қатысты   өз   жұмбақтарыңды 
ұсыныңдар.
К белек, кірпі, бал арасы, инелік,  о ыз,  мырс а.
ө
қ ң
құ
қ
     
       
      
               
•
Балалар, жоғарыда келтірілген жұмбақтардың шешуі болып табылатын жәндіктерге қашан жан бітеді?
•
Көктемде.
•
Көктем мезгілі туралы өз ойларыңды ортаға салыңдаршы.
•
Көктем – жыл мезгіліндегі ең тамаша,ең қызыққа толы мамыражай
мезгіл.   Сондықтан   да   маған   мезгілдердің   арасынан   көктем   ерекше   ұнайды.   Қыстың   соңғы   айларында   күн   жылып,сай-
саладан  су ағып,   жер көгереді,  алыс   жақтан  құстар  ұшып  келеді,  жан-жануарлар,  жәндіктер  қысқы  ұйқысынан  оянып,  
тіршілігін жаластырады. Жер бетіне алғашқы гүл бәйшешек гүлдейді. Ағаштар бүр жарып жапырақтанады. Бір сөзбен әлем 
жаңарып,   жер   ана   жасыл   көйлегін   киеді.Көктемде   төрт   түлік   төлдейді.   Халық   абыр-сабыр   боп   шуылдасып,   бірін-бірі 
қонаққа шақырады, қыстан мал-жан аман-есен шыққанына қуанады.Бәйшешек гүл шыққан соң, жер беті әдемі болып кетеді. 
- Көктемде қандай мерекелер тойланады?
- Көктемдей әдемі қыздар, аналар мерекесі тойланады. Сондай-ақ Ұлыстың ұлы күні Наурыз да бар. Бұл күні күн мен түн  
теңеледі.
- Ендеше келесі мәтініміз осы мереке жайлы болмақ.
2-де гей. Алгоритмдік де гей.
ң
ң
270-жаттығу. 
12.
Мәтінді мәнерлеп оқып шығу.
13.
Наурыз мерекесі туралы әңгімелесу.
      
14.
Қарамен   жазылған   сөйлемдерге   морфологиялық,   синтаксистік 
талдау
жасату.
Үлгі: Алтынай баласының арнайы келіп оятқанын жақсы көретін.
39.
Морфологиялық талдау:  
Берілгені: Алтынай
І.Құрамына қарай          күрделі; екі құрамды
ІІ. Тұлғасына қарай         туынды түбір: 
бірігу арқылы: Алтынᴖ +ай ᴖ (Анал.лық / синт.тік тәсіл) арқылы-
Лек. мағынасы                 адамға қойылған атау
      +
 Гр. мағынасы                  а) лек.мағ.жалқы. жас.-Зат есім
ә) катег.лық гр мағына: Алтынай-кім?А.с. атауыштық мағына
б)  Ø
Сұрағы                                кім?
З.е. мағына                       жалқы, жанды, деректі, нақты
40.
Синтаксистік талдау:
Берілгені:  Алтынай баласының арнайы келіп оятқанын жақсы көретін.
І. Айтылу мақсатына  қарай                хабарлы
Тыныс белгісі:                                      нүкте - . 
Көңіл күйге қатысты:                          лепсіз.
Болымсыздыққа қатысты:                  болымды
ІІ. Құрылысына қарай:                        жай сөйлем;          
                                                                          а) жайылма 
                                                           ә) толымды 
                                                          б) жақты
Сөйлем мүшелері:                        1. Не істейтін? – жақсы көретін.–                                                                             
                                                        күрделі, етістікті, есімше тұлғалы
-
Жақсы көретін кім? – Алтынай -                     
                                                             күрделі, зат есімді, атау тұлғалы
-
Нені жақсы көретін? - оятқанын-
тура толық., дара, етістікті, т.с. □ тұлғалы
-
Қалай оятқанын жақсы көретін?
– келіп -  қимыл-сын пысық.,
дара, етістікті, көсемше^ тұлғ.
125

-
Қалай оятқанын жақсы көретін? – арнайы – мақсат пысық.,
үстеулі, дара, түбір тұлғалы 
-
Кімнің оятқанын? – баласының–
                                                              дара, зат есімді, і.с.□тұлғалы 
3-де гей. Эвристикалы  де гей.
ң
қ ң
«Морфология» сызбасын толтыру
МОРФОЛОГИЯ
СӨЗДІҢ ТҮРЛЕРІ
Сөз таптары
сұрақтары
түрлері
құрамы,   тұлғасы
атауыш сөздер
одағай сөздер
көмекші сөздер
4-де гей. Шы армашылы  де гей
ң
ғ
қ ң
«Наурыз – к гілдір к ктем белгісі
ө
ө
» деген тақырыпқа әңгіме жазыңдар.
ІV. Бекіту кезеңі   «Морфология»  терминіне ассоциация тауып жазу                                           
V. Үй тапсырмасын беру кезеңі
1. «Наурыз – көгілдір көктем белгісі» деген тақырыпта жазған әңгімелеріндегі бір сөйлемге морфологиялық талдау жасау;
2. Ұлыстың ұлы күніне арнап сурет салу немесе слайд-шоу әзірлеу. 
VІ. Бағалау кезеңі
№
Оқушының аты-жөні
1-деңгей
2-деңгей
3-деңгей
4-деңгей
Бағасы
1.
2.
Оңтүстік Қазақстан облысы. Шымкент  қаласы. № 49 жалпы  орта мектептің
Физика пәнінің мұғалімі. Төлепова Қалбибі Батырбайқызы
Сабақтың тақырыбы: Архимед күші.
Сабақтың мақсаты: Білімділік: Архимед күші, Архимед заңы, сұйық ішіндегі кері итеруші күштің қандай физикалық 
шамаларға байланысты екендігін білу.
 
Тақырып бойынша есеп шығаруға дағдылану, өздерінің ойлау қабілетін, алған 
білімдерін тиянақтап дамыту.
Дамытушылық: Сұйық ішіндегі, сұйыққа батырылған денеге кері итеруші қысым күші туралы білімдерін, оқушылардың 
өзіндік ойлау белсенділігі мен танымдық қызығушылығын дамыту.
Тәрбиелік: Сабақ барысында оқушылардың дербестігін, пікір алмасуға, шығармашылық өздігінен білім алуға тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ.
Сабақтың әдісі: Түсіндіру, сұрақ – жауап, есептер шығару.
Сабақтың көрнекілігі: Штатив, динамометр, Архимед шелегі. Архимед күшінің теориялық тұжырымдамасы 
жазылған плакаттар,
Сабақтың барысы:
І.Ұйымдастыру кезеңі.
1.Оқушылармен сәлемдесу.
2. Оқушыларды түгендеу.
3.Сабаққа көңілін аудару.
ІІ.Үй тапсырмасын тексеру.
1. Атмосфераның негізгі қабаттары қандай?
2. Атмосфералық қысым таулы жерлерде жазықтағыдан гөрі неге төмен болады?
3. Атмосфералық ауа қысымынан жоғары немесе төмен болатын
қысымды өлшеуге арналған құралдар қалай аталады?
4. Манометрлердің қандай түрлерін білесіңдер?
5. Манометрлердің жұмыс істеу принципі қандай заңға негізделген?
6. Ашық сұйықтық манометр қалай жасалған және қалай жұмыс істейді?
7. Металл манометр қалай жұмыс істейді?
8. Сфигмоманометр не өлшеуге арналған құрал,оның құрылысы қандай?
126

9. Сорғылардың құрылысы, жұмыс істеу принципі қандай?
10. Атмосфераның қысымы бойынша тікелей биіктікті өлшеуге арналған құрал қалай аталады?
-Қане балалар, ойын ойнайық. Ойын: «иә» немесе «жоқ» 
1.Барометр- ысым айырымын  лшеу  шін  олайлы аспап.
қ
ө
ү
қ
2.Техникада к бінесе с йы ты , газды  немесе буды   ысымын  лшеу  шін метал манометр-Бурдон манометрі деп
ө
ұ қ
ң
ң
ң қ
ө
ү
 
аталады.
3.Атмосфералы   ысымны   рекетіне негізделген  рыл ылар а сор ылар жатады.
қ қ
ң ә
құ
ғ
ғ
ғ
4.Сфигмотанометр- адамны   ан айналым ж йесіндегі  ысымды  лшейтін  рал.
ң қ
ү
қ
ө
құ
5.Шприцті   рекеті Паскаль за ына негізделген.
ң ә
ң
ІІІ. Жаңа сабақ. Біз күнделікті тұрмыста,айналамызда суда жүзіп жүретін денелерді көптеп кездестіреміз. Мысалы, 
кемелердің, қайықтың, салдың суда жүзуі т.с.с. Сонда денелердің сұйықтықта жүзу себебі неде? Адам аздап малти білсе, су 
оның жүзуіне ықпал етеді. Бұдан,су өзіне батырылған денеге әрекет етеді деп айта аламыз.
Сұйыққа батырылған денеге әрекет ететін бұл ығыстырушы күштің шамасы дене мен сұйықтың қандай сипаттамаларына 
байланысты болатынын қарастырайық. Бұл күштің мәнін тұңғыш рет ертедегі грек ғалымы Архимед есептеп шығарған.
Архимед (б.з.б. 287-212) Ежелгі Грекияның ұлы ғалымы, математигі, механигі. Ол Сицилия аралындағы Сиракуз қаласында 
туып, сонда өмір сүрген. Архимед астроном Фидийдің баласы деген жорамал бар. Архимед сол замандағы ірі мәдениет 
орталығы - Мысырды аралап, александриялық ғалымдардан, солардың ішінде Конон мен Эратосфеннен білім алған. Оның 
математикалық еңбектері өз заманынан озық болған. Архимедтің көптеген математикалық еңбектерінің ішінен қисық 
сызықтардың ұзындықтарын, әр түрлі фигуралар мен денелердің көлемін және беттердің ауданын есептеу ерекше орын 
алды. Архимед рычаг заңын, суда өлшеу арқылы қорытпаның құрамын анықтау тәсілін тапқан, өз атымен аталған 
гидростатика заңын ашқан, жер суаратын механизмдерді, жүк көтеретін рычаг жүйелері мен блоктарды, тас ататын, қамал 
бұзатын соғыс қондырғыларын, т.б. ойлап шығарған.
Архимед туралы аңыз
Аңыз бойынша, бұл заңның ашылуына себепкер болған Сиракуз патшасы Гиерон болған екен. Ол Архимедке зергер жасаған 
өзінің тәжінің таза алтыннан немесе алтын мен күмістің қоспасынан жасалынғанын анықтауды тапсырады.Бұл есепті шеше 
алмай, Архимед көп күн әуреленді.Бір күні толтыра су құйылған ваннаға түскен кезде кенеттен ойына әлгі есептің шешуі 
келген екен дейді.Өзінің ашқан жаңалығына шаттана қуанған ол «Эврика!» (Таптым!) деп Сиракуз көшелерінің бойымен 
айғайлап жүгірген екен.Сірә,жаңалық ашқан адам ерекше бір сезімге бөленетін болар.
Архимедтің ашқан жаңалығының мән-мағынасын түсіну үшін қарапайым тәжірибе жасап көрейік.
Ол үшін динамометрге жүкті ілеміз нұсқаушы — бағдаршасы бар серіппе де жарайды. Бағдаршаның көрсетуін есте сақтап 
жүкті суға түсіреміз (динамометрден ажыратпай). Біз бағдаршаның салмақтың азайғанын көрсеткенін көреміз
FА = Р0 — Рс сұйық.
Сондықтан сұйықтың ішіндегі қандай да бір денеге әсер ететін Архимед күшін анықтау үшін, бұл денені ауада және 
сұйықта өлшеп, алынған мәндерінің өзгерісін анықтаймыз.
Сонымен ,сұйыққа батырылған денеге осы денені сұйықтан ығыстыратын күш әрекет етеді.
Міне осы Архимед (кері итеруші) күші болып табылады. 
Егер суға ауа толтырылған допты батырып, жіберіп қалсақ, онда ол доптың сол сәтте қалқып шығатынын көреміз. 
Тығынмен де, ағаш бөлігімен де осы құбылыс байқалады. Олардың қалқып шығуына не әсер етіп отыр?
Суға батырылған денеге түсірілген барлық күшті бір (тең әсерлі) күшпен 
ауыстырамыз. Бұл күш жоғары бағытталған, оны кері итеруші күш немесе 
Архимед күші деп атайды (Ең алғаш осы күштің бар екенін және оның неге 
тәуелді екенін Архимед анықтады). 2, б-суретте осы күш FА деп 
белгіленеді. Енді архимед күшінің сан мәні неге тең соған тоқталсақ.
Тәжірибе жасайық (3-сурет) 1 серіппеге кішкентай шелек (қаушақ) 2 және 
цилиндр формалы денені 3 ілейік. Штативтегі көрсеткіш-тілшенің орнын 
белгілейміз (3, a-сурет) де, денені су құйылған ыдысқа төгілетін түтікке 
дейін батырамыз. Бұл кезде суйықтың біраз бөлігін дене ығыстырып 
шығарады да ол стаканға төгіледі (3, б-сурет), оның көлемі дененің 
көлеміне тең. Осы кезде сұйыққа батырылған дененің салмағының азайғандығын серіппенің көрсеткішінің жоғары көтерілуі 
білдіреді.
Біз жоғарыда сұйыққа батырылған дененің салмағы, кері итеруші архимед күшіне тең шамаға азаятындығын білеміз. Бұл 
шама дене ығыстырып шығарған сұйықтың мөлшеріне байланысты ма? Бұны анықтау үшін стакандағы сұйықты 2 шелекке 
құяйық. Көрсеткіш-тілшенің алғашқы орнына қайтып келгенін көреміз (3, в-сурет). Бұл дене ығыстырып шығарған 
сұйықтың салмағы, сұйыққа батырылған дененің қанша салмақ жоғалтқанына тең екендігін көрсетеді. Сұйықтағы дененің 
салмағы сол дененің ауадағы салмағынан кері итеруші күш шамасына тең шамаға аз болады. Сондықтан біз қорытындылай 
келе мынадай тұжырымға келеміз:
Сұйыққа батырылған денеге әсер ететін кері итеруші күш, осы дене ығыстырып шығарған сұйықтың салмағына тең болады. 
Бұл заңды Архимед ашқан, сондықтан оның есімімен — Архимед заңы деп аталады.
Денеге әсер ететін Архимед күші FА төмен қарай әсер ететін салмақ күші mg-мен теңеседі. (мұндағы mс — берілген дене 
көлеміндегі сұйық масасы):
Бірақ салмақ күші mcg ығыстырылып шығарылған сұйықтың салмағына Рс тең. Сонымен FA= Рс тең. Сонымен FA= Рс тең 
екені дәлелденді. FА=mcg (1)
(1) формуласын басқа түрде жазуға болады. Сұйықтың массасы mс оның тығыздығы ρс мен Vс көлемінің көбейтіндісіне тең 
екенін ескеріп: FА = ρcVcg (2)
Vc — ығыстырылып шыққан сұйық көлемі.
Бұл көлем дененің сұйыққа батып тұрған бөлігінің көлеміне тең болады. Егер дене сұйыққа толығынан батып тұрса, онда 
сұйық көлемі дене көлемімен V бірдей болады, ал егер жарты бөлігі батып тұрса, онда дене көлемінен V аз болады .
(2) формула газдардағы архимед күші үшін де дұрыс орындалады, тек бұл жағдайда газ тығыздығы мен ығыстырылып 
127

шыққан газдың көлемі, сұйық орнына алынады.
Жоғары айтылғандарды ескере отырып, Архимед заңын былай тұжырымдайды:
Тыныштық күйдегі сұйыққа (немесе газға) батырылған кез-келген денеге сұйық (немесе газ) тарапынан кері итеруші күш 
әсер етеді, оның шамалы сұйықтың немесе газ тығыздығын еркін түсу үдеуімен сұйыққа (немесе газға) батып тұрған дене 
бөлігінің көлемінің көбейтіндісіне тең болады.
Сұйықтықтың барлығында, әр түрлі тереңдікте әр түрлі гидростатикалық қысым болғандықтан Архимед (кері итеруші) күші 
тек суда емес, басқа да кез келген сұйықта әсер етеді. Одан басқа бұл күш газдарда да әсер етеді, осы себептен әуе шары, 
дирижаблі ұшады.
ІV. Есептер шығару. Сапалық есептер:
1 Неге өзен суына қарағанда ,теңіз суына жүзген жеңілірек?
Жауабы: теңіз суы тұзды , тұзы неғұрлым көп болған сайын тығызырақ келеді.Архимед күші көбірек болады.
2 Сүңгуір үйрек су бетінде қамыстың сабағынан ұя жасайды.Ұя су бетінде жел қалай соқса ,солай қарай жүзеді.Құстың 
ұясын су бетінде қандай күш ұстап тұрады.Ұяның пішіні мен көлемі туралы не айтуға болады?
Жауабы: судың бетінде ұяға Архимед күші әсер етеді .Ұя пішіні ұяның салмағымен оған әсер ететін ығыстырушы күштен 
бірнеше есе аз болуы керек .
3. Сүңгуір үйрек суда жақсы сүңгиді.Судың тарапынан әсер ететін ығыстырушы күшті ол қалай азайтады?
Жауабы: Сүңгуір үйрек өзінің көлемін азайтуға тырысады , яғни қанаттарын денесіне қысып алады.
4.Арқаңмен жүзгенде суда өзіңді жеңіл ұстайсың. Неге?
Жауабы: Арқаңмен жүзген жеңіл , өйткені арқаның көп бөлігі суға батады да кері итеруші күшті көбейтеді.
V. Жаңа сабақты бекіту.
- Сұйық өзіне батырылған денеге неліктен төменнен жоғары қарай бағытталған қысым түсіреді?
- Архимед күшінің пайда болуы қалай көрініс табады?
- Архимед күші неге тең?
- Архимед күші қандай шамаларға тәуелді?
- Формуласын жаз?
VІ. Бағалау.  VІІ. Үйге тапсырма: Архимед күші.
* * * * *
 ТЕСТ ПО РУССКОМУ ЯЗЫКУ 2 КЛАСС С РУССКИМ ЯЗЫКОМ ОБУЧЕНИЯ

жүктеу/скачать 3,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: