Орфографиясы

түсетін бір белгі, заттың өзімнің жан-жақты білуім үшін затты сипаттайтын бұл
белгіні мен заттың өкілі етемін” (96. 405).
Сөйтіп, бар мағыналық жүк атаудың алғашқы екі компонентіне түсіп,
соңғы   компоненттің   мағына   жалпылануы   күшейеді,   атаудың   интенсионалды
мағынасы   үстемдік   алады.   “Интенсионал   мағына   атаудың   тегі   мен   түрін
анықтайды. Бұл мағына арқылы лексеманың пайда болу себебін ашуға болады”
(97. 262). Оның үстіне атаудың алғашқы сыңары (аз қылтықты, бір ұялы, есек
аяқты) сын есім тудыратын -лы, -сыз, кейде есімшенің -қыш (ағаш кеміргіш)
жұрнақтарымен нақтылана, “бұл касиеттің тек осыған ғана тән” екенін мәндей
түсіп,   жалпы   мағынадағы,  бірақ  белгілі   бір   үлкен   туыс   атауын   білдіретін
өсімдік,   шөп,   балық,   құс  сыңарларының   грамматикалық   тәсілмен   (-лар
жалғауымен)   “орын   ауыстыруын”   тездетеді.   Сөйтіп,   арнайы   грамматикалық
көрсеткіші  бар сын  есім (бітеу мүйізді, жарғақ қанатты)  -лар  қосымшасымен
номинативтенеді.
Негізінен, формасы бар көптік жалғауының берер мағынасы бірнешеу. Ал
бұл жерде: “сол сөз арқылы аталатын белгілі бір заттың тобы, жинағы туралы
ұғымды   жалпылап   атап;  сын  есім,   есімше   формаларына   қосылып,   субстан-
тивтендіріп; ортақтық мағына беріп; “сол және басқалар” деген топтау ұғым
беріп,   заттандыратын   ”   (18.   52-53.;   95.1   67)  -лар  қосымшасының   сөз
ұластыруышылық қабілеті жоқ емес. Мұндағы көптік жалғауының ұластырғыш
қызметін   ағылшын,   орыс   тіліндегі   сөздерді   біріктіретін   екпін   кызметімен
салыстыруға болады. Оны былай көрсетуге болады: 
лар
лар
желбезек тынысты, 
жарғақ қанатты.)
Әрі құрама атаудың терминдік мәнде жұмсалуы бірігу процесін тездететіні
бар.   Сондықтан   емле   сөздіктерінде  -   лар  қосымшасымен   келетін   құрама
терминдерден басқасына регламент қойылады.
Тілімізде  ақ халаттылар, қоңыр портфельділер,  қара  тақиялылар  сияқты
терминжасамның жоғарыдағы моделіне салынған метонимиялық, синекдохалық
қолданыстар   бар.   Бірақ   олар   бөлек   тұлғалану   формасын   қабылдаған.   Оның
себебі  –  ақ халаттылар  –  халаттылар,  қара тақиялылар–  тақиялылар  болып
қолданыла беруінен. Және  ақ  халаттылардың  дәрігерді,  қара тақиялылардың
қарияны,  қоңыр   портфельділердің  оқымысты,   ғалым,   шенеунікті   атауға
трансформация  жасауы тілімізде басталмаған құбылыс. Дегенмен, баспасөзде
шегіркөзділер, аққұлақтар, көккөзділер тәрізді қарапайым сөйлеу тіліне тән белгілі
бір референттің атаулары біріктіріліп те жүр.
-қыш қосымшасы негізінде біріккен сөздер. Бір кездері неологизмдердің
қатарын   молайтып,   бүгінде   сөздік   қорымыздан   еркін   орын   тепкен  техника,
кұрал, аспап  атаулары  тіліміздің бұрыннан бар сөзжасам үлгісіне  (алжапқыш,

атжапқыш) түсіріліп, біріккен – құрама сөздердің бір қатарын құрайды. Олар,
атап айтқанда, мыналар:  сабынсалғыш, өнертапқыш, пішенжинағыш, сиясорғыш,
суөлшегіш,   сусептегіш,   сусепкіш,   сутартқыш,   сыдыражыртқыш,  macжарғыш,
тасұсатқыш,  тасүккіш,   төсекжапқыш,   тісжуғыш,   шаңсорғыш,   шаңтұтқыш,
шаңсүрткіш, шыбынқуғыш, алжапқыш, астықтиегіш, атжапқыш, ауруқоздырғыш,
әуебүріккіш,   әуетозаңдатқыш,   бензинқұйғыш,   бензотасығыш,   газөлшеуіш,
газтазалағыш,   гүлсалғыш,   дәнжарғыш,   дәнсепкіш,  дәнтазалағыш,   дәнұсатқыш,
дәнкептіргіш, дыбысалғыш,  еттарқыш, жайтартқыш, жүксалғыш, жүктиегіш,
картопеккіш, картопсорттағыш, картопүккіш, кеспекескіш, күлсалғыш, күшөлшеуіш,
күнтартқыш, кіржуғыш, қағазтескіш,  қамырилеуіш, қаржыртқыш, қарөлшеуіш,
қартазартқыш,  қашықтықөлшеуіш,   қолжуғыш,   құмбүркеуіш,  құмшайғыш,
құмшашқыш, қызылшақопарғыш, қылжуғыш т.б.
Әдетте  -ғыш, -гіш  жұрнағы етістікке жалғанып, белгілі бір істі үнемі
жүзеге асыруға   қабілеті  барлықты   бағдарлататын  адамға  қатысты  атауларды
(күлгіш,   білгіш,   сенгіш,   жазғыш)  құраса,  сүзгіш,   сыпырғыш,  салқындатқыш,
түкіргіш, сорғыш дегендерде белгілі бір амалдарды жүзеге асыруға керекті құрал-
сайманды білдіретін зат есімдер жасайды (18. 44). Сонда лексикалық қордың
үштен екісін құрайтын  термин  сөздер (98. 168) осы үлгімен жасалады екен.
Мұнда предикаттық қатынастағы тіркеске (суды өлшеу, қарды тазарту, сабынды
салу)  зат   есім   тудыратын  -ғыш,   -  гіш  жұрнағы   жалғануы   табыс   септігін
жасырын қалдырып, күрделі ұғымды даралауға, сөйтіп, тіркестің бірігуіне жағ-
дай жасаған. Екі сөзді “қолтықтастырған” -ғыш жұрнағының мұндағы қызметі
орыс   тіліндегі   “о”  –  дауысты   ұластырғышына   сәйкес   деуге  болады.
Терминдердің жай сөзден бір айырмашылығы сөйлемнен тыс тұрып  та  өзінің
дербес мағынасын беруі (99. 51) десек, жоғарыдағы сөздер бұл талапқа сай
келеді. Ал сөздердің термиңденуі  –  олардың бірге таңбалануының бір шарты.
Негізінен, аспап, құрал,  техника түрлері бір ғана қызметке арналып  жасалады.
Еттартқыш  машинасының   атауына   біз  пиязтартқыш,   майтартқыш  деген
вариант ұсына алмаймыз. Әрине, егер реалийде ондай денотаттар бар болса, атау
да болады.  Біріккен денотативтердің бір мағыналы бір денотаттың атауы бо-
натыны сондықтан. Бұл тұрғыда БС-дердің экстралингвистикалық “әлемнен”
тікелей бастау алатынын жоққа шығаруға болмайды.  “Как бы  ни  старались
некоторые   исследователи   провести   водораздел   между   лингвистическим   и
экстралингвистическим, “мир слов” неотделим от мира вещей” (100. 26).
Сонымен,  бұл қатардағы бірігіп жазылуға тиісті КС-дердің дені арнайы
қызметі бар, құрал-техника атауларын қамтиды. Тілімізде осы тәсілмен келетін
адамға   қатысты   “бейімділік”   семантикасын   білдіретін   сөздер   бар.   Мысалы:
мақала жазғыш, сөз сөйлегіш, өсек тасығыш, сурет салғыш, кітап оқығыш т.б. Қоғам

өндіргіш   күшінің   жанды   бөлігі   жан-жақты   болуымен   ерекшеленеді.   Адам
өндірісте кірпіш қалағыш болғанмен, бұл – оның бір ғана қыры. Және мұндағы
“сөз   ұластырғыш   қабілеті   бар”   дейтін  -ғыш  жұрнағы  -қор,   -қой,   -құмар
жұрнақтарымен синонимдес болып, адамның бейімділігін көрсететін сияқты.
Егер бұған -ақ демеулігін тіркесек, пікіріміз дәлелді бола ма дейміз.  Мысалы:
“Өзі   сабақ   оқығыш-ақ”.   Және   бұл   синтагмалық   құрылымдардың   бөлек
таңбаланатын негізгі себебі аталған тіркестер бірінші сыңарынсыз да қолданыла
береді:  жазғыш, оқығыш, сөйлегіш  т.б.   Сонымен,   мұнда  -ғыш  жұрнағының
деректі есім тудыру қабілеті тіркесті субстантивтендіріп  тұр. Әрине, бұл БС-
дердің өз пайда болу жолы бар. Алдымен олар тіркес түрінде бір ұғымды беріп
(етті mapтатын құрал, қар тазартатын машина), дүркін-дүркін қайталана, кейін
лексикаланған атауға ұласады (ет тартқыш), соңында екі сыңар біріккенде ғана
бір   мағыналы   нақты   денотатты   меңзейтін   терминдік   атаулар   қалыптасады.
Тілімізде терминдік мәнде жұмсала отырып, бөлек таңбаланатын -ғыш формалы
атаулар кездесетіні де сондықтан. Өндіріске, тұтынуға жаңа еніп келе жатқан
құрал-сайман  атауларын  бөлек   жазу   дағдысы   бар   сияқты.   Мысалы:  су
тазартқыш, су өлшегіш, су жылытқыш атаулары бүгінгі күні бөлек тұлғаланып
жүр. Бұл олардың қызметін анықтап, нақтылап көрсетуге тырысудан шыққан.
Уақыт   өте   келе,   атаудың   қолданыс   өрісі   кеңігенде   сыңарлар   мағынасы
контаминацияға ұшырайтыны айқын.
-ты  қосымшалы   біріккен   сөздер.  Соңғы   уақытта   қазақ   тіліндегі
предикаттық қатынастағы тіркестердің бірігуі  ты- қосымшасы негізінде іске
асырылып жүр. Оның ішіндегі баспасөз, көркем әдебиет беттерінен шаруабасты,
балабасты, етекбасты, жұмысбасты тұрақты тіркестерінің бірігіп тұлғаланғанын
қөреміз. Мысалы:  Ауғанбайдың әйелі бала- бастылау, салақ адам (Соқпақбаев Б.
Бастан кешкендер.).  Тасқорғаннан келісімен өзі де  жұмысбастылыққа   салынып,
мұның  хал-күйін назарынан тыс қалдырғанына өкінішті болатын  (Байтанаев А.
Қайнар.). Мынау балаңыз жұмыс істеймін дейді, әлден шаруабасты болса, қарайып
қалады ғой (" Лениншіл жас”).  Өз ортасынан Абай үнемі  етекбастыны,  қара
күшті, қарсылықты көп көрумен күң кешеді (Әуезов М. Абай).
Бұларды  ҚТОС-інің   соңғы   басылымы   тұрақты   тіркестердің  тұрпат
межесіне сай бөлек тұлғалайды. Мұнда  -  ды  формалы  бас етістігінің: “бір
нәрсенің көбейіп, молайып, қашпауы, үсті-үстіне қарқындана үдей түсуі, жеңіп
бағындыру” (ҚТТС, II т.122-6.) мағынасы бар. Ал  -ды  жалғауының ашық рай
нольдік формасын, осы шақ қосымшасын, әрі мезгіл білдіретін сөз қатысуымен
келер шақ мағынасын беруі сөйлемнің баядауышы қызметіндегі негізгі етістікке
және етіс формаларына жалғанып,  субъект  іс- әрекеттің сөйлеу ситуациясына
жақын мезгілде ғана болып өткендігін сөйлеуші жақ тарапынан шындыққа сай
келу-  келмеу   ыңғайыңда   баяндап   білдіруі   (101.   63),   яғни   жедел   өткен   шақ

мағынасын беруі, этимологиялық жағынан есім-етістік негізінде жатқандығы
(102. 42) осы қосымшаны субстантивтенудің бір тәсілі етеді (103. 64).
Жедел өткен шақтың зат есім орнына жұмсалып, сөйлемде анықтауыш,
толықтауыш қызметінде қолданылуы жиі құбылыс. Мысалы: Кеше келдіге салып,
бүгін күтпеді. Болболдың астына алып, шайымды да ішкізбеді. Ол ауырып қалдыдан
басқа  ештеме   айтпады.  Әрине,  -ды  формасы   жалғанған   тіркестің   бәрі
субстантивтеніп, предикаттық қатынас универб формасына ене бермейді. Ол
үшін екі сыңардың өзара тіркесуі тұрақты қайталануы керек. Және дерексіз зат
есім жасайтын  –лық  жұрнағын кедергісіз қабылдау тіркестің универбтенуін
тездетеді.   Мысалы:
 балабастылық, 
етекбастылық,   жұмысбастылық,
шаруабастылық,  қағазбастылық, кісібастылық, қонақбастылық.  ҚТОС-інің
соңғы   басылымы  -ты  –  қосымшалы   тіркестерді   біріктіру   процесін   бастап
бергенін көруге болады. Атап айтқанда, мына құрама сөздер бірігіп жазылу
тұрпат   межесіне   ие   болды:  немкетті,   немқұрайлы,   сүйкейсалды,   әлімжетті,
жүребітті, көкейтесті, көкейкесті, т.б. Осы бағытта, біздің ойымызша, иықбасты
болу, бөксебасты болу, күйекасты болу, күнқақты болу, құлақкесті құл, өзекжарды
уайым,  пышақкесті   тыйылу,   сусоқты   болу,   атсоқты   болу,   желқақты  болу
фразеологиялық   тіркестерінің   алғашқы   екі   сыңары   біріктірілуі   қажет.
Грамматикалық   формалармен   (-лық,   -лы)   оңай   түрленген   бұл   предикаттық
қатынастағы тіркестерде белгілі бір қалыпты білдіретін номинациялық атау мәні
актуалданады.   ҚТОС-і  қағазбастылық   пен   шаруабастылық  сөздерін   бірге
тұлғалайды. Олай болса, бұл сөздердің қатары  балабастылық, етекбастылық,
кісібастылық, қонақбастылық  атауларымен толыға алады. Оларды  бауыр басты
(“жақын тартты, үйреніп кетті”);  бетіне басты  (“өрескел қылықты салық етті,
ұялтты”);  еңсені  басты  (“көңілді көтертпей қамықтырды”);  жаза басты  (жа-
ңылысты);  желін   басты  (“мінезін   жөнге   келтірді”);  қара   басты  (“жолы
болмады”) сияқты фразеологиялық оралымдардың тұрпат межесімен таңбалау
дұрыс емес.
-ма  қосымшалы   біріккен   сөздер.  Қазақ   тіліндегі   БС-дердің   енді   бір
қатары етістіктен зат есім жасайтын -ма, -ме қосымшасымен келеді. “Өнімділігі
жоғары қосымша қатарына кейінгі кезеңдерде терминжасам процесінде  актив
“мінез” таныта бастаған -ма, -ме, -ыс, -қы жалғауларын да қосар едік” дейді бұл
бағытта Ө.Айтбайұлы (36.140,144). Атап айтқаңда: айкезбе, ақжайма, алыпқашпа,
алыпұшпа, баукеспе, елкезбе, жерқазба, жерқойма, жолжазба, жолсілтеме, иекартпа,
кенкөтерме,сүнтізбе,   қазанаспа,   қазанжаппа,   қарынбүрме,   қолжазба,   сарсолма,
сөзтізбе,   суырыпсалма,   шығарыпсалма,   ізжазба.  Мұнда   екі   сыңардың   арасын
аталған қосымша ұластырып, универбті заттандырып тұр.

-ыс  қосымшалы   біріккен   сөздер.  Етістіктен   зат   есім  жасайтын  -ыс
қосымшасының енді бір қызметі тіркескен сөзді ұластыруда көрінеді. Мысалы,
беталыс, бетбұрыс, бұқатартыс, демалыс, жанбағыс, жүзтаныс, итжығыс, иткір-
мес, көзтаныс, көзқарас, күнбағыс, күнбатыс, күнкөріс, күншығыс, қазантолмас,
қантөгіс, құлаққағыс, көкөніс, өгізтартыс, серкетартыс сөздерінің белгілі бір ойын,
зат, ұғым атауы болып қалыптасуы екі сьңардың бірігіп қана бір денотаттық атау
жасау   кажеттілігінен   туындайды,   сөйтіп   номинация   процесін  -ыс  жұрнағы
аяқтайды.
-қ қосымшалы біріккен сөздер. Тілімізде бөройнақ, жынойнақ, қанойнақ,
қантышқақ,   қанұйық,   қолсоқпақ,   құсойнақ,   қызойнақ,   мұзойнақ,   ойтамызық,
ойтолғақ,  сақинасалмақ, тақиятеппек  сияқты изофеттік тіркес, зат есім  мен
сабақты етістік тіркесіне –қ қосымшасы жалғанып, заттанған БС-дің бір жүйелі
қатары бар. Мұнда екі сыңардың біреуі жеке қалып, БС-дің жалпы мағынасын
бере алмайды,  ал аталған жұрнақ тіркесті заттандырып, атауыштық  қызметке
жұмсап тұр.
-қы  қосымшалы   біріккен   сөздер.  Сөзжасамда   сирек   болса  да  -қы
жұрнағының БС жасау қызметі артып отыр. Олар, негізінен ақаутапқы, ауасүзгі,
ауақыздырғы, буқыздырғы, етшапқы, жарықтүсіргі, майқайырғы, мұзқатқы, өрмек-
тартқы,   суқашыртқы  сияқты   құрал,   аспап   атауларын,   ішінара  ойтүрткі,
көзтүрткі сияқты дерексіз сөздерді жасайды.
* * *
Сөз құрастыруыш тұлғалар. Лексикалық бірліктердің бір емес, бірнеше
денотатив құрамында қайталанып, мағыналық, дамуға түсуі, сөйтіп БС жасаудың
бір элементіне айналу нәтижесі теориялық әдебиеттерде әр түрлі терминге ие
болып келгені бар: “морфемдік сатыдағы жұрнақ”, "жұрнақ дәрежесіндегі сөз”,
“маманданған”  формант,  "   грамматикалық   тұлға”,   “комбинирлеуші   тұлға”,
“аффиксоид”   т.б.   Және   кейінгі   кездерде   бұл   сипатты   бірліктерді   атауда
аффиксоид термині тұрақтала бастағанын көруге болады (104. 13).
Қазақ   тіліндегі   мұндай   сипатты   сөздердің   өзіндік   ерекшелігі   оларды
құрастыруыштар деген топ аясына жинақтап, мағыналарының дерексіз –жалпы
– нақты бүтіннің бөлшегі) сипатына қарай: аффиксоидтар, стандарт тұлғалар
және  жинақтаушы   тұлғалар  деп   үшке   бөлуге   мүмкіндік   беретін   сияқты.
Мұндағы  аффиксоид  дегеніміз нақты мағынасынан дерексізденіп, қол үзе
бастаған,   кей   реттерде   дербес   те  қолданыла  алатын,  бірақ   көбінесе
тіркескен сөзіне селбесіп, БС жасайтын делексикаланған бірліктер болып
табылады.  Неміс тілінде мұндай функциядағы сөздердің сөзжасамдағы орны
ерекше. Қазір неміс  тілінде  20-дан аса аффиксоид  бар делінеді (81. 78). Ал
ағылшын   тілінде   морфемдік   дәрежедегі   жұрнақтарды   мойындаған   біржақты

көзқарас аз. 1200 сөз жасаған “man” сөзін аффиксоид қатарында енді-енді қарай
бастады (105. 65).
Француз, қытай тілдерінде де бұл құбылыстың сөзжасамдық ролі артып
отыр. Қазақ тіліндегі морфемдік сатыдағы жұрнақтар туралы ең алғаш айтқан
автор М.Балақаев (20.207). Жалпы бір денотативке байлаусыз, көп денотативке
ортақ   лексикалық   тұлғалардың   морфемдік   дәрежеге   өту   құбылысы   түркі
тілдеріңде жоғары екендігі мойындалған құбылыс. Ал аффиксоид сыңарлы БС-
дерді құрама сөз қатарында қарастыру уақыт өте келе өзін қайта таптастыруды
қажет ететіні күмәнсіз. Себебі олардың қосымша дәрежесіне өтіп, туынды түбір
жасаудың тәсіліне айналуы мүмкін.
Сонымен, қазақ тіліндегі  БС  жасайтын  аффиксоид  құрастыруыштардың
қатары мыналар: maнy, құмар, жай, жанды, хана, аралық.
Хана  сыңарлы   біріккен   сөздер.  Парсы   тілінен   енген  хана, нама  сөзі
жұрнақ ретінде қазақ тіліне лексикалық элементтің құрамында тұрып енді де,
кейін төл элементтей біржола сіңісіп, қазақ сөздеріне де жалғана бастады (106.
122).
Хана  –  жұрнағының “үй”, “бөлме” мағынасын беруі - қазақ даласында
жаңадан еніп келе жатқан “қоғамдық жалпыхалықтық тұтынудағы ортақ-орын,
мекен” ғимараттарын атауға, сөздің ресмилік сипат алуына қолайлы болды. Атап
айтқанда:  асхана, аурухана, ғибадатхана, дәретхана, дәріхана, диетасхана, емхана,
етхана,   жатақхана,   жылыхана,   мәйітхана,   масахана,   перзентхана,   төлхана,
ұстахана,   шашлықхана,   бажыхана,   балахана,   баспахана,   күшхана,   жындыхана,
зертхана,   зияратхана,   құймақхана,   сырахана,   дәмхана,   қымызхана,   көшетхана,
кірхана,;  кітапхана,   к,асапхана,   қоңыраухана,   құжатхана,   құсхана,   күтхана.
Бұлардың   ішіңде   жаңадан   жасалған   бірліктер   де   бар:  дәрісхана  (аудитория),
құжатхана  (паспортный   стол),  кірхана  (прачечная).  Хана  жұрнағы   кейбір
жазушылардың  стильдік  ерекшеліктерінде   болмаса  (Қалдыбай  ханасының
тұсынан  өте бергенде, қорадан шыққан әйел:  –  Аға!  –  деді  (О. Бөкеев,  Үркер.)),
“тұрғын үй, мекен-жай, арасы қабырғамен бөлінген үйдің өз алды бір бөлмесі”
(ҚТТС, 10т. 56-6.) мағынасында дара қолданылуы жиі емес.
Құмар  сыңарлы біріккен сөздер.  Араб, парсы  тілдерінен енген  -қой,
-кеш,  -қор жұрнақтарымен қатар, құмар сөзі де ”ынтық, ынтызар, асық” негізгі
мағынасының үстіне  (Мені қандай күш  билеп бара жатқанын білмеймін, әйтеуір
Ұлболсынды көруге құмармын  (І.Есенберлин. Ғашықтар.)), “әуес,  үйір, құштар,
қызықтағыш” ұғымын беріп, мынадай БС-дер құрамында кездеседі:  аңқұмар,
араққұмар, арызқұмар,  атаққұмар,  атқұмар, әзілқұмар, әнқұмар, әңгімеқұмар,
баққұмар, бәлеқұмар, білімқұмар, даңққұмар, дүниеқұмар, етекқұмар, жырқұмар,
қалжыңқұмар, қартақұмар, кітапқұмар, мансапқұмар, қалжыңқұмар, қанқұмар,
қонаққұмар,  құлқынқұмар,  мансапқұмар, мәжілісқұмар, нәпсіқұмар,  өсекқұмар,

пайдақұмар,   сәнқұмар,   соғысқұмар,   сөзқұмар,  тәттіқұмар,  сауыққұмар,
шайқұмар т.б.
Құмар  сөзі бірнеше мағыналық бірліктерге негіз болып, ол формалар,
әсіресе әдеби стильде жиі қолданылады. Мысалы: құмарлан (Кедей қызы арзан
деп  құмарланба  (Абай ));  құмарландыр (Өмір барлық гүлін ашып, адамды өзіне
баурап  құмарландыра  түседі  (С.Мәуленов.   Жер   нәрі.));  құмарлы  (Екі  асық
құмарлы бір жолдан  қайта  алмай, жолықса ол зарлы, сөз жөндеп айта алмай
(Абай.));  құмарлық (Ғашықтық құмарлықпен ол екі жол  (Абай.));  құмарпаз (Мен
аңшылыққа  көn әуес me емеспін, ал құмарпаздар аң аулауға барайық деп қолқаласа,
кет әрі де жасамаймын  (Ә.Жылқышиев.   Айтолқын.));  құмарпаздық, құмарту
(Ғашықтаймын, құмартам (Қ. Аманжолов.)); құмартушылық.
Сөйтіп,  көпшілік қолданыстағы құмар сөзін барыс жалғаулы зат есімге
“ынтық,   ынтызар,   асық”   мағынасында  т і р к е с к е н   оралымдардан   табуға
болады   екен.   Сонда   дербес   мағынасы   көмескіленбеген   сөздің  аффиксоид
қатарына   өтуіне   нендей   тілдік   факторлар   негіз   болады?   Біздіңше,   олар
төмендегідей: 1) барыс септік жалғауының жасырын тұруы;  2)  "құмар" сөзінің
сигнификаттық,   яғни   ұғымдық   мағынасы;   ол   белгілі   бір   затты   атамайды,
субъектінің хал-күйінен хабардар етеді.  Егер ол  “ынтызарлық” ұғым бірнеше
денотатқа қатысты айтылса (араққа құмар, әнге құмар), оным танықтық бағыты
күшея түсіп, сөз жалпы мағынаға көше бастайды.  Семантика  тұрғысынан сөз
мағынасының кеңеюі дегеніміз – сөз мағынасын идеографиялық, стилистикалық,
эмоционалдық   сипатта   ашатын,   дәлдейтін   бірқатары   дифференциалдық
семалардың   көмескіленуі.   3)  құмар  сөзінің   өзімен   мағыналас  -қой,   -қор
жұрнақтарына   қарағанда   әмбебаптық   қабілеті   басым.  -Қор  жұрнағы  тек
жағымсыз  ұғым  береді  де  (араққор,  дүниеқор,  мансапқор,пайдақор,  шайқор,
ызақор, жемқор, жалақор, пәлеқор т.б.),  -қой  қосымшалы сөздер юморлық
сипат  беріп,   өте   жағымсыз   әсер   қалдырмайды   (жеңісқой,   әуесқой,   арызқой,
жеңсікқой, сауыққой, сәнқой, даңққой, әзілқой, қалжыңқой). Ал құмар аталған
екі жұрнақтың да орнын ауыстыра алады: араққұмар, пайдақұмар, арызқұмар,
сәнқұмар   т.б.    Әрі  -қой,   -қор  жұрнақтары   жалғана   алмайтын   сөздерге  де
жалғана   алады:  атқұмар,   әзілқұмар,   әнқұмар,   әңгімеқұмар,   баққұмар,
кітапқұмар,   аңқұмар,   сөзқұмар  т.б.   Бұл   құбылыс  құмар  сөзінің   бүтіндей
қосымша   қатарына   өтіп   болмағанын   және   дербес   мағынасынан   толықтай
алшақтамағанын да көрсетеді.
Жай  сыңарлы біріккен сөздер.  Толық мағыналы сөзден   аффиксоид
қатарына   өткен   тағы   бір   тұлға  –жай.  “Жай”  тілімізде   “қора   және   соның
қасындағылар” мағынасында “қора-жай” қос сөзінде көрінді. 70-80 жылдары
“мекен-  жай” (адрес)  атауында орын тепті. 80 жылдардың ортасында   қос сөз
біріге бастады. Біріккен  мекенжай  кең түсініктегі V “орын” мағынасын берді.
Орынжай деген тіркес те бар. Сөйтіп, “жай” өзінің валенттілігін арттырып алды
да, әр текті  атаулармен оңай селбесіп, тіпті меңгеріп кетті. Мысалы, жағажай,

саяжай,   әуежай  жаңа   атауларындағы   “жайдың”  жаға,   сая,   әуе  сөздерімен
тіркесетін тіпті реті жоқ сияқты. Негізінде, бұл сөз – көп мағыналы, ҚТТС-інің
көрсетуі   бойынша,  он бес  омонимдік қатар құрған тұлға (ҚҚТС, 3т. 514-б.).
Бәріне ортақ жалпы мағынасы – белгілі бір орын, мекен-тұрақ, дәлірек айтсақ,
жалпы кеңістіктің көлемі белгісіз бір нүктесі. Мысалы: Ызғарлы аяз жан иесінің
бәрін де жауратып, жүдеу тарттырып, жылы  жайды  іздеткендей  (Әуезов
М. Қараш-қараш.).  Осыған қарайлас  жай  тапты  (“мекен тепті; жерленді”);
жаны  жай  тапты  ("рақатқа   бөленді,   көңілі   орнықты”);  жайына  қалды
(“ескерілмеді”);  жайына  кетті  (“өз   алдына   жүрді”)   деген  сияқты
фразеологиялық тіркестер де бар. Сонымен қатар жай бірнеше сөз формаларға
негіз   болған:  жайбарақат,   жайғау   (шаруаны   жөн-жөніне   келтіріп   істеу),
жайғасу, жайдақ, жайдарылану, жайдары, жай-жағдай, жай-күй, жайлау,
жайлы.  Бұдан  жай  тұлғасының сөзжасамдық, сөзтудырушылық ауқымы кең
екені аңғарылды. Жай белгілі бір мекен орын мағынасын беруде өзі анықтайтын,
нақтылайтын атаумен тіркесе  отырып, стандарт  мағына, яғни көп денотатқа
ортақ мағына береді. Сөйтіп, қазіргі қазақ тіліндегі  әуежай, егінжай, еружай,
жағажай,   жылыжай,  кемежай,   қонақжай,   қонысжай,   қоражай,   малжай,
мекенжай, панажай, саяжай, тұрақжай, орынжай   КС-дері бірігіп жазылу
формасына ие болды. Бір жағынан, бұл процестің тездетуіне тіліміздегі “шаруаға
бейім”, “қонаққұмар” мағынасындағы  қонақжай, шаруажай  сөздерінің болуы
да  себеп болған сияқты.  Қыстың қар-сызы шаруажай адамды тым риза ете
қоймады (Қыдырханов У. Шаңқай.). Бір мезеттен кейін буы бұрқыраған таба
нанды қонақжай үй иесі асыға- үсіге дастарқанға турап жатты (Көпішев Қ.
Ер жүрек.).
Ара, аралық,  сыңарлы біріккен сөздер.  “Аударматану: лингвистикалық
және   лингвомәдени   мәселелер”   тақырыбындағы   диссертацияның  авторы
А.Алдашева: “аударманың имплицитті-эксплицитті ролі сөз біріктіруге әсері бар
формалдық белгі; ..аралық, тану сөздерімен жасалған күрделі сөздердің біріктіре
жазылуы - аударманың эксплицитті әсері” (107. 33,107) дейді. Осы бағытта орыс
тіліндегі меж, между  арнайы форманттарының сөзжасамдық қабілеті, қазақ
тілінде де тілдік аналогиялық құбылыстардың қалыптасуына түрткі болғаны
анық. “Терминологиялық материал қазақ тілі терминологиясының ең негізгі екі
жолға сүйене отырып жасалғанын көрсетеді. Оның бірі – тілімізде бұрыннан бар
сөздерді терминдік мәнде қолдану болса, екіншісі жаңа терминдерді қазақ тілінің
сөзжасам мүмкіндіктерін пайдалана отырып жасау” (36. 125). Сөйтіп, ара сөзінің
терминқұрастыруыш қатарына өтуі препозицияда да, постпозицияда да екінші
сыңармен  бірге   таңбалану  формасына   ие   болуымен  көрінеді.  Мысалы,

арақатынас,  арақашықтық, аражік, арасалмақ,  арагідік, арақатыс;  екеуара,
өлара,   өзара,   ішінара   т.б.  Аралық,  сөзінің   арнайы   формантқа   айналуы
халықаралық  сөзінен   бастау   алып,  ауыларалық,  буынаралық,   жоларалық,
еларалық,   сыныпаралық,   колхозаралық,   континентаралық,  клеткааралық,
қабатаралық,   қалааралық,   мекемеаралық,   мемлекетаралык,облысаралық,
салааралық, пәнаралық, мектепаралық сияқты атаулармен жалғасады. Аралық,
сөзі  –“екі зат, не  құбылыстың арасындағы орталық жер, екі орта” (ҚТТС, Іт.)
тура мағынасында жұмсала отырып, сол екі затгың, не құбылыстың бір-біріне
байланысына, қатынасына, ыңғайластығына, ұқсастығына меңзейді. Аралықтың
сөзжасамдық қабілеті сол, ол кез келген сөзге жалғана бермейді. Сондықтан
әлеуметтік-экономикалық,   қоғамдық-саяси   кешенді   нысандар  (мектеп,   ауыл,
мемлекет, сала)  төңірегіндегі жалпы атаулар  осы  формантты  постпозицияда
алуға   бейім.  -лық  жұрнағының   сөз   ұластырушылық   қызметі   де   соңғы
позициядағы аралық сыңарын біріктіруге әкеледі.
Тану  сьңарлы   біріккен   сөздер.  Емлемізде   тану   сыңарлы   БС-дердің
жүйелі қатары  бар. Олар  –  абайтану,  ағаштану,  әдебиеттану, әуезовтану,
ғибраттану, дүниетану, жануартану, жаратылыстану, жертану, шоқантану,
мағжантану,   кинотану,   көлтану,   қоғамтану,   мектептану,   мұражайтану,
ормантану,   өлкетану,   өнертану,   театртану  сияқты   қазақ   тілінің   төл   сөзі
ңегізінде пайда  болған  термин сөздер.  Таны  етістігіне қимыл атау жұрнағы
жалғану арқылы жасалған “танудың” бір мағынасы “затты жан-жақты тексеріп,
ажырату,  айыру,  зерттеу”   (ҚТТС,   8т.  585-6.)  десек,   осы   тура  мағынасында
нысанамен  тікелей  предикаттық  қатынас  жасай  (Әуезовті   таны)  орналасуы
анықтық   күшін   азайтады.   Бұл   табыс   жалғауының   элизияға  ұшырауына
бастайды. Сөйтіп, анықтық танықтық, бағытына қарай жылжиды. Әуезовті тану
жеке  субъектінің   әрекетін   көрсетсе  әуезовтану  сөзі   ортақ   іс,   ортақ   әрекетті
меңзейді. Сөздердің сондықтан терминдік, ресмилік сипаты басым. Сонда maнy
сыңарлы бұл топ белгілі бір нысанды тексеретін, ажырататын, зерттейтін ғылым
саласы   терминдерін   құрайды.   Терминдік   лексиканың   ерекшелігі   туралы
Ө.Айтбайұлы: “терминдер, біріншіден, жалпы әдеби тілдің ерекше қызметі бар
бір тармағы болып табылатын тіл единицасы, екіншіден,  ол белгілі  бір нысан
мен ұғымдар атауы, үшіншіден, терминде анықтағыштық белгі басым болуы
керек, өйткені белгілі бір ұғымның мазмұны осы анықтағыштық қызмет арқылы
айқындалады. Ал бұл бір ұғымды келесі бір ұғымнан айырып, тану үшін және
сол ұғымды арнайы бір классификациялық қатарда қарастыруға мүмкіндік жасау
үшін қажет” (36. 125) дейді.

Жанды сыңарлы біріккен сөздер. Лексикалық бірліктердің маманданған
формант дәрежесіне өтуінің тағы бір мысалы – жанды сөзінен көрінеді. ҚТТС-і
мұның мағынасын “құмар, әуес " деп берген (ҚТТС, 3т.). Ал жанды сыңарлы
құрама сөздердің берер мағынасы басқаша. Мысалы: ақынжанды, әйелжанды,
дүниежанды,   ержанды,   жаужанды,   итжанды,   қызылжанды,   малжанды,
балажанды.  Мұндағы   кейбір   композиттердің   ғана   тірек   компонентін   құмар
сыңарымен ауыстыруға келеді: ақынқұмар, әйелқұмар, дүниекұмар, жауқұмар,
қызылқұмар,   малқұмар,   балақұмар.  Синонимдес   екі   аффиксоидтың   қатар
қолданыс табу себебін біреуінде бір зат, құбылыс, жалпы нысанаға деген әуес,
құмарлық, соңына түсу мағынасы белең алуынан, екіншісінде “жаны соның
үстінде, жаны сонымен бірге” сияқты экспрессивті реңк сипат  алуынан  деуге
болады.  Субъект  тарапына ұнамды көзқарас туғызады. Сондықтан аффиксоид
қатарына  өткен   -  құмар  сөзімен   қатар,   бұл   сөздің   де   жартылай   жұрнақ
дәрежесіне  жетуіне негіз бар.
* * *

жүктеу/скачать 0,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: