Кӛмір жынысты массивтің физика-химиялық қасиеттері

 
 42 
 
 
Компонент 
С 
Н 
О 
Компонент 
С 
Н 
О 
Балауыз 
81 
13,5 
5,5 
Белоктар* 
53 
7 
22 
Шайыр 
79 
10 
11 
Целлюлоза 
44 
6 
50 
Май 
76-79 
11-13 
10-12 
Пектиндер 
43 
5 
52 
Лигнин 
63 
6 
31 
 
 
 
 
 
Балауыз  құрамына  жоғары  молекулярлы  май  қышқылдарының  күрделі  эфирі 
және жоғары алифатты спиртімен қатар С
24
 – С
34
 қышқылдар,  С
24
 – С
34
 спирт 
және  кейде  кӛміртегі  енеді.  Ӛсімдік  балауызы  микроорганизмдер  әрекетінің 
ӛзгерісіне  ұшырамайтын  ӛзінің  құрамы  мен  қасиеттерін  сақтауға  қабілетті 
қатты  заттар  болып  табылады.  Олардың  жоғарғы  тӛзімділігінің  арқасында 
қоңыр кӛмір құрамында ӛзгеріссіз күйде кездеседі. 
Шайырлар  бір  атомды  спирті  бар  қышқылдардың  күрделі  эфирінен  тұрады. 
Қанықпаған  полиизопренді  құрылым  арқасында  олар  полимерленуге  және 
тотығуға  қабілетті,  ал  бұл  олардың  ерігіштігін  азайтады,  молекулярлық 
массасын арттырады, балқымайтын қосылысқа түрлендіреді. Майлар – жоғары 
молекулярлы қаныққан және қанықпаған қышқылдар мен глицериннің күрделі 
эфирлері. Жер үсті бастапқы қосылыстар С
18
 – С
22
 қанықпаған қышқылды және 
С
16
 қаныққан  қышқылды  қамтиды,  кӛмір  түзудің  теңіз кӛздері арасында   С
16
 – 
С
22
 
шексіз  қышқылдар  басым  болады.  Майлар  оңай  гидроленеді,  
микроорганизмдер, қыздыру  және т.б. әсерінен ӛзгереді, ал шексіз қышқылдар 
– полимерлердің түзілуімен тотығады. 
Белоктар  коллоидты  қасиеттерге  ие  жоғары  молекулярлы  заттар  болып 
табылады.  Бактериядағы,  балдырдағы,  ағаш  ӛсімдіктердегі  олардың  үлесі  80, 
25, 1 – 10 %-ға жетеді. Белоктар аминоқышқылдардың бӛлінуімен гидроленеді, 
ӛсімдіктер құрамындағы моносахаридпен байланысады. 
Целлюлоза  (С
6
Н
10
О
5
)  жүйелі  сызықтық  құрылымы  бар  сутегілер  құрамына 
жатады, ондаған мыңнан бірнеше миллионға дейін молекулярлық массасы мен 
күрделі құрылымға ие. Қысым мен температура әсеріне әбден тӛзімді целлюло-
за ферменттер әсеріне оңай ұшырайды. Гемицеллюлозалар сутегі қосылыстары 
болып табылады, гидролизге оңай ұшырайды, қышқылдар мен сілтілерде ериді. 
Бұл  гетерополисахаридтер  целлюлозаға  қарағанда  маноза,  фруктоза,  галактоза 
және уран қышқылдарын гидролиздеу кезінде түзіледі. 
Пектинді  заттар  ӛсімдік  клеткалары  қабырғасының  механикалық  беріктігін 
арттырады,  минералды  қышқылдармен  оңай  гидроленуге  қабілетті  D-
галактуронды  қышқыл  қалдықтарынан  тұрады.  Осы  қалдықтардағы 
карбоксилді  топтар  магний  мен  кальций  тұздары  түрінде,  сондай-ақ  метил 
эфирі  түрінде  болады.  Жоғары  ӛсімдіктер  клеткасының  беріктігі  олардың 
құрамындағы  лигниннің  болуымен  түсіндіріледі,  целлюлозаға  қарағанда  
гидролизге, химиялық реагенттер әсеріне ұшырамайды, суда және органикалық 
ерігіштерде  ерімейді.  Лигнин  тұрақты  емес  қосылыстың  полимері  болып 
табылады, оның құрамына ароматты және майлы-ароматты фрагменттер енеді. 

 
 43 
 
Қышқыл  карбоксилдік  және  гидроксилдік  топтар  құрамына  енеді,  ароматты  
ядро  метиндік  топты  қамтиды  және  ӛзара  пропилдік  топтармен  байланысты. 
Лигниннің  молекулярлық  массасы  700-ден  6000-ге  дейін  тербеледі,  оның 
жоғары  химиялық  тӛзімділігі  гумин  қышқылдарының  жинақталуымен 
байланысты. 
Осылайша,  кӛмір  түзу  процестерінің  нәтижесінде  химиялық  тӛзімді 
компоненттер пайда болады деп жорамалдауға болады, ал аса тӛзімді еместері  
осы процесте жартылай ыдырау ӛнімдері ретінде қатысады. 
Органикалық заттарды түрлендіру сатысы. Батпақ шымтезекте органикалық 
ӛнімдерді  жинау  мен  қайта  ӛңдеу  үшін  барынша  қолайлы  орын  болып 
табылады. Олардың шығу тегі рельефтің тӛмендеуімен байланысты, негізінен, 
солтүстік  облыстарда  таралған.  Қоңырдай  климат  кезінде  ылдидағы  батпақта 
шымтезектің  жылдық  ӛсуі  0,5  –  1,0  мм,  ал  жоғарғы  ойпатта  ӛсуі  1  –  2  мм 
құрайды. 
Кӛмір қаттары келесі негізгі сипаттамалармен сипатталады: 
1.
 
Түзілімдер  типі:  автохтонды  (autos  –  ӛзі,  chtnon  –  жер)  бастапқы 
организмдер  жойылатын  жерде  түзіледі,  аллохтонды  –  орын  ауыстырған 
органикалық  қалдықтар  жерде  түзіледі,  минералды  қоспа  кӛміріндегі  жоғары 
құраммен сипатталады. 
2.
 
Түзілу  жағдайы.  Кӛмірдің  құрамы  мен  қасиеті  тұщы,  кӛл  немесе  тұзды 
теңіз  суларында  шымтезектің  түзілу  жағдайына  байланысты.  Битуминозды 
кӛмірге  теңіз  суының  әсері  кезінде  күкірт,  азот,  сутегі,  ұшпалы  заттардың 
құрамы  артады.  Әктас  суы  шымтезектің  қышқылдығын  азайтуға  мүмкіндік 
туғызады.  Аэробты  жағдайда  қышқыл  мен  кальцийдің  бірлескен  әрекеті 
ыдырауды  күшейтеді.  Кальциймен  байытылған  кӛмір  күкірт  пен  пириттің 
жоғары  құрамымен  ерекшеленеді,  бактерияның  жоғары  белсенділігімен 
түсіндіріледі. 
3.
 
Батпақ  қоректендіру  заттарының  құрамына  байланысты  эвтрофты, 
мезотрофты  және  олиготрофты  деп  бӛлінеді.  Жер  асты  суларымен  қаныққан 
қоректендіруші  заттармен  қоректенетін  ылди  батпағы  эвтрофты  болып 
табылады,  олардың  ӛсімдігі  неғұрлым  толық  және  әртүрлі  болады.  Жоғарғы 
ойпаттағы  батпақ  олиготрофты  болып  табылады,  онда  минералды  заттардың 
тӛменгі құрамы бар қышқыл шымтезек, соған сәйкес күлінің мӛлшері аз кӛмір  
түзіледі. 
4.
 
Бактериялардың  тіршілік  ету  әрекеті  шымтезек  қышқылдығына 
байланысты.  Жоғарғы  ойпаттағы  шымтезек  рН  =  3,3  –  4,6,  ал  ылдидағы 
шымтезекте 4,8 – 6,5 болады. Қышқылдық дәрежесі судың ағынына, батпақтың 
негіздеу типіне, оттегінің келуіне және гумин қышқылдарының шоғырлануына 
байланысты.  Бактериялар  рН  =  7,0  –  7,5  кезінде  жақсы  дамиды,  сондықтан 
шымтезек  қышқылды  болған  сайын,  ондағы  бактериялардың  саны  да 
соншалықты аз, бастапқы ӛсімдіктер құрылымы жақсы сақталады. 
5.
 
Шымтезек  температурасы.  Шымтезектің  ыдырауы  температураға 
байланысты,  ӛйткені  жылуда  бактериялар  жоғары  белсенділік  танытады.  35  – 
40 
0
С кезінде бактериялар целлюлозаны ең үлкен жылдамдықпен таратады.  

 
 44 
 
6.
 
Тотығу-тотықсыздану  потенциалы.  Бактериялардың  тіршілік  ету  әрекеті  
потенциалға байланысты. Оттегі (аэробты жағдайлар) мен су еркін келген кезде 
органикалық  қосылыс  қалдықтарын  түрлендіру  процестері  баяу  жануға  ұқсас  
және  шіріген  деп  аталады.  Гумификация  (шіріп  кету)  ауа  (анаэробты  жағдай) 
мен 
ылғалдың 
жеткіліксіз 
келуімен 
сипатталады. 
Бұл 
процесс 
кӛміртексіздендірілген қалдықтың  (гумус) жиналуына әкеледі, оның бір бӛлігі 
суда  еруі  мүмкін.  Ылғалдың  мол  болуы  және  оттегі  болмаған  жағдайда 
органикалық  заттарды  түрлендіру  табиғатта  кең  таралған,  шымтезектену  деп 
аталады;  ол  қатты  гумус  ӛнімдерінің  пайда  болуына  әкеледі.  Балдыр  мен 
планктоннан  алынған  сапропельдердің  түзілуі  су  қабаты  астында  оттексіз 
(тотықсыздану реакциясы) шіру немесе шіріп ашу процестері бойынша ӛтеді. 
Шымтезекте  органикалық  заттарды  түрлендіру  болып  жатқан  химиялық 
реакциялардың  және  бактериялар  қызметінің  нәтижесінде  ӛтеді,  сондықтан 
биохимиялық  кӛміртектендіру  деп  аталады.  Қоңыр  кӛмір  сатысы  арқылы 
шымтезектің 
антрацитке 
түрленуі 
кӛміртектендіру 
деп 
аталады. 
Кӛміртектендіру  дәрежесі  тығыздаумен  (тығыздықты  арттырумен),  С,  О,  Н 
құрамының  ӛзгерісімен  және  ұшпалы  заттардың  шығуымен  сипатталады. 
Кӛміртектендіру  процесі  температураның  артуымен  жүреді  және  оның 
тереңдігі  уақытқа  байланысты;  қысым  осы  ретте  жүретін  химиялық 
реакцияларды баяулатады. 
 
2.2 Кӛмірдің петрографиялық сипаттамасы   
 
Кӛмірді  петрографиялық  зерттеу  нәтижелері  (грек  сӛзінен  petros  –  тас, 
grapho – жазамын) бастапқы органикалық заттардың табиғатын, олардың  гене-
зисін,  ТГИ  жіктеуін,  халық  шаруашылығында  ұтымды  пайдалануды  таңдауға 
мүмкіндік  береді.  Қазіргі  кезде  кӛмірді  петрографиялық  зерттеу  барлау  мен 
іздеу  жұмыстары  кезінде  кеңінен  қолданылады,  ал  петрографиялық 
сипаттамалар  қорды  бекіту  кезінде  міндетті  болып  табылады.  Кӛмірді  зерттеу 
нәтижесінде,  олар  гомогенді  заттар  емес  екендігі  белгіленген.  Мецералдар 
(macerare  –  жұмсарту)  кристалл  құрылымына  ие  емес,  химиялық  құрамы  мен 
физикалық  қасиеттері  бойынша  ерекшеленеді.  Кӛмірде  шығу  тектері  ӛсімдік 
және  жануарлардың  түрлендірілген  бӛлшектері  табылды  (мысалы,  балдыр, 
тозаң,  спора,  сірқабық,  шайырлы  денешік),  олар  формалы  элементтер  деп 
аталды. Аса қатты ӛзгерістерге ұшыраған басқа заттар қандай да бір анықталған 
бастапқы  заттарға  жатқызылмауы  мүмкін,  негізгі  масса  деп  аталады,  жіңішке 
шлифте мӛлдір және мӛлдір емес (опакмасса) деп бӛлінеді. 
Барлық  мацералдар  үш  топқа  бӛлінеді  –  витринит,  экзинит  (липтинит)  және 
инертинит,  себебі  топтарды  біріктіру  негізінде  оларға  тән  химиялық  құрам, 
шығу тегі мен қасиеттері жатыр. 
Мацералдар ассоциациясы жиі кездеседі, себебі мұндай үйлесім микролитотип 
деп  аталады.  Соңғысы  моно-,  би-  және  тримацералды  деп  бӛлінеді;  оларды 
басқа  топқа  жатқызу  кезінде  «5%  ереже»  басшылыққа  алынады:  типтік  емес 
мацералдар  қоспасы  50×50  мкм  жылтыратылған  бетте  5  %-дан  аспауы  тиіс. 
Кӛмір  литотиптерінің  әр  түрлігін  бірден  байқауға  болады.  Витрен  – 

 
 45 
 
жарқырайды, кларен – жартылай жарқырайды, дюрен – күңгірт және  фюзен – 
талшықты  кӛмір.  Шӛкпелі  кӛмір  гумус  кӛміріне  қарағанда  қабатты  емес, 
құрамы бойынша біртекті және неғұрлым берік. Шӛкпелі кӛмір кеннель кӛмірі 
және богхед деп бӛлінеді. 
Витриниттер  типтік  жарқырайтын  кӛмірдің  негізгі  компоненті  болып 
табылады;  олар  лигнин  және  целлюлозаның  кӛмірлену  есебінен  негізінен 
жапырақ  және  ағаштан  түзіледі.  Витриниттің  қатты  жанғыш  пайдалы 
қазбаларда  кеңінен  таралуы,  оның  құрамының  біртектігі,  физикалық  және 
химиялық  сипаттамасы  әртүрлі  түзілімдерді  салыстыру  кезінде  кӛмірлену 
дәрежесі мен жасын анықтау үшін кеңінен қолдануға байланысты. Витриниттің 
құрамында  экзинит  тобына  қарағанда  сутегі  аз  және  оттегі  кӛп  болады,  оның 
құрылымына  алифаттық  және  ароматты  фрагменттер  енеді.  Кӛмірдің 
органикалық массасының ӛсуімен ароматты құрылымның құрамы 25-дан 65 %-
ға дейін ӛседі, ұшпалы заттардың үлесі 35 – 40 %-ға дейін, ал жартылай кокстеу 
шайыры – 12 – 14 %-ға дейін жетеді. 
Экзинитті  топ  құрамында  кӛк-жасыл  балдырдың  қалдығы  (алгинт),  спора  мен 
тозаң  (споринит),  полимерленген  шайырлар  немесе  кӛмірсутектер,  майлар, 
жапырақ  және  ӛсімдік  қабықтары  (кутинит),  балауыз  тәріздес  эпидермис  бар. 
Полимерленген  ӛнімдер  резенит  немесе  диффузиялық  полимерленген  битум 
түзе  отырып  ағаш  тініне  немесе  минералдарға  сіңеді.  Экзиниттің  ыдырауы 
кезінде  ұшпалы  заттардың  60-90  %-ы,  жартылай  кокстелген  шайырдың  40-50 
%-ы  бӛлінеді;  ол  мүлдем  ерімейді,  молекулярлық  масса  ≈  3000,  құрылым 
негізіне – бірлескен нафтенді және ароматты гетероциклдік жүйелер алынады. 
Инертит тобы құрамында фюзенит (ӛрттен кейін немесе шала күйгеннен кейінгі 
ағаш кӛмірі), тотыққан қалдықтар, саңырауқұлақтар, полимерленген шайырлар 
немесе  кӛмірсутектер  бар.  Фюзениттің  элементті  құрамы  әртүрлі;  оның 
құрамында кӛптеген гидроксилдік топтар немесе ароматты ядролар бар,  8 – 20 
% ұшпалы заттарды, 4 %-ға дейінгі жартылай кокстеу шайырын бӛледі. 
Витринит 380-450 
0
С кезінде «балқиды», сосын кӛбіктенген кокс түзіледі.  Эк-
зинит кейбір кокстелген қасиеттерге ие. Инертит тобының мацералдары тӛмен 
химиялық  белсенділікке  ие,  метаморфизм  кезінде  шамалы  ӛзгереді.  Витринит 
жоғары  ұшпалы  заттардың  шығуымен  ерекшелене  отырып,  кӛмірдің 
кокстелгенін  анықтайды,  ал  экзенит  кӛмірдің  созылымды  қасиеттерін 
сипаттайды.  Белгілі  бір  ара  қатыстағы  жеке  мацералдардан  алынған  шихта 
құрамын таңдай отырып, кокс ӛндірісі үшін шикізат базасын елеулі кеңейтуге 
болады. 
Петрографиялық  ингредиенттердің  физикалық  және  химиялық  қасиеттерін 
зерттеу үшін оларды кӛмір массасынан бӛліп алу қажет. Витрен, фюзен, дюрен 
және кларенді, әсіресе жас кӛмірді қолмен бӛлуге болады; жетілген тас кӛмірде 
дюреннен  кларенді  бӛліп  алу  қиын.  Басқа  әдіс  кӛмір  заттарын  ұнтақтаудан 
жасалады.  Бұл  ретте  ең  аз  қатты  дюрен  ұсақ  кластарға  ауысады.  Ингредиент 
концентраттарын  тығыздықтары  әртүрлі  сұйықтықта  оларды  бӛлу  арқылы 
алуға болады. 
 
 

 
 46 
 
2.3 Кӛмір жіктемесі 
 
Халық  шаруашылығында  қатты  жанғыш  пайдалы  қазбаларды  ұтымды 
пайдалану  физикалық,  химиялық  және  технологиялық  қасиеттердің  барлық 
кешенін  ескеретін  жіктеме  болғанда  мүмкін.  Алайда,  осы  саладағы  жасалған 
кӛптеген  жұмыстарға  қарамастан  әлі  бірыңғай  ӛнеркәсіптік-генетикалық 
жіктеме қалыптасқан жоқ. 
Кӛмірдің американдық жіктемесіне сәйкес ылғал, ұшпалы заттардың құрамына, 
сондай-ақ  жылумен  жануға  байланысты  ерекшеленетін  бірнеше  кластарға 
бӛлінеді.  Грюнер  жіктемесі  негізінде  элементті  құрам,  О/Н  қатынасы, 
тығыздық,  кокстың  шығуы  мен  құрамы  жатыр.  Табиғи  ылғалдық,  элемент 
құрамы,  тығыздығы,  кокстың  шығуы  мен  қасиеттері  туралы  деректерді 
салыстыруға негізделген Брокман жіктемесі соған жақын. Неміс палеоботанигі 
Потонье  қатты  жанғыш  пайдалы  қазбалардың  барлық  түрлерінің  алғашқы 
генетикалық жіктемесін жасады. Сол жіктеменің негізінде тірі организмдерден 
түзілген  минералдарды  бӛлу  жатыр.  Биолит  деп  аталатын  минералдар 
жанбайтын – акаустобиолиттер және жанатын – каустобиолиттер деп аталады. 
Каустобиолиттер  үш  бағыныңқы  топқа  бӛлінген:  гуммиттер  (кӛп  клеткалы 
ӛсімдіктерден), сапропилиттер (балдыр және планктоннан жасалған) және лип-
тобиолиттер  (ӛсімдіктердің  тұрақты  бӛлшектерінен).  Қатты  жанғыш  пайдалы 
қазбаларды  қазіргі  заманғы  зерттеу  әдістері,  ӛкінішке  қарай,  олардың  шығу 
тегі,  халық  шаруашылығында  пайдалану  бағыты  мен  қасиеттері  арасындағы 
ӛзара  байланысты  анық  орнатуға  мүмкіндік  бермейді.  Бұл  бастапқы 
органикалық  материалдың  бірі  тереңдік  және  түрлендіру  жағдайына 
байланысты  әр  түрлі  отын  түрлері  түзілуі  мүмкін.  Г.  Л.  Стадников  әзірлеген 
табиғи жіктеме негізіне бастапқы материалдардың шығу тегі, физика-химиялық 
қасиеттері, оларды түрлендіру сатысы арасындағы ӛзара байланысты алды. Ол 
сапропилитті  және  гумус  кӛмірлерімен  қатар  аралас  класты  –  гумус-
сапропилитті  және  сапропилит-гумусты  кӛмір  алынды  деген  қорытындыға 
келді,  бастапқы  органикалық  масса  физика-химиялық  түрлендірудің  үш 
сатысын бастан ӛткереді: шымтезек, қоңыр кӛмір және тас кӛмір. Г. Л. Стадни-
ков жіктемесі барлық қатты жанғыш пайдалы қазбаларды енгізбейді  (мысалы, 
липтобиолиттер)  және  оларды  ӛнеркәсіптік  бағалау  үшін  пайдаланылмауы 
мүмкін. 
Ю.  А.  Жемчужниковтың  генетикалық  жіктемесі  бойынша  кӛмірді  екі  топқа 
бӛледі, олардың әрқайсысы екі класқа бӛлінеді (2.2-кесте). 
Жемчужников  жіктемесінде  Потоньенің  жіктемесіне  қарағанда  бастапқы 
материалдар  гумиттер  және  липтобиолиттердің  әртүрлі  жағдай  кезінде  түзілу 
ықтималдығы қарастырылады. Кейінірек А. И. Гинзбург бастапқы органикалық 
материалды  түрлендіру  жағдайын  жіктеуді  енгізді.  И.  И.  Аммосов  ӛз 
жіктемесінде  бастапқы  материалдары  бар  әртүрлі  типтегі  кӛмірдің  түзілу 
процестерінің  байланысын  кӛрсетті.  С.  М.  Григорьев  құрамында  С,  Н  және  О 
негізделген жанғыш пайдалы қазбалар жіктемесін ұсынды. Н. М. Караваев Н/С  
атом  қатынасында  элементті  құрам  (атом  үлесінде)  туралы  деректерді 
пайдаланды. Бұл отын түрлерін түрлендіру процесіндегі заңдылықты шығаруға 

 
 47 
 
мүмкіндік берді.  С.  Г.  Аронов  және  Л.  Л.  Нестеренко  қатты  жанғыш  пайдалы 
қазбалардың шығу тегі мен тереңдігін ескеретін неғұрлым жалпы генетикалық 
жіктемені әзірледі (2.3-кесте). 
 
2.2-кесте  –  Ю.  А. Жемчужников  бойынша  қатты  жанғыш  пайдалы  қазбаларды 
генетикалық жіктемесі 
 
Бірінші  топ.  Гумолиттер  –  жоғары 
ӛсімдіктер 
Екінші  топ.  Сапропелиттер  –  тӛменгі 
сатыдағы  ӛсімдіктер  және  жануарлар 
планктоны 
I 
класс 
– 
гумиттер 
(лигнин-
целлюллозалы,  шайырлар,  сірқабықты 
элементтер) 
III  класс  –  сапропилиттер  (балдыр 
және 
планктонды 
қалдықтар 
сақталған) 
II  класс  –  липтобиолитті  (шайырлар, 
сірқабықты элементтер) 
IV класс – сапроколлиттер (балдырлар 
құрылымсыз массаға айналды) 
 
Жоғарыда  кӛрсетілген  ғылыми  жіктеме  бастапқы  органикалық  материал,  оны 
түрлендіру  жағдайлары,  түзілген  отын  түрлері  арасындағы  тәуелділікті 
анықтауға  мүмкіндік  береді.  Сонымен  қатар  қатты  отынның  барлық  типтерін 
ӛнеркәсіптік  пайдалану  мүмкіндігін  жіктеп  анықтауға  мүмкіндік  беретін 
бірыңғай  ӛнеркәсіптік-генетикалық  жіктемені  әзірлеу  қажеттілігі  туындайды. 
Алғашқы  техникалық  жіктеме  ұшпалы  заттардың  шығуына  және  бұршақ 
кӛлемді кокс қалдығының сыртқы түрі есебінен негізделген. 
Қазіргі  кезде  қолданыстағы  17  стандартқа  негізделген  бассейнді  жіктеме 
қабылданған,  оның  негізгілері  мыналар  болып  табылады:  V
daf
  –  құрғақ  күлсіз 
массаға арналған есептеуде ұшпалы заттардың шығуы, %; Y  – тас кӛмір үшін 
созылымды қабаттың қалыңдығы, мм; Wr – қоңыр кӛмірдегі жұмыс ылғалының 
құрамы,  %  (масс.).  Тас  кӛмірдің  кейбір  жіктемесінде  Pora  –  RI  индексі,  ал 
қоңыр  кӛмір  үшін  –  құрғақ  күлсіз  массаға  T
sk
daf 
(%)  арналған  есептеуде 
жартылай  кокстеу  шайырының  шығуы,  құрғақ  күлсіз  отынның  жоғары 
жылумен жануы ескеріледі (кДж/кг).  
Кӛмір  ОВ  түрлендіру  сипаты  мен  дәрежесіне  байланысты  үш  топқа  бӛлінеді: 
қоңыр, тас және антрацит. 
Қоңыр  кӛмір  —  витринит  (гуминит)  0,6%-дан  кем  емес  шағылысу 
кӛрсеткіштері бар метаморфизмнің тӛменгі сатысындағы кӛмір, ылғалды күлсіз 
жағдайда  кӛмірдің  жоғары  жылуымен  жануы  24  МДж/кг  құрайды.  Қоңыр 
кӛмірдің жұмсақ және тығыз әр түрліліктерін ажыратады. 
Жұмсақ  қоңыр  кӛмір  —  топырақ  түстес,  жапырақты,  сирек  массивті  және 
тығыз, күңгірт және жартылай күңгірт, қуаң, құба, қоңыр түсті. Қоңыр кӛмірдің 
ылғалдығы 40-60%, органикалық заттардағы кӛмірдің құрамы 63-73% шегінде 
ӛзгереді. 
 
 
 
 

 
 48 
 
2.3-кесте – Аронов және Нестеренко бойынша кӛмірді жіктеу 
 
 
Кӛмір класы 
Химиялық жетілу сатысы 
Шымтезек 
қоңыр кӛмір 
тас кӛмір 
антрацитті 
I 
Гуммиттер 
(басымырақ 
жоғары 
сатыдағы 
ӛсімдіктерден 
алынған) 
Шымтезек 
Қоңыр 
кӛмір 
топырақ тәріздес 
тығыз 
(жарқырайтын, 
күңгірт, жолақты) 
 
 
Лигниттер 
Тас  кӛмір  біртекті 
(жарқырайтын, 
күлді) 
Біртекті 
емес 
(жартылай 
жарқырайтын, 
күңгірт) 
Жолақты 
Антрацит-
тер 
II 
Липтобиолит 
тер: 
жоғары 
сатыдағы 
ӛсімдіктер 
балауызы  мен 
шайырынан  
 
 
 
 
жоғары 
сатыдағы 
ӛсімдіктердің 
басқа  формалы 
элементтерінен 
 
Фахтелит 
(балауызды) 
 
 
Копалы 
(шайырлы) 
 
Фимменит 
(тозаң) 
 
Пирописсит 
(балауыздый) 
Янтарь  (шайыр-
лы) 
 
 
 
Мәскеу 
жанындағы  (спо-
ралы) 
Тасманит 
(споралы) 
 
Мәскеу 
жанындағы  «Бу-
мажный»  кӛмірі 
(сірқабықты) 
Барзасский 
жапырақты 
 
Рабдописсит 
(шайырлы). 
Ткибульский 
шайыр  кӛмірі.  Тас 
кӛмірде  шайырды 
Конкреций 
тас 
беріштер. 
Иркутск  кутику-
литі.  Кизелов  (лы-
свенский) 
тас 
кӛмірі  арасындағы 
липтобиолиттер 
(споралы)  
Кеннели 
 
 
 
Лопинит  (спора-
лы) 
– 
III 
Сапропилиттер 
(тӛменгі 
сатыдағы 
ӛсімдіктерден 
және 
жануарлар
 
планктоны): 
меншік  сопро-
пилиттер 
(құрылымдан 
ған) 
 
 
сапропелиттер 
(құрылымсыз) 
 
 
 
 
 
Сапропель 
Балхашит 
Куронгит 
 
 
 
Сапроколл 
 
 
 
 
 
Богхед 
Торбанит 
Марагунит 
 
Касьянит 
Черемхит 
Хахарейский 
Матаганский 
 
 
 
 
 
Люгау кӛмірі 
Кеннели 
Донецк 
кӛмірі 
арасындағы  бог-
хедтер 
– 
IV 
Ерекше  қатты 
жанғыш 
пайдалы 
қазбалар  
– 
Барзасск кӛмірі 
Гагаты 
Жанғыш 
тақтастар 
– 
– 

 
 49 
 

жүктеу/скачать 11,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: