a                                  б

 
 95 
 
стапқы  деректер  кезінде,  ең  бірінші  кезекте  орындаушы  органның  жұмысшы 
камерасында келтірілген күштер ӛзгерісінің диаграммасымен анықталады. Диа-
грамманың тән белгілері t = 0 және (3.37) шарты кезінде (3.36) ӛрнектерге сәй-
кес F(0) және F(t
g
) күштердің шамалары болып табылады. Күштердің ағымдық 
мәндері t = 0… t
g
 (3.38) қойылымы және t = 0… t
Р
 қойылымы кезінде (3.36) ӛр-
нектердің  кӛмегімен  болады.  3.52-суретте  келтірілген  диаграммалар  деформа-
ция  фазасында  және  максимум  мен  минимум  шамалары  арасындағы 
айырмашылықта білінетін жеңілдету фазасындағы келтірілген күштерді ӛзгерту 
қарқындылығы ӛсетінін кӛрсетеді. Демек, 

 = 2 кезінде 

 = 4 – 2,5 кезінде; 

 = 6 
–  3,83  кезінде  және 

  =  8  –  6,76  кезінде  олардың  ара  қатысы  1,86-ға  тең. 
Күштердің  ӛсуі  деформация  дәрежесінің  шамасына  сәйкес  келмейтіні  кӛрініп 
тұр. Бұл күштердің шамасын қалыптастыруға математикалық модельге енгізіл-
ген кедергі күштері әсер етеді. 
Қарастырылатын  режимнің  жұмыс  циклінің  ұзақтығы  t
g
  және  t
p 
табылған 
шамалар есебінен (3.41) ӛрнекпен анықталады. Тәуелдіктерді (3.18) және (3.29), 
сондай-ақ фаза ұзақтығының шамасын анықтайтын ара қатыстарды пайдалану 
қажет, мынаны аламыз: 
 


.
2
1





o
Ц
R
k
VM
Т
                                             (3.41) 
 
Бұл ретте циклдік режим кезінде іске асырылатын жиілік, тең: 


.
1
2
1
1
o
о
Ц
C
П
k
Т








                                       (3.42) 
 
Себебі 

  және 

1
  жүйенің  ішкі  параметрлерін  анықтайтын  ӛлшемсіз  коэф-
фициенттермен,  сондай-ақ  оның  шығу  кӛрсеткіштерімен  анықталады,  соңғы 
ӛрнек күрделі кӛп факторлы тәуелділікті білдіреді. Осы коэффициенттердің ер-
терек белгіленген  ара  қатыстары  кезінде  басқа ӛлшемсіз  коэффициенттер  ара-
сындағы әртүрлі үйлесімі кезінде 

k
p
 күштердің ара қатысы коэффициентінен k

 
жиілік  коэффициентінің  графикалық  тәуелдіктері  алынған  (3.53-сурет). 
Алынған  тәуелдіктерге  байланысты  (1,31…1,43)  сындарлы  шамаға  дейін 

k
p
  
ӛсуімен жиілік коэффициентінің ұлғаюы ӛтеді, әрі қарай оның шамасы азаяды. 
Сонымен қатар k

 кедергі күштердің коэффициентінің ӛсуі k

 
азаюына әкеледі. 
Осылайша, лүпілдеуші жүйенің параметрлері мен кӛрсеткіштерін белгілеу  
кезінде  номограмманы  пайдалану  үшін  бастапқы  шамалар 

  әсер  ету  объ-
ектісінің деформация дәрежесі,  П
о
  пайдалану  кӛрсеткіші,  сондай-ақ  k
c
  және  k

 
кедергі күштерінің коэффициенттері болып табылады. Осы шамалардың белгілі 
бір ара қатыстары басқа коэффициенттердің бір мағыналы сәйкестігіне әкеледі. 
 
 
                         а)                                                               б) 

 
 96 
 
 
 
1, 2, 3 және 4 – сәйкес кезінде К
с
 = 0; 0,4; 0,8 и 1,0 
3.53-сурет – 

К
р
 күштердің ара қатысы коэффициентінен пропорционалды 
жылдамдық кедергісі бар қозғалыстың циклдік (а) және ациклдік (б) режимі 
кезінде К

 жиіліктің ӛлшемсіз коэффициентінің тәуелдіктері  
  
Номограммамен  анықталған  шамалардың  табылған  коэффициенттері 
ауытқыған  кезде  циклдік  режимнің  ациклдік  режимге  ауысуы  байқалады. 
Бұрын  анықталған  ациклдік  режимнің  физикалық  ұсынуына  сәйкес  қозғалыс 
режиміне  жүктелетін  шарттар  мен  шектеулермен  анықталатын  коэффициент-
тердің  шекті  мүмкін  мәндерін  белгілейміз.  Олардың  негізгілері    (3.36)  шарты 
болып табылады, мына ара қатысты береді: 
 
 




.
sin
1
1
1
2
1
4
cos
1
3
1
1
2
0
1
2
2
0
1
1
1
1
1
o
o
P
o
o
C
k
l
n
C
k
П
k
C
a
k
П
G
W






































                    (3.43) 
 
 (3.37)  және  (3.43)  бірлескен  шешімдерден  кейін  қаттылық  коэффици-
ентінің максимум шамаларын белгілеу үшін ара қатысты табамыз: 
 
 


.
sin
cos
sin
1
2
4
1
1
1
1
1
1
1
3
1
2
0
1
2
2
0
1









































G
k
k
l
n
П
k
a
k
П
С
P
o
                          (3.44) 
 
Ациклдік  режим  кезінде  жүйе  параметрлерін  анықтайтын  коэффициент-
тердің  шамасын  әрі  қарай  белгілеу  үшін  циклдік  режим  кезіндегідей 
бірізділікпен  жүргізіледі.  Соның  нәтижесінде  осы  коэффициенттердің  шекті 
мәндерін анықтайтын тиісті тәуелдіктерді анықтайды. Алынған тәуелдіктер ко-
эффициенттердің  абсолютті  шамаларындағы  әр  түрлілікпен  циклдік  режим 
кезіндегі  заңдылықтарға  бағынады.  Осыған  сәйкес  ациклдік  режим  кезіндегі 

 
 97 
 
жүйе параметрлері 3.54, 3.55 және 3.56-суреттері бойынша таңдап алынады. 
 
1, 2, 3,  4 және 5 – сәйкес кезінде 

 = 2, 4, 6, 8 және 10; 1', 2', 3', 4', 5' және 6' – сәйкес кезінде  
 К
с
 = 0; 0,2; 0,4; 0,6; 0,8 и 1,0 
3.54-сурет – Қозғалыстың ациклдік режимі кезіндегі К
р
, К
с 
және 

К
р
 коэф-
фициенттерді алдын ала таңдауға арналған тәуелдіктер   
 
3.55-сурет – Қозғалыстың ациклдік режимінің параметрлерін анықтау номо-
граммасы  

 
 98 
 
 
3.56-сурет – Қозғалыстың ациклдік режимінің параметрлерін анықтау номо-
граммасы  
 
Циклдік  режим  үшін  оларды  аналогтық  номограммалармен  салыстыру 
циклдік режимнен ациклдік режимге ауысу мүмкін шектерге дейін С
о
 коэффи-
циентінің  азаюымен  және  W
o
  ұлғаюымен  жүзеге  асырылады.  Ациклдік  режим 
үшін коэффициенттердің барлық басқа мәндері 3.49, 3.50, 3.51 және 3.54, 3.55, 
3.56-суреттегі тиісті жазықтықтармен шектелген аралықта жатыр. 
Осыған  сәйкес  орындаушы  органның  жұмыс  камерасында  келтірілген 
күштерді  ӛзгерту  диаграммасы  сипатты  нүктелері,  (3.36)  ӛрнекке  сәйкес  та-
былған коэффициенттердің ара қатысымен анықталады. Басқа жағдай үшін (

 = 
6 және k
c
 = 0,4) салынған диаграммалар (3.57-сурет) кӛрсеткендей, кейбір сын-
дарлы  шамаларға  дейін  k

  кедергі  күштердің  коэффициентінің  ӛсуі  кезінде  
диаграмманың  F(t
p
)  сипатты  нүктесі  F(0)  тӛмен  болады  және  бірігуге  дейін 
жақындайды. Сындарлы шамадан k

  артық әрі қарай ұлғайған кезде олар қай-
тадан бір-бірінен бӛлінеді, себебі F(t
p
) шамасы F(0) асып түседі.  
F(t
p
)= F(0) кезінде  циклдік режим орын алады, ациклдік режимнің  коэф-
фициенттерінің  белгілі  үйлесімі  кезінде  циклдік  режимге  жақындайды  және 
соған  ӛтетін  жағдай  назарға  алынады.  Коэффициенттің  k

  сындарлы  шамасы 
3.58-суретте келтірілген  тәуелдіктерге сәйкес  таңдап  алынуы  мүмкін. Коэффи-
циентердің  әртүрлі  үйлесімі  кезінде  k

    кедергі  күштер  коэффициентінің  сын-
дарлы шамасы ӛзгеретіні айқын. Сындарлы шаманы белгілеу үшін циклдік ре-
жимді  сипаттайтын  k

  және  k
c
  коэффициенттердің  ұтымды  шамалары  ара-
сындағы тәуелдіктер белгіленген (3.59-сурет). 
 

 
 99 
 
 
 
а, б, в, г, д и е – сәйкес кезінде К

 = 0; 0,2; 0,4; 0,6; 0,8 и 1,0 
 3.57-сурет – Қозғалыстың ациклдік режимі кезінде жұмыс камерасында 
келтірілген күштерді ӛзгерту диаграммасы  
 
 
Ациклдік  режимнің  жиілікті  кӛрсеткіштері  ӛлшемсіз  коэффициенттердің 
белгіленген  шамалары  кезінде  (3.41)  және  (3.42)  тәуелдіктерді  пайдаланумен 
зерттеледі.  3.56а-суретте  келтірілген  тәуелдіктер  ӛлшемсіз  коэффициенттердің 
әртүрлі  үйлесімі  кезінде  жиілік  коэффициентін  белгілеу  және  жүйенің  шығу 
кӛрсеткіштерін анықтау үшін оларды номограммаға енгізу мүмкіндігін береді. 
Кедергімен,  пропорционалды  жылдамдықпен  қозғалыс  кезінде  гидравли-
калық  лүпілдеу  жүйесінің  параметрлерін  сипаттайтын  коэффициенттерді 
таңдау  кезеңінің  маңызды  еңбек  сыйымдылығы  үшін,  таңдауға  тәсіл  кезінде 
 
1, 2, 3, 4 және 5 – сәйкес кезінде 
К
с
 = 0; 0,2; 0,4; 0,6 и 0,8 
3.58-сурет –  К

 коэффициентінен 
жұмыс камерасында күштердің құл-
дырау тәуелдігі 
 
1, 2, 3, 4 және 5 – сәйкес кезінде 

  = 2, 4, 6, 
8 және 10 
3.59-сурет – К
с
 коэффициентінен  К

  
коэффициент тәуелдігі 

 
 100 
 
субъективизмді болдырмау және оның нәтижелерін бағалау үшін осы коэффи-
циенттерді таңдаудың келесі тәртібі ұсынылады. 
1.  Берілген  техникалық-пайдалану  талаптары  П
о
  коэффициент  бір  мағы-
налы анықталады, соның негізінде жүйенің орындаушы органның нобайлы қай-
та  ӛңдеуі  жүргізіледі,  k

    және    k
c
  коэффициенттердің  алдын  ала  шамалары 
тағайындалады. 
2. k
p
, 

k
p
, k

  және  k
c
 коэффициенттердің ұтымды шамалары белгіленеді. 
3. C
o
, W
o
 коэффициенттерінің тиісті шамалары анықталады және алдын ала 
G
2 
шамасы белгіленеді. 
4.  [a
1
]  коэффициентінің  шамасы  белгіленеді,  G
2
  анықталады  және 

1
, 

1
, 
және k

 
 коэффициенттерінің тиісті шамалары белгіленеді. 
5. Таңдап алынған коэффициенттерге сәйкес және бастапқы деректер есе-
бінен  тұтастай  жүйенің  параметрлері  мен  кӛрсеткіштері,  оның  құрамдас  эле-
менттері анықталады. 
Келтірілген  тәртіп  жүйені  пайдаланудың  ерекше  жағдайларына  байланы-
сты түзетілген болуы мүмкін, алайда негізгі кезеңдері орындауға міндетті. 
 
3.3 Діріл-сейсмикалық кӛздердің энергетикалық кӛрсеткіштері  
 
Жүйенің  белгіленген  ұтымды  параметрлері  олардың  әртүрлі  үйлесімі 
кезінде  әртүрлі  энергетикалық  кӛрсеткіштерді  ұсынады.  Бұл  кӛрсеткіштер 
жиынтықта оларды үнемдеу деңгейін анықтайды. 
Ұтымдылық  критерийі  ретінде  қозғалыстың  тиісті  режимін  таңдау  және 
жүйенің  ұтымды  параметрлерін  белгілеу  кезінде  жетек  қуатын  пайдалану  ко-
эффициенті қабылданған. Бұдан басқа, бұл кӛрсеткіш жүйе қозғалысының зерт-
телген режимінің әрқайсысы үшін алынған кері жүріс камерасында келтірілген 
күштерді  ӛзгерту  диаграммасын  пайдалану  кезінде  кӛрнекті  бейнеленеді  және 
қолайлы есептеледі. 
Таңдап алынған кӛрсеткішті физикалық түсіндіру үшін 3.60-суретке сәйкес 
қарапайым  диаграмманы  қарастырамыз.  0-1-2-3-4-0  қисықтықпен  шектелетін 
аудан кері жүріс фазасында негізгі орындаушы элементтен жылжыту үшін және 
оларға потенциалды энергияны жинақтау үшін жетектен тұтынатын энергияны 
сипаттайды.  0-1-5-3-4-0  қисықтықпен  анықталатын  аудан  жұмыс  жүрісі  фаза-
сында  гидро  магистральдегі  артық  қор  энергиясымен  сипатталады,  соққылы 
механизм  энергияны  тұтынбағанда,  ал  негізгі  орындаушы  элемент  жұмыс 
жүрісі  камерасындағы  газ  қысымының  әрекетінен  болады.  Магистралда  жи-
нақталған  энергияның  келесі циклін  жетілдіру  үшін  қабылданған  сұлбаға  сәй-
кес соққылы механизмге қайтып келеді және негізгі орындаушы элементті жы-
лжытуға шығындалады. Осыған сәйкес цикл ішінде жетекте тұтынатын энергия 
0-1-2-3-4-00-1-5-3-4-0  қисықтық  ауданымен  анықталады,  ал  қуатты  пайдалану 
коэффициенті мына шамада болады: 
 

 
 101 
 
,
1
А
N
д


                                                        (3.45) 
 
мұнда  N
д
  =  R
o

V  –  кӛмір  жынысты  массив  деформациясының  процесін  сипат-
тайтын қуат; 




tg
t
X
t
F
A
0
1
)
(
)
(

 - деформацияның жетекпен шығындалатын қуаты. 
 
3.60-сурет – Циклдік режим үшін кері жүрісті камерада күштерді ӛзгерту диа-
граммасы               
Қуатты пайдалану коэффициентінің нақты шамасын белгілеу үшін әрбір 
режимнің соққылы қуатын анықтаймыз: 
 
-
 
циклдік үшін 
,
p
o
б
Ц
б
t
t
А
N


                                                           (3.46) 
 
-
 
 псевдоциклдік үшін  
,
в
p
o
б
П
б
t
t
t
А
N



                                         (3.47) 
 
-
 
 ациклдік үшін  
.
2
'
2
p
o
o
б
а
б
t
t
t
А
N



                                                   (3.48) 
 
Жүйе қозғалысының әртүрлі режимдерін зерттеу кезінде екі соңғы құрам-
дас ӛрнек ӛзгереді, себебі оған енетін жүйенің ішкі параметрлерін сипаттайтын 
шамаларда әртүрлі ӛзгерту аралығы болады.  
Қуатты  пайдалану  коэффициенттерінің  шамасын  және  оларды  ӛзгертудің 
негізгі  заңдылықтарын  бағалауды  (3.32)  және  (3.36)  ӛрнектерді  пайдалану 
арқылы жүргіземіз. (3.45) қойылымы және түрлендіруден кейін, аламыз: 

 
 102 
 


 


 
 


 
 
.
sin
1
1
cos
1
cos
2
sin
1
2
2
1
4
sin
1
1
sin
1
1
cos
1
1
3
2
3
3
3
2
2
2
0
1
2
2
3
3
3
2
3
1























































































t
k
a
t
k
l
W
C
t
k
t
k
a
a
П
k
G
l
d
a
k
C
П
t
k
k
l
t
C
W
C
t
k
a
t
k
G
t
lp
V
W
C
k
C
nt
o
o
nt
o
о
nt
o
o
o
t
o
o
o
P
o
o




 (3.49) 
 
3.55-сурет  және  3.56-сурет  бойынша  номограммамен  анықталатын  коэф-
фициенттердің ӛзгерісі аралығында соңғы  ӛрнекті  графикалық  талдау  нәтиже-
лері 3.61,а-суретте келтірілген. Нәтижесінде циклдік режим кезінде  k

. кедергі 
күштері  коэффициентінің  ӛсуімен 

ц
  қуатты  пайдалану  коэффициентін  сыз-
ықтық емес азайту байқалады. Себебі ең үлкен қарқындылық k

 

 0,4 аралықта 
ӛтеді.  Қуатты  пайдалану  коэффициенті  k

  =  1,0  жеткен  кезде  0-ға  тең, 
сондықтан кедергі күштерінің тӛтенше ұлғаюынан әсер ету объектісі деформа-
циясының толық циклінің мәндерін кӛрсете алмайды. Осылайша, ӛзгертудің k

 
ұтымды аралығы деп k

 = 0…0,4 санау керек. 
3.55-сурет  және  3.56-сурет  бойынша  номограммамен  анықталатын  (3.49)-
ӛрнекке  енетін  параметрлерді  ӛзгерту  аралығын  пайдалану  кезінде  ациклдік 
режимде (3.61, б-сурет) қуатты пайдалану коэффициентінің графикалық талдау 
нәтижелері алынған. Кедергі күштері k

  коэффициентінің  ұлғаюымен 

а
  коэф-
фициенті сызықтық емес түрде азаяды және  деформация дәрежесінің кез кел-
ген  мәндері  үшін  k

  =  1,0  кезінде  нольге  жетеді.  Бұл  ретте  деформация  дәре-
жесінің азаюға деген әсері циклдік режимге қарағанда соншалықты айқын емес, 
ал k

 = 0,8…1,0 мүлдем байқалмайды. Тәуелдіктер сипаты ациклдік режим үшін 
тиісті тәуелдіктерге ұқсас. Қозғалыстың қарастырылатын түрі кезінде жетектің 
қуатын пайдалану коэффициентінің абсолютті шамалары тұрақты кедергісі бар 
қозғалысқа және тұрақты кедергісі жоқ қозғалысқа қатынасы бойынша тӛмен. 
Коэффициент  k

  ӛзгерісінің  алынған  аралықтарына  сәйкес  жүйенің  ішкі 
параметрлерін анықтайтын басқа коэффициенттер таңдап алынуы мүмкін. 
Тӛменгі  жиілікті  гидравликалық  лүпілдеу  жүйесінің  энергетикалық 
кӛрсеткіштерін келтірген талдау негізінде максимум қабылданған критерийлер-
ге  барынша  толық  жауап  беретін  жүйе  параметрлерін  бағалау  мен  таңдау 
мүмкіндігі,  сонымен  қатар  әртүрлі  кедергілерден  сақтау  кезінде  есептік 
тәуелдіктерге енгізілетін қателіктерді негіздеу мүмкіндігі де болады. 
Қуатты 

 пайдалану коэффициентінің ұтымды шамаларын белгілеу кезінде 
қателіктерде  бағалау  орташа  статикалық  мәндерден  оның  ауытқу  шамаларын 
пайдалана отырып жүргізіледі: 
,
o
c
o
с







                                                (3.50) 

 
 103 
 
мұнда 

0
 және 

с
 – тұрақты кедергімен және кедергісіз қозғалыс кезінде жетек 
қуатын пайдаланудың сәйкес коэффициенттері. 
Ауытқу 

с
 коэффициентін енгізе отырып және  3.61-сурет пен 3.62-сурет 
бойынша  графикалық  тәуелдіктерді  пайдалана  отырып,  тұрақты  кедергі 
күштерін  ескеруде  енгізілетін  қателіктердің  шамалары  туралы  графикалық 
ұғымдарды  аламыз  (3.62-сурет).  k
с
  =  0…0,4  аралықта 

с
  коэффициентімен 
анықталатын  қателердің  ӛсуінің  циклдік  режимі  үшін  (1…7)%  құрайды.  k
с
  от 
0,4-тен  1,0-ға  дейін  коэффициенттің  ұлғаюы  салыстырмалы  қателіктердің 
ӛсуіне  әкеледі  (21…35)  %.  Бұл  жүйені  есептеу  және  k
с
  =  0…0,4  шамасы  бар 
кедергі  күштерінің  коэффициентін  жобалау  кезінде  дәлдіктің  жеткілікті  дәре-
жесі ескерілмеуі мүмкін. Ациклдік режим кезінде k
с
 = 0…0,6 ӛзгеріс аралығын-
да 

с
 салыстырмалы қателігі (5…11) % құрайды, сол кезде k
с
 әрі қарай ұлғаю 
(26…37)  %-ға  дейінгі  қателердің  ұлғаюына  әкеледі.  Осыған  сәйкес  кедергі 
күшінің коэффициенті, оның шамасы k
с
 = 0…0,6 аралықта болады, жүйені жо-
балау кезінде ескерілмеуі мүмкін. 
 
 
1, 2, 3, 4 және 5 – сәйкес кезінде  

 = 2, 4, 6, 8 және 10 
3.61-сурет – Циклдік режим (а) және 
ациклдік (б) режим кезінде К

 
кедергі күштерінің коэффициенті қу-
атты пайдалану тәуелдігі 
 
1, 2, 3, 4 және 5 – сәйкес кезінде 

 = 2, 4, 6, 8 және 10 
3.62-сурет –Циклдік (а) және ацик-
лдік режим (б) үшін кедергі күші Кс 
коэффициентінен 

с ауытқу коэф-
фициентінің тәуелдігі 
 
Энергетикалық  кӛрсеткіштерді  белгілеу  кезінде  қателіктерді  бағалау 
ауытқу коэффициентін пайдаланумен жүргізіледі. Циклдік режимді іске асыру 
кезінде 

  коэффициентімен  анықталатын  салыстырмалы  қателер  k

  коэффи-
циентінің ұлғаюымен сызықты емес түрде ұлғаяды. Бұл ретте  k

  =  0…0,2  ара-
лықта  қателік  (8…18)%-ға  жетеді,  қателік  1,0-ға дейін  k

  әрі  қарай  ұлғая  оты-
рып  36…67%  құрайды  (3.63-сурет).  Кедергі  күштерін  ескермеуде  барынша 

 
 104 
 
қолайлы аралық k

 = 0…0,15 аралық болып табылады. Ациклдік режим кезінде 
барлық  ӛзгертулер  аралығындағы  салыстырмалы  қателердің  шамасы  циклдік 
режим  кезіне  қарағанда  k

  тӛмен.  Оның  минимум  шамасы  k

  =  0…0,2  ӛзгеріс 
аралығы  болып  табылады,  онда  ауытқу 


  коэффициенті  0,08…0,18-ға  дейін 
ӛседі. 34%-ға дейінгі қателік k

 = 0,8 шамаға жеткен кезде орын алады. 
 
 
 
1, 2, 3, 4 және 5 – сәйкес кезінде 

 = 2, 4, 6, 8 және 10 
3.63-сурет – Циклдік (а) және ациклдік (б) режим үшін кедергі күштерінің 
К

 коэффициентінен 


 
ауытқу коэффициентінің тәуелдігі 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 11,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: