Тушн
С.С. Джансеитова, Г.М. Жаксымбетова. Элемнщ концептуалдыщ бейнеа
Элемнщ тглдак бейнес элемдеп эр улттыц eзiндiк улттыщ, этникалыщ жэне концептуалдыщ бейнесш
жиынтыгы. Элемнщ концептуалдыщ бейнес ллдак бейнеге щараганда элдещайда бай, элемнщ улттыщ бейнеа
■плдгк бiрлiктердiц магыналары арщылы ^pirnc табады. Ал элемнiц концептуалдыщ бейнес адамзаттыц
щоршаган орта туралы бшмшщ жиынтыщ жYЙесi, ол улт мэдениетшщ б1р сэттiк кeрiнiсi. Эр дэуiрдiц eзiне тэн
тiлдiк ерекшелiктерi сол кезенде eмiр CYрген улттыц ойлау децгешн тануга кeмектеседi, белгiлi децгейде сол
улттыц элемдiк бейнесiн щалыптастыруFа мYмкiндiк бередi.
Тушн сездер:
когнитивп элем бейнесi, элемнiц щундылыгы.
Summary
S.S. Djanseitova, G.M. Zhaxymbetova. Conceptual picture of the world
Linguistic world absorbs and refracts a peculiar way to a greater extent is national (ethnic specific) conceptual
picture of the world. Conceptual picture of the world richer linguistic world, national picture of the world is reflected in
the semantics of language units through the values and associations. Conceptual picture of the world is a system of
ideas, human knowledge about the world, it is the mental reflection of the cultural experience of the nation. Perceptions
of reality captured in the language of a certain period, allow to judge about what people were thinking, reconstruct the
main features of his world picture.
Key words:
cognitive world view, value world
Э О Ж 811.512.122’373.21
О Й К О Н И М Д 1К Н О М И Н А Ц И Я Н Ь Щ Т А Н Ы М Д Ь Щ -Л И Н Г В И С Т И К А Л Ь Щ ЕРЕКШ ЕЛ 1Г1
А.Н . Е л а м а н о в а -
Абай атындагы Крзац улттыЩ
педагогикалыщ университет1,
II курс магистранты
Авдатпа.
Казащ елшщ жер-су атаулары халыщтыц сан гасырлыщ тарихынан сыр шертедг Казащ халщыныц
басынан eткен «сан щилы» заманда кeптеген топонимдердщ eзгерiске ушырауына, умыт болуына байланысты
жер-су атауларын зерттеу бYгiнгi куш eзектi мэселелердщ Gipi болып отыр.
Номинация немесе аталым - кещспкгеп щандай да б1р нысанага, щубылысща ат щою уДеР ^ адамныц
щоршаган ортаны тануы, категориялыщ аймащтарга бeлшектеуi барысында eтетiн туращты эр1 уздаказ удерю.
Эрбiр тiлдегi лексикалыщ бiрлiктер жиынтыгы - тарихи узащ кезендi щамтитын объективтi жэне рухани
дуниедеп сансыз кeптеген заттарды, нысаналарды, болмысты, угым-тYсiнiктердi тiлдiк номинациялау
Yдерiсiнiц жемга.
Мащалада щазащ халщыныц елдi мекен, жер-су аттарыныныц пайда болу ерекшелт, себебi, уэждш к белгiлерi
жайында сeз болды. Ондагы мэн магына жэне де осы бойынша гылыми ецбек жазган зерттеушi галымдардыц
ецбектерiне талдама жасалынды.
Тушн сездер:
Ономастика, апеллятив, халыщтыщ термин, ойконим, дуниетаным, улттыщ ерекшелж.
Топонимдердщ лингвистикалыщ б
1
рл
1
к екенш олардыц атщаратын щызмет аныщтайды, жер-су
атауларыныц н е п зп щызмет атауыштыщ щызмет. Казащ жер-су аттарын ономастикалыщ децгейдеп
тш д
1
к б
1
рл
1
ктер ретшде щарастырсащ, олар ономастикалыщ (топонимиялыщ) номинацияныц н эти ж ес
болып табылады. Эрб
1
р тш деп лексикалыщ б
1
рл
1
ктер жиынтыгы тарихи узащ кезецд
1
щамтитын
объективт жэне рухани дуниедеп сансыз ^ т е г е н заттарды, нысаналарды, болмысты, угым-
тусш
1
ктерд
1
тшд
1
к номинациялау YДерiсiнiц жемю
1
.
---------------------------------------------------------------------- 32 ----------------------------------------------------------------------
Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 2 (52), 2015 ж.
Казащ халщыныц географиялыщ нысандарга ат щою негiзiндегi тiлдiк танымдыщ эрекетiн
Б.Tiлеубердиев былай тYсiндiредi: "Адам ^оршаган ортаны ландшафт ерекшелiктерiн жер бедерш,
сан алуан географиялыщ нысаналарды eзiмен ез eмiрi болмысымен тYрлi заттар мен щуралдармен тYр-
тYC, пiшiн ic-щимылдармен т.б. кептеген щубылыстармен салгастырып салыстырып, ущсатып барып
таныган, сол таным процесi барысында атау щойган, номинацияланган" [1, 151]. Бул жайында Н.Б.
Мечковская: "Тутас алганда бiздщ ащищат болмысты щалай щабылдайтынымыз тiлге байланысты емес,
керiсiнше, болмыс эр алуан тiлдерде тYрлiше бейнеленед^ бул халыщтыц материалдыщ жэне
щогамдыщ eмiрiндегi жагдайлардыц тYрлiше болып келуше щатысты мэселе" [2, 118]. Географиялыщ
фактор этномэдени фактордыц щалыптасу ерекш елш не негiз болады.
Ономастикалыщ, оныц iшiнде топонимиялыщ атаулар екiншiлiк орында болып саналады,
И.Заимовтыц тужырымдамасы: "Осылайша кез келген щазащ топонимi тiлдегi топоним тудырушы
сезжасамдыщ дайын eнiмдi Yлгiлер бойынша не географиялыщ апеллятив, не езге де кез келген жалпы
немесе жалщы ешмдер болып келетш лексикалыщ толыщ магыналы сeздердiц топонимденуi
(онимденуi) арщылы жасалады. Атаулар дайын тшдш элеметтерден пайда болады" [3, 26].
Номинативтш YДерiс - нащты болмыстагы заттар мен щубылыстарды сeздiк тацбалармен
белгiлейтiн туращты, эрi Yздiксiз процесс. Бiздi щоршаган орта (eзiмiздi щоса есептегенде)
феномендерiн атаудыц кeптеген туращты атаулары пайда болып, олардыц щ а с и е п ^ атауыштыщ
щызмет атщаратын
y
™ компонентпен - атаушы, тацбалаушы, тацбаланушы тыгыз байланысты [3, 15].
Топонимиялыщ номинация актшершде атауыш ретiнде адам, тацбаланушы р е^н де аталу нысаны, ал
тацбалаушы - сeздiк белгi болып табылады. Мэселен, Ащтау - М ацгыстау облысыныц орталыгы, щала
аты. Ащтау атауы Каспий тецiзi жагасындагы улу тастардыц YЙiндiсiнен гасырлар бойы жиналып,
сыгымдала пайда болган шагаладай аппащ тау. Атау тау жыныстарыныц тYсiне щарай щойылган.
Осындагы аппащ тау - тацбаланушы, Ащтау - тацбалаушы, халыщ - атауыш болады.
Топонимиялыщ номинация актшерше адам, географиялыщ нысана жэне сeз (топоним) щатысатыны
б ел гш , мунда негiзгi уйымдастырушы жэне шешушi рeлдi адам атщарады. Топонимиялыщ номинация
ак тш Yшiн щандай да бiр дайын тiлдiк элеменггi, аталатын нысананы тацдау - нащты атаушы адамга
байланысты болады. Осылайша, топонимиялыщ номинацияда адам факторы - шешушi фактор болып
табылады, сондыщтан, географиялыщ нысаналарды атау аспетшершщ, уэждерiнiц, сипаттары мен
тэсш дерш щ басым бeлiгi адамга щатысты болады жэне онымен тыгыз байланысты.
Кез келген географиялыщ нысананы атау
y
™ ^ адамда осы эрекетке деген щажеттшк щалыптасуы
керек. Табигилыщ немесе антропогендш нысаналарды атау - бул, эрине, адамга, сол адам eмiр CYpm
отырган щогамга да аса щ ажеттш пмен тYсiндiрiледi. Ерте кездегi географиялыщ атаулар шын мэнiнде
топоним болмаган, себебi, олар жалпы жэне жалщы ешмдер ретiнде щолданылган, ягни, бiрiцFай
жiктелмеген атаулар болды [3, 26]. Э.М .М урзаевтыц пiкiрi бойынша, ерте кездеп топонимия
жергiлiктi географиялыщ терминдер болып саналFан, сондыщтан да сол кездеп адамдар тауды - тау,
ал eзен мен кeлдi - су деп атаFан [4, 50].
Эрбiр атауыштыщ, соныц iшiнде топонимиялыщ акт - шынайы eмiрдегi кeпетеген заттар мен
нысаналардыц арасынан бiр затты ерекше бeлу, OFан ат беру щажеттшгшен туындаFан эрекет
нэтижесi. Номинация актю ш щ щажеггiлiгi, эрине, атаудыц себебш, уэждерiн, салдарын бiлдiредi.
Атауды уэждеу - бащылап зерттеу Yшiн эртYрлi дэрежедегi ыцFайлы жэне алуан ти ш ! атауларда эр
щырымен себеп-салдарлы байланыстар кешенi. Tiлдiк белгiлердiц уэждiлiгiн
мотивология зерттецщ,
ол Г.М.Гинатуллин аныщтамасы бойынша,
мотивология - тш дамуыныц б ел гш бiр кезецiндегi сeздiц
уэждену децгеш мен жаFдайын зерттейтiн лексикологияныц бiр бeлiмi [5, 26].
Казiргi когнитивтш психологияда щабылдау кYPделi психикалыщ процесс р е^н д е бейнеленетiн
нысананыц сезiну арщылы жасалFан бейнесiн щурылымдайды. Бул процестщ мэнi алынFан ащпаратты
eцдеу нэтижешнде нысананы тану, психикалыщ щурылымдау эрекеггерi сенсорлыщ жэне когнитивтiк
элементтерден жасалады. Жалпы аталым мен топонимдiк аталым негiзiнде жатщан когнитивтiк
эрекеттер осындай мидыц ащпаратты щабылдау, eцдеу, щорытуын сенсорлыщ, нейрофизиологиялыщ
механизмдерiмен тiкелей байланысты.
Номинация барысында жасалатын осындай концептуалдыщ кодтау ерекшелiгiн тYсiну Yшiн
вербалдау процесше тэн процестi щабылдау жэне тану механизмдершщ басты ерекшелiктерiн
аныщтап алу щажет. Кабылдау процесiнiц н е п зп ерекшелштерш психологтар мынадай схемада
щарастырады: 1) база, профиль; 2) сканерлеу ( ^ з б е н шолу, кeшiрiндi жасау); 3) бащылау нYктесi; 4)
---------------------------------------------------------------------- 33 ----------------------------------------------------------------------
Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2 (52), 2015 г.
зеш ннщ таратылуы-бeлшектенуi; 5) куш динамикасы; 6) кедергшер [6, 3]. О.Т. Молчанова
когнитивтш семантика уш ш ец мацызды сипаты ретшде аталган щабылдау процестерш щ ш ш е н 1
жэне 2 схемаларды атап кeрсетедi. Номинация удерюш щ когнитивтш сипатын тусш у ушш, алдымен
оныц непзш де жатщан менталды-психикалыщ щубылыстардыц ш ш е н , коннекциониспк теория
турагысынан щарастыру тшмд1 екенш галымдар атап гар сего .
Коннекционизм - щарапайым тшмен айтщанда, мидыц нейрондыщ тармащ буындарыныц eзара
эрекеттесу1 арщылы ащпараттыц мида, санада eнделу "сараптан (сузгщен) eткiзу", eзектелу т.б.
менталдыщ-психикалыщ операциялар т1збегш, ретш кeрсете алатын теориялыщ кeзщарас. Бул
багыттыц басты идеясы - адам миыныц нейрондыщ щурылымын моделдеу арщылы ащпараттар
жиынтыгын щалыптастыру: ащпарат жинау, eцдеу миханизм1 алдымен жуйке жуйесш щ ттр кен у 1 -
щозгау салу - "ояту" (иннервация) - ащпараттыщ жинащтау - кер1 байланыс - б1ршен соц б1р1 eтетiн
менталдыщ эрекет емес, булар eте щысща мерз1мд1к щатар журетш эрекеттер деп тус1нд1ршед1.
О бъекпш категориялау уш ш адам туращты эр1 шектеул1 т1з1мнен туратын атрибуттардан тацдау
жасайды: тур-тус1, кeлемi, шшш1, тутас не жеке бeлшектерiнiц щурылымы, салмагы, температурасы,
щаттылыщ-жумсащтыгы, текстурасы (щатты заттыц бет жагыныц сипаты - те п с тш , кед1р-будырлыгы)
т.б. Бул атрибуттар - объектшщ жалпы атауын жасауга н еп з болатын факторлар. Нысананыц барлыщ
ерекшелштершщ ш ш е н оны eзге ущсас нысаналар арасынан айрыщша ощшауландырып, даралап
турган ерекше б е л п с т1лд1к тургыдан кодталады.
Адам (наминатор) т1к турган (вертикаль) позициядагы нысаналарды, ягни т1к багытты
(ориентация), (мысалы, тау, тeбелер, бшктер мен сарщырама т.б.) жэне галденец (горизонталь)
багытты (кeлдер, eзендер, сай, адырлар т.б.) ажыратады. Казащ топонимиясында т1к жэне кeлденец
созылган объектшердщ узындыгы, кeлденецi, б т к т ш н е байланысты мынадай тшд1к маркерлер жш
кездеседк узын, кец, келте, мущыр, тущыл, тощал, щысща, шолащ, бшк, тeмен. Психологтардыц
байщауынша, нысандарды иденфикациялаганда газге ш неташ кeлденецнен гeрi т1кт1к фактор екен.
Демек адамныц визуалды щабылдауына, кeз д ец гей аящ астынан, жер бетшен бш к турган нысанага
б1ршш1 ш г е д г Бул жерде щабылдау барысында объектш щ фокусы, перспективтш кeрiнiсi - ею
нысананыц б1р-б1ршен жэне номинатордан алыс-жащын орналасуы ескершедг К ещ сп ктеп нысананы
таяу
щатар
турган
еюнш1
б1р
нысанага
байланысты
ощшаулау
(локальдау)-
адамныц
психофизиологиялыщ табигатында бар когнитивтш щызмет [7, 18-19].
Топографиялыщ кещ спкте, мысалы, тау массив! фон щызметш атщарса, онда ерекше газге тусш
ощшаулана ^ р ш ш турган шощы фигура рет1нде щабылданады. Мэселен, Алатау тауындагы Комсомол
шыцы ерекше кeзге тусед1. 0 з кезегшде таудыц eзi, б1здщше, аспан аясында фигура щызметш
атщарады. Осыган щатысты когнитивтш семантикадагы "контейнер" принцишне непзделген Е.С.
Кубрякованыц теориясын физикалыщ нысандардыц ш ю кещ стш - щуысты атауга болады [8, 3-6].
Топонимияда ш ю кещ стш бар нысаналарга гал, щала i™i, уцг^р, гимараттарды т.б. жатщызуга
болады. Мундай нысандардыц сырт шекаралары, сырт кещ стш болгандыщтан, олар адамдармен ш ю
кещ стш арщылы щарым-щатынасща тусе алады.
Жалпы нысананы перцептивтш арналар арщылы щабылдау, адам жадында турл1 децгейдеп
когнитивтш eндеуден eткiзу, тужырым жасау сынды менталды операциялар айтып, жазып
отыргандай - б1рден соц б1р1, баяу журетш психофизиологиялыщ эрекеттер сиящты тусшшмеу1 керек.
Б1рнеше менталдыщ операция, б1р затты ^ р у , сезшу, санадагы б ш м щорымен, тэж1рибемен
салыстыру, артыгын алып тастау сиящты щас щагым сэтте eтетiн эрекеттер деп тус1ну керек. Ягни
оларды д и скретт (шашырацщы, т1збектелген емес) емес симультанды (синтезделген жиынтыщ)
операциялар тургысынан тусш у щажет.
Казащ халщыныц нысананы алыстан кeру - "перспективалыщ" когнитивтш щабшет де,
жащындагыны кeру, оныц усащ белгшерше деш н егжей-тегжейл1 ажырату сынды когнитивтш щабшет
де жогары дамыган деуге болады. Мэселен, щала, орман тургыны мен дала тургыныныц алыстан-
жащыннан кeру щабшет1, щалыптасщан дагдылыщ щабшетше байланысты, б1рдей емес.
Адам нысанага щатысты оныц "кещстште орналасуы" деген уэжд1к белп ш айырып, нысаналарды
б1р-б1р1мен салыстырады, багдар щоршаган орта, заттарга багытталады, адам одан eзiн тыс щояды.
К ещ сп ктеп нысаналардыц орналасуын кeрсеткенде географиялыщ атауларга мынадай семантикалыщ
белгшер юредк жогаргы, тeменгi, бас, орта, бет, аящ, оц, сол, шет, арт. Мысалы: Ортащагыл,
Аящщамыс, Бетагаш, Шетшощы, Музарт.
------------------------------------------------------------------------- 34 -------------------------------------------------------------------------
Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 2 (52), 2015 ж.
Сeз сананыц турл1 щурылымдарын объективтенд1рш, белсенд1ред1, сeйтiп санада турл1 бейне, эсер,
суреттер т.б. тугызады. Сана щурылымдарын белсенд1ру уш ш аталым процестер1 оныц алдын алуы
щажет. Бул жагдай когнитивизм мен ономасиоллогияныц тыгыз байланысты е к е н д т н кeрсетедi.
Себеб1 номинация мидыц заттыщ дуниемен де, абстракциялау щызмет1мен де байланысты. Нысананыц
атауы нысана туралы жан-жащты ащпарат жинап беруд1 мащсат тутпайды, атау нысана туралы
б ш м н щ наминаторга мацызды болган б1р бeлiгiне гана жугш едь Кандай да б1р объектш щ атауга
н еп з болатын айрыщша, когнитивтш тургыдан зешн мен назарга iлiгетiн бeлiгi-щасиетi болатындыгы
белгiлi. Коршаган дYниенiц тшдш децгейдегi сипаттарны зерттеуге адамныц щоршаган ортаны
щабылдайтын бес
турл
! сыртщы сезiну перцептивтiк модустары щатысады: " ^ р у арщылы сезiну"
перцептивтiк модусы, "есту арщылы сезiну" модусы, "кинестетикалыщ (адамныц тер^ ет арщылы)
сезiну" модусы, "шс сезу" перцептивтiк модусы, "дэм сезу" модусы.
" К е р у а р к ы л ы сезш у" - сырт-шшш, биiк-аласа, узын-щысща, алыс-жащын, жоFары-тeмен жэне
тур-тус субмодустары болып бiрнеше типтерге бeлiнедi. Мысалы:
Жалпащтвбе, Кебежетас,
Бшксарыщум, Аласа, ¥зынагаш, Цысщатоган, Ащбастау, Жиренквл т.б.
"К и н естети кал ы к -такти л ьд 1 п е р ц е п ти в тж м одусы " - Н.Уэли терминологиясында "тэнбейне"
деп кeрсетiледi. Ыстыщ-жылы-суыщ сeздерi арщылы вербалданады [9].
Жылыбулащ, Жылысай,
Жылысу, Ыстыщкел, Суыщтвбе, Суыщтогай, Тассуыщщоба;
"И1с сезу" п е р ц е п ти в тж модусы - Н.Уэли терминологиясында "шсбейне" деп кeрсетiледi. Бул
модуста ^ б ш е жагымсыз ассоциациялы б елп кездеседi:
Сасыщбулащ, Сасыщквл, Сасыщщор.
"Д эм сезш у" п е р ц е п ти в тж модусы - Н.Уэли ецбеп бойынша "дэмбейне" бул да жагымды жэне
жагымсыз дэмнщ вербалдануы арщылы жасалады. Мысалы,
жагымсыз дэмге байланысты: Тузкел,
Ащысай, Ащыбулащ, Д эм аз щудыщ; жагыгмды дэм: Тущыкел, Балдысу, Тэттщудыщ, Дэмд1ащ.
"Е сту а р к ы л ы сезш у" п е р ц е п ти в тж модусы - непзш ен гидронимдш атауларга тэн болып
келедi ягни, судыц агу сипатын бiлдiредi. Мысалы:
^рш реу1к, Дацгырлащ, ^ л д ! р , ДYбiрквл,
Бырщылдащ т.б.
1. Тыеубердиев Б. Цазащ ономастикасыныц лингвокогнитивтiк аспектiлерi. Арыс. А.: 2006
2. Мечковская Н.Б. Язык и общество// Общее языкознание/Под.ред. А.Е.Супруна. Минск, 1983
3. Теория и методика ономастических исследований. Москва, 1986.-255 б.
4. Мурзаев Э.М. Очерки топонимики.-Москва, 1974
5. Г.М.Гинатуллин. К исследованию мотивации лексических единиц (на материале наименования птиц).
Автореферат.дисс.канд.наук. Алма-Ата, 1973.29 б.
6. Молчанова О. Т. Проприальная номинация в свете когнитивизма//Вопросы ономастики. Екатеринбург.
2006, №3
7. Р.Ц. Курмашцызы. Цазащ топонимиясыныц лингвокогнитивтiк жэне этномэдени негiздерi, Алматы 2010
8. Кубрякова Е. С. Семантика в когнитивной лингвистике. О концепте контейнера и формах его
объективации в языке//Известия АН. Серия литературы и языка. 1999
9. Уэли Н. Цазащ сез мэдениеттщ теориялыщ негiздерi, Алматы 2007
Резюме
А.Н. Еламанова. Познавательно-лингвистическая особенность ойконимной номинации
Топонимика казахского народа показывает нам историю предыдущих веков. Сейчас исследование
топонимики является актуальной проблемой, так как из-за того, что казахский народ пережил много ситуаций,
многие топонимы были забыты.
Номинация или название это - постоянный и непрерывный процесс наименования человеком познавшего
окружающий мир какого либо явления, каторое происходит в разделении на категориальные зоны. Из каждого
языка лексические еденицы включают в себя исторические этапы обьективного и духовного мира вещей,
понятий, объектов, явлений языковых процессов.
В данной статье рассматриваются причины, признаки и особенности происхождения географических имен
казахского народа. По их значению и проводится анализ научных работ ученых занимающихся этой тематикой.
Ключевые слова: ономастика, апеллятив, народный термин, ойконим, мировоззрение, национальная
особенность.
---------------------------------------------------------------------- 35 ----------------------------------------------------------------------
Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 2 (52), 2015 г.
Summary
A.N. Elamanova. The cognitive-linguistic feature of oiconimic nomination
Kazakh commonwealth had a name of location and each of then means history of previos century. Kazakh people
experienced a lot of different situations from history and it makes our toponomy to lost, that is why it is one of the
actual them to research place-name.
Nomination or name-is a constant and continuous process of nomination a person perceives the world around of any
appearance, which happens in the division into categorical zone. Each language lexical units include historical stages of
objective and spiritual world of things, concepts, objects, events of linguistic processes. This article describes reasons,
signs and peculiarities of origin of geographical names of Kazakh nation. By their meaning conducted analyzes of
scientific works of scientists which engage in this subject.
Key words:
onomastics
, appellative, People's term, oikonym, outlook, national characteristic.
Э О Ж 811.512.122:39
Ф Р А ЗЕ О Л О Г И ЗМ Д Е Р - Э Т Н О Л И Н Г В И С Т И К А М Е Н Л И Н Г В О М Э Д Е Н И Е Т Т А Н У Д Ь Щ
Б А С Т Ы З Е Р Т Т Е У Н Ы С А Н Ы
Т.Н . Е р м е к о в а -
ф.г.д., профессор, Цазащ мемлекеттЫ щыздар педагогикалыщ университетi,
Л .М . Э дш бекова -
ф.г.к., проф. м.а. ЦазащмемлекеттЫ щыздар педагогикалыщуниверситетi,
^ .Э . Э бидш -
Цазащ мемлекеттЫ щыздар педагогикалыщуниверситетi, 1-курс магистранты
Ацдатпа.
¥лттыщ eмiрдiц айнасы юпетп болып табылатын халыщтыц болмыс-пршшпнщ, мэдениетшщ
щупия щырларын тш арщылы зерттеудщ непздемеС эр6!р жеке сeздер мен сeз орамдарын, сeз пркестерш
зерттеуден бастау алады. Тш - eз халщыныц eркениетiн, мэдениетш, таным-талгамын, дуниетанымын
бейнелеумен щатар, келешек урпащтыц улттыщ сана-сезiмiн щалыптастыруда мацызды api шешушi рeл атщарады.
Бупнп кунге д е тн к е л т жеткен тш, мэдениет, дэстур - халыщтыц бастан eткерген тагдыр-талайыныц куда,
оныц сарщылмас байлыгы. Бул гылыми мащалада улттыщ тш ш здщ сeздiк щорыныц терец щабаттарынан орын
алатын фразеологизмдердщ зерттелуiне тощталып, олардыц бiрнеше мыцжылдыщтар бойына пайда болып,
дамып, щалыптасщан, эдеби тш дамуы кезендерiнiц eзiндiк ерекшелiгiн айщындайтын тшдщ ажырамас 6!р бeлiгi
екендiгiне баса назар аударылады. Сонымен щатар фразеологизмдер халыщ мэдениепмен, тарихымен, тiлiмен
тiкелей байланысты этнолингвистика мен лингвомэдениеттанудыц негiзгi зерттеу нысаны ретiнде
щарастырылады.
Тушн сездер:
Фразеологизм, этнолингвистика, лингвомэдениеттану, тш, улт, мэдениет.
Элемдш гылым мен б ш м жогары интеграциялыщ децгейде турган жаца гасырда тек щазащ
халщыныц
дэстурл
! мэдениетi емес, сонымен 6!
ргс
букш элемдiк eркениет пен мэдениеггiц щазiргi
кезде тYбегейлi eзгеруiн кeрiп отырмыз. Элем халыщтарыныц мэдени мурасы - адамзатща ортащ
рухани щундылыщтар щазынасы. Эр халыщтыц улттыщ мэдени ерекшелiктерi оныц гасырлар бойы
жасаган тiлiнен кeрiнiс табады.
Адам баласын табигатпен бiртутас, ундес жаратылыс десек, оныц т ш - адамзат жаратылысыныц
басты щасиетi, ерекш елш . Сондыщтан адамзат т ш н щ табигатын зерттеу букш адамзат болмысын
танып, бшумен тец. Адамзат болмысы эр халыщтыц, улттыц тарихымен тыгыз байланысты. Демек,
халыщтыц басынан eткен тарихи кезецдер^ д ш мен дш ^ eмiрi мен e re p i тiлiнде кeрiнiс тауып
жататындыгы сeзсiз.
Т
ш
арщылы гана б1з халыщтыц мэдениетiн, дуниетанымын танимыз. Ал мэдениет - сан гасырлар
бойы щалыптасщан халыщтыц рухани щундылыгын щамтитын, улттыщ дуниетанымынан хабардар
ететш сананыц жиынтыгы. М эдениет дегенiмiз - щогамдагы жинащталган жэне жинащталатын
материалдыщ жэне рухани щундылыщтардыц щоры. Ол
у
^
м
! тарихи даму Yстiнде болып, адамныц
жеке тулга болып щалыптасуына б ел гш ыщпалын тигiзедi.
М эдениет - адам баласыныц щоршаган ортасы. Ол уйде де, тузде де адамдардыц ic-эрекетшщ,
жYрiс-турыстарыныц, сeйлеген сeздерi мен тындырган iстерiнiц айнасы. Сондыщтан да улттыщ
м эдениетпц 6
олмыс
-6Ы
м
! улттыщ рухпен б т е щайнасып, бiрге щалыптасады. Рухы куш и улттыц
---------------------------------------------------------------------- 36 ----------------------------------------------------------------------
Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, № 2 (52), 2015 ж.
м эд ен и ет де eзгеше. М эдениетпц eзегi, оныц eзiндiк даму дэреж есш щ кeрсеткiшi болып табылатын
дэстур мен жацашылдыщтыц сипаты, сырт эсерге б ерш п ш тш де мундай рухы к у ш т улттардыц
мэдениеггерiнде тiршiлiкке лайыщты YЙлесiмiн тапщан.
«Лингвомэдениеттану» терминi соцгы уащытта фразеология мектебш щ eкiлдерi В.Н.Телия мен
В.В.Воробьев ецбектершен бастау алса, мэдениеттану идеялары Г.В.Степанов, Ю .А.Сорокин,
Г.З.Черданцева,
И.Г.Ольшанский,
В.А.М аслова
т.б.,
щазащстандыщ
галымдар
Н.У.Уэлиев,
Г.Н.Смагулова, А.М.Алдашева, А.Д.Сейсенова, А.И.Ислам т.б. тшш! -галымдар ецбектерiнде жарыщ
кeрдi.
Лингвомэдениеттанудыц айналысатын мэселелерi тыц емес, eткен заман мен бугш п кунд!
жалгастыратын
халыщ
муралары.
Х1Х
гасырда
В.Гумбольдт,
Ф.И.Буслаев,
А.А.Потебня,
A.Н.Афанасьев, кейiннен Э.Сепир, Н.И.Толстой, В.Н.Телия, Ю .С.Степанов, Н.Д.Арутюнова,
B.В.Воробьев сынды галымдар бул мэселелермен айналысып, олар тш - мэдениет щуралы екендiгiн,
оныц бeлiгi, щалыптасуыныц бiрден-бiр шарты екендiгiн атап кeрсеткен болатын.
М эдениеттiц урпащтан-урпащща тш и з жетуi мумкш емес. Демек, мэдениеггiц щай турш алсащ та,
оныц
Достарыңызбен бөлісу: |