Ф. Ш. Оразбаева Гылыми редакторлар



Pdf көрінісі
бет7/47
Дата15.03.2017
өлшемі6,55 Mb.
#9494
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   47

т у р

мен  мазмуны  тек  тш  арщылы  гасырдан-гасырга  сащталып,  берiлiп  отырган.  Ендеше,  тш 
арщылы мэдениеттану -  улттыц, халыщтыц к е ш е п с  мен бугш п сш  тану  [1,  9-18].
Этнолингвистика  т е р м и т   гылымда  Б.Уорф  пен  Э.Сепирдщ  тш   фактiлерiн  этнос  м эд ен и ет  мен 
жеке  тулга  тургысынан  щарастыратын  теориясынан  щалыптасып,  «Сепир  -   Уорф  болжамы»  деген 
атща ие болган.
Этнолингвистика  идеясын  одан 
э р

дамытщан,  оны  эр  щырынан  жэне  эр  децгейде  щарастырган
В.Гумбольдт,  В.Вундт,  А.А.Потебня,  Г.Шухардт,  Ф.де  Соссюр,  Бодуэн де  Куртенэ  т.б.  галымдардыц 
зерттеулер!  этнолингвистиканыц  «этнос  пен этнос т ш »   непз!нде  щалыптасщандыгын дэлелдей туссе,
Н.И.Толстой,  В.Н.Топоров,  В.В.Иванов,  А.Ф.Журавлев  т.б.  орыс  галымдары  этнолингвистиканы  тек 
« ^ н е   дуниеш»  зерттеуш!  гылым  деп  танып,  оларды  байыргы  халыщ  тш н ен ,  ж е р г ш к т   тш 
ерекшелштершен !здеу урд!сш устанганы да б елгш .
Казащ  тш 
б ш м ш д е 
этнолингвистиканыц 
гылыми-теориялыщ 
алгышарттары 
Э.Т.Кайдар, 
Е.Жанпешсов,  М.М.Копиленко  т.б.  галымдардыц  зерттеулер!нде  жасалса,  Р.Сыздыщ,  Н.Уэлиев, 
Ж.А.Манкеева,  Б.Калиев,  Р.Авакова,  Г.Смагулова,  С.Сэтенова,  Р.Ш ойбеков,  КЕабитханулы,
А.Жылщыбаева,  Ш .Сештова,  Ш .Карсыбекова  т.б.  галымдардыц  жумыстарынан  этнолексиканыц 
зерттелуше  байланысты  этностыц  рухани-материалдыщ  мэдениетше  щатысты  щунды  деректерд! 
кездеструге  болады.
Т
ш
 
арщылы  мэдениеттану  аспектшер!  щазащ  тш  б ш м ш д е  1980  жылдан  былай  щарай  гылыми 
непзде  сeз  етше  бастады.  Эс!ресе,  щазащ  тш  б ш м ш д е  «тш  жэне  мэдениет»  мэселелерш деп 
сабащтастыщ  туралы  гылыми  тужырымдардыц  пайда  болуы,  сондай-ащ,  гасырдыц  соцгы  жиырма 
жылында  зерттеу  материалдарыныц  аясы  кецш,  толыга  бастауы  академик  Э.Т.Кайдаров  ес!м!мен 
байланысты.
Б е л гш   галым  Э.Т.  Кайдаров  осы  пэннщ   мащсаты  мен  м!ндеттер!  жeнiнде  айта  келе  мынандай 
тужырым  жасайды:  «Этнолингвистика,  егер  оныц  туп-тамырына  терещ рек  ущлсек,  этнография  мен 
лингвистиканыц жай  щосындысы  емес,  б!р  шацыращ астында эрщайсысы  eз  бетшше  тон ш ш ш ,  eзiнiц 
жырын  жырлайтын  шартты  турде  гана  щосарласщан  дуние  емес,  этнолингвистиканыц  о б ъ е к т а   -  
этнос жэне тш, тш и з этнос, этноссыз тш eмiр суру! мумкш емес».
Кез  келген  т л д щ   щогамда,  eзара  байланысты  у™  турл!  щызмет  бар.  Оныц  басты  щызмет  -  
коммуникативтк,  ягни  щогам  мушелершщ  eзара  щарым-щатынас  жасап,  б1р-б1рш  тусшу!,  п ш р  
алысуы  уш ш  щажетт щызмет.  Оныц екшш!  щызмет  кeркем шыгарма т ш н е  тэн,  адам  баласына образ 
арщылы  ерекше  эсер  ететш,  лэззат  сыйлайтын,  эстетикалыщ  щызмет.  Ал,  т ш д щ   ушшш!  б!р  щызмет, 
гылыми  терминмен  айтщанда,  аккум улятивтк  щызмет  деп  аталады.  Ягни,  ол  тш дщ   гасырлар  бойы 
дуниеге  келш,  щалыптасщан  барлыщ  сeз  байлыгын  eз  бойына  жиып,  сащтап,  оны  келешек  урпащща 
асыл мура ретшде тугел жетю зш  отыратын и г ш к т  щасиет.
Этнолингвистика  б!зд!  кeбiне-кeп  тш дщ   осы  щасиетш  зерттеуге,  этнос  т ш н щ   байлыгын  мумкш 
болганынша  толыщ  щамти  отырып,  оныц  ш ю   мазмунына,  терец  ущ лш ,  щыр-сырын  аныщтай  тусуге 
багдарлайды  [2,  18-19].
Казащ  тш  б ш м ш д е  этнолингвистикалыщ  зерттеулердщ  а р а -ж т н е ,  ягни  зерттеу  материалдарына 
назар  аударсащ,  онда  елтануга  да,  лингвомэдениеттануга  да  щатысты  тшдш  фактшер  аралас  гылыми 
----------------------------------------------------------------------  37  ----------------------------------------------------------------------

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
нысанага айналганы байщалады.  Соган щарамастан, улттыщ угымдарда сащталган халыщ дуниетанымы, 
ягни  букш  болмысы  «этностыц  тш  айнасында  бейнеленуЬ>  деген  гылыми  тужырымнан  туындайтын 
этнолингвистика  саласынан  тш  арщылы  мэдениеттанудыц  басща  да  багыттары  бастау  алатынын,  эр! 
улт менталдылыгыныц  неп зш   айщындайтын багыттар  екенш  баса айту керек.  Эрине,  этнографиялыщ 
тусш ш   угымдарды  мецгермешнше  улттыц  eмiрлiк  кeрiнiстерiн,  салт  дэстур!  мен  талгам  танымын 
бшу мумкш  емес.
Т
ш

эрине,  б!р  адамныц  гана  м енш ш   емес,  мэселен,  щазащ  тш н д е   бутш   б!р  улт,  халыщ  сeйлейдi. 
Т
ш
 
арщылы  букш  щазащ  улты  eмiрлiк  кeрiнiстердiц  тутас  мэл!метш  жинащтады.  Осы  мэл!меттер 
арщылы  адамдар  сол т л д е   сeйлейтiн  б!р  улттыц  тутас  eмiрлiк кeрiнiстерiнiц  айнасын  кeз  алдыцызга 
экеледь 
Т
ш
 
б!р  адамныц  м енш ш   емес  десек  те,  сол  тшде  ceKreOTrn  жеке  адам  eз  ултыныц  букш 
б тм -б о л м ы сы ,  eмiрлiк  тэж!рибесш,  дэстурлерш   мецгеру,  с щ р у   арщылы  ол  да  eз  тарапынан 
ужымдыщ  мэдениетке  улесш  щосады.  T irni ур!м  бутагына деш н отбасында ана т ш   арщылы  уйренген, 
бшген щасиеттерш дарытуга умтылады,  дэстур жалгастыгын узбейдь  Осындай  ерекшелштер!  арщылы 
тулга ретшде улт e ^ i   болып сащталады.
Лингвомэдениеттану -  этномэдени жэне этнопсихологиялыщ факторлар  мен тш деп улттыщ-мэдени 
магына  компоненттер!мен  щоса,  тш  арщылы  мэдениеттану  багытында жазылган  ецбектерд!  зерделей 
отырып,  эр!  щарай  тш дщ   дэл  щаз1рп  щолданыс  щызметнде  кeрiнетiн  улт  менталитетш  ешб!р 
идеологиясыз  заманга  сай  болган  келбетш  таныту.  Бул  ретте  тш  -   улт  -   мэдениет  дейтш   уштш 
лингвомэдениеттану пэнш щ  зерттеу материалдары болмащ.
Калай  дегенмен  де,  тш  арщылы  мэдениеттанудыц  гылыми  улгшерк  этнолингвистиканыц, 
елтанудыц,  лингвомэдениеттанудыц пэн р е т н д е п  жалпы жэне ущсас мащсаттары  мен мшдеттер! -  улт 
т ш   арщылы  ултты  тану,  ойлау  жуйесш щ   ерекшелштерш  айщындау,  б!р  сeзбен  айтщанда,  улттыщ 
м енталитета  айщындау,  басщалардан  айырмашылыгын  кeрсету.  Демек,  эр  турл!  улт  тшдер! 
адамдардыц  ойлау  жуйеС  мен  eмiрлiк  тэж!рибелерше  эр  турл!  дэрежеде  эсер  е т е т н д т н   естен 
шыгармау  [3,154-160].
Т
ш
 
эрб!р  елдщ,  эрб!р  улттыц  тарихын,  мэдениет!  мен  тур м ы с-тр ш ш гш ,  т ш т   сол  улттыц  eз 
болмысын  танытатын,  оны  сащтап  щалатын,  урпащтан-урпащща  жетю зетш   табигаты  курдел!  щубылыс 
болып  табылады. 
Т
ш
 
адамныц  ой-санасы,  танымы  мен  т у с ш т ,  адамзат  щогамымен  б!рге  eзгерiп, 
б!рге  жасасып  келедь  Сол  с еб еп т  тш деп  кез  келген  угымдар  непз!нде  сол халыщтыц  б о л м ы с-б тм !, 
турмысы,  мшез-щулщы  мен  халыщтыц  рухани  мэдениет!  жатыр  деуге  эбден  болады.  Осымен 
байланысты  кез  келген  тшдш  щубылыстыц  табигатын,  оныц  тек  тшдш  зацдылыщтарына  суйенш 
щоймай,  сонымен  щатар  халыщтыц  дуниетанымына,  салт-дэстурше,  улттыщ  болмысына  назар  сала 
щарау тш б ш м ш щ  лингвомэдениеттану саласыныц улесше тимек.
Лингвомэдениеттану  -   улттыщ  сипаты  бар  деп  танылатын  элеуметпк,  танымдыщ,  этика- 
эстетикалыщ,  рухани жэне  турмыстыщ  щатынастар  мен  олардыц  зацдылыщтарын  тшдш  щурал  арщылы 
зерттейтш тш б ш м ш щ  б!р  багыты.  Лингвомэдениеттанудыц ец  н е п зп   мащсаты  -  улттыщ  болмыстыц 
тш деп  кeрiнiстерiн,  тш  фактшер!  мен  халыщтыщ  танымдыщ,  этика-эстетикалыщ  категориялары 
арщылы рухани мэдениетш танытып, олардыц щызмет! мен орнын аныщтау  [4,  1,2].
Кез келген халыщтыц халыщтыгы  мен улттыщ болмысын танытатын оныц эр алуан e ^ p i  болса,  сол 
<шнердщ  алды  -   щызыл  тш»  деген  даналыщ  сeз  бар.  Тш дщ   байлыгын,  терец  туцгиыщ  сырлары  мен 
щупияларын  ашщан,  сулулыгына  тамсанып,  шебер  щолдана  бшген,  сол  т!лде  сeйлейтiн  халыщтыц 
кемецгерлш  мен даналыгы екеш сeзсiз.
Тшдщ  бейнелш гш ,  байлыгын  арттыра  тусетш   сeздiк  щордыц  аущымды  бeлiгiн  щурап  туратын 
тшдш б!рл!ктер  -  фразеологизмдер.  Фразеологизмдер -  халыщтыц турмыс-салтыныц,  эдет-гурпыныц, 
мшез-щулщыныц,  eмiр  суру ортасыныц,  ту рм ы с-трш ш гш щ ,  экономикалыщ жэне  саяси  кeзщарастары 
мен eзгерiстерiнiц жэне т.б.  айнасы[5,16-17].
Кай  халыщтыц  болмасын  eткен  eмiрiн,  т р ш ш г ш   сипаттайтын  сeздер  мен  сeз  трк естерш щ   улт 
тш н д е   сащталуы,  эрине  сол  улттыц  мэдени  eмiрiнен  толыщтай  хабар  бередг  Бул  эс!ресе  магынасы 
тутас,  щолданылуда  тиянащтылыгын  сащтайтын,  щурамы  туращты,  дайын  куйшде  щолданылатын 
фразеологиялыщ 
тркестерде 
eте 
жащсы 
байщалады. 
Сондыщтан 
да 
щаз1рп 
зерттеулерде 
фразеологизмдер  лингвомэдениеттану,  этнолингвистика  салалары  аясында  жан-жащты  зерттеле 
бастады.
38

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
Лингвомэдениеттанудыц  этнолингвистика,  элеум етпк  лингвистикамен  тыгыз  байланыстылыгы 
сонша,  тш п ,  орыс  галымы  В.Н.Телия  лингвомэдениеттануды  этнолингвистиканыц  б!р  бeлiгi  деп 
санайды.  Булар  eзара  ущсас  болганымен,  ею  турл!  гылым  салалары  екендш не  еш  кумэндануга 
болмайды. 
Т
ш
 
мен  м эдениетпц  байланысы  лингвомэдениеттанудан  бурын  этнолингвистикада 
щарастырылганы тарихи шындыщ.
ХХ 
гасырдыц  соцына  щарай  мэдениетке  ерекше  кeцiл  бeлiнiп,  мэдениет  пен  улт  сабащтастыгы, 
мэдениет  пен  эдет-гурып  сабащтастыгы  щатынастарына  орай  зерттеудщ  жаца  тэсшдер!  мен  жаца 
нысандары щолга алынуда.Тш щупиясын ашу адамзат сырын танумен барабар. 
Т
ш
 
м эдениетпц щайнар 
кeзi  бола тура,  ол тш дщ   щурамдас  бeлiгi,  сонымен  щатар  м эдениетпц  eмiр  суру  шарты,  т э с ш   болып 
табылады.
Халыщ  мэдениетш щ   ушщыр  !здер!  тш  арщылы  ^ p ir n c   табады. 
Т
ш
 
нэзш  болганымен,  оныц 
табигаты  курдел!,  сондыщтан  да  элем  бейнеС  адамзат  тш н д е   эр  щилы  бейнеленедь  Демек,  адамныц 
тулга  ретн д е  ж етш п ,  eсуi  оныц  сeздi  щаншалыщты  дэрежеде  мецгеруше,  сeз  мэдениет!  мен 
ш е б е р л т н   щаншалыщты  б ш е т ш д т н е   тшелей  тэуелдь  Адамныц  щогамдагы  орны  сeз  элемш   мецгеру 
дэрежесше, тш щупиясы мен сырын щаншалыщты угынуымен байланысты. ¥ л т  мэдениетшщ  сащталуы 
улт  т ш м е н   тшелей  байланысты.  Т ш и з  мэдениетпц,  рухани  байлыщтыц  сащталуы  мумюн  емес. 
Т
ш
 
мэдени  информацияны  сащтап  щана  щоймайды,  сонымен  щатар  ол  туралы  бш мдерд!  жинащтап, 
сурыптап,  щажетшше щайта жацгыртып отырады.
Каз1рп  гылымда  тш  теориясы  мен  мэдениет  теориясыныц  тогысуында  пайда  болган  тш  б ш м ! 
саласы  лингвистикалыщ  мэдениеттану  (лингвокультурология)  деп  аталады. 
Лингвистикалыщ 
мэдениеттану  гылымы  -   тш  б ш м !  мен  мэдениеттанудыц  ш епнде  пайда  болган,  халыщ  мэдениетшщ 
тш деп сащталган кeрiнiсiн зерттейтш сала [5,  31-32].
Каз!рп уащыттагы тш арщылы м эдениетп тану лингвомэдениеттану пэнш ен бурын этнолингвистка 
гылымында  сeз  болган  жэне  эл!  де  жалгасын  тауып  келе  жатыр.  Дегенмен,  б угш п  кун!  а р а ж т н  
ажырата  щоймаган  осы  ею  гылым  саласынан  кeп  жагдайда  ортащ,  ущсас  жащтары  болганмен,  eзiндiк 
ерекшелштер! айщындалу устшде.  Оны тeмендегi зерттеушшердщ ой-шюрлершен байщауга болады.
Зерттеуш!  А.Исламныц  шюршше,  щаз!рп  лингвистиканыц  щурылымдыщ,  ягни,  тшд!  eз  ж у й е с  
ш1нде  гана  зерттеу  парадигмасыныц  антропоцентристш  щагида  непз!нде  -  сол  тш дщ   и е с   болып 
табылатын  адаммен,  оныц  (тшдщ)  функционалды  щолданыс  табатын  элеум етпк  орта,  тарих, 
мэдениет  пен  танымдыщ  урд!спен  байланыстыра  зерттеулердщ  н этеж и ес  болып  табылар  соцгы  он 
жыл кeлемiнде  тш мен м эдениетпц  eзара байланыс тетштер!  мен жалпы улттыщ дуниетаным,  улттыщ 
м эдениетпц тш деп кeрiнiсiн зерттейтш лингвомэдениеттану гылымы пайда болды  [6,  5].
Лингвомэдениеттану -  тш дщ  корреспонденциясы мен м эдениетпц eзара щатынасыныц синхронды 
турш   зерттейтш  жэне  сипаттайтын  этнолингвистиканыц  б!р  бeлшегi  дей  келе, 
В.Телия 
лингвомэдениеттануды былайша аныщтайды:  «но безусловными фаворитами в этой области являются 
фразеологизмы,  обретшие  роль  стереотипов  культуры,  чья  образно-ситуативная  мотивированность 
связана  с  мировидением  народа  -   носителя  языка,  так  как  средством  воплощения  культурно­
национальной  специфики  является  его  образное  основание,  а  способом  указания  на  эту  специфику 
будет интерпретация этого образного основания в установках, символах и т.п.  культуры»  [7, 217].
Сондыщтан  да  фразеологизмдер  eткен  тарихты  тасымалдаушы,  келер  урпащща  жетюзуш! 
халщымыздыц жалпы рухани  eмiрiн,  талай  гасыргы  тагылым жуйесш,  ата салтын,  эдет-гурпын  щайта 
тулетуде  ерекше мацызды орын алатындыгын естен шыгармауымыз керек.
Мэдени-тшдш  ужымныц  (халыщтыц,  улттыц,  этностыц)  байыргы  дуниетанымы,  д у н и е ту й с т, 
салт-дэстур!,  жеке  сeздерге  щараганда  фразеологизмдерде  молыращ  щордаланган.  Сондыщтан 
фразеологизмдердщ  этномэдениеттщ  щоймасы,  этномэдениетп  сащтаушы  жэне  б угш п  заманга 
жетюзуш! щызметтер! кeрер кeзге урып турады.
Кысщасы,  фразеологизмдерде  Адам,  Когам,  Табигат  жeнiнде  тшдш  ужымныц  сан  гасырлыщ 
дэстурл!  б ш м д ер   ж у й е с   сащталган.  Фразеологизмдер  тш  щазынасыныц ерекше  б!р  щымбат  дуниеС  -  
сeз жулгесш щ  ш ш д е  шощтыгы болып кeрiнетiнi де сондыщтан  [8,  9].
Т
ш
 
мен  м эдениетп  сабащтас  зерттеген  галымдар,  соныц  ш ш д е   щазащ  галымдары  Э.Кайдаров, 
Е.Жанпешсов,  Ж.Манкеева,  Г.Смагулова,  т.б.  м эдениетп  тшден  бeлiп  алып  щарамай,  тш   -  
м эдениетпц  б!р  кeрiнiсi,  ол  екеуш щ   аращатынасы  ерекше  мацызды  деп  санайды.  Себеб!,  кез  келген 
м эдениетпц  турлер!,  атаулары  тш  арщылы  бейнеленш,  кeрiнетiнi,  урпащтан-урпащща  ж етю зетш  
----------------------------------------------------------------------  39  ----------------------------------------------------------------------

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
б елгш .  В.Гумбольд  айтщандай:  «Улттыц  eзiне  тэн,  ш т е й  дамитын рухы  бар,  сол рухтыц е р е к ш е л т н  
сыртща шыгарып, сащтап, урпащтан-урпащща беруш! куш -  тш».
Лингвомэдениеттанудыц ец н е п зп  мащсаты -  улттыщ болмыстыц тш деп кeрiнiстерiн, тш фактшер! 
мен  халыщтыщ  танымдыщ,  этика-эстетикалыщ  категориялары  арщылы  рухани  мэдениетш  танытып, 
олардыц щызмет! мен орнын аныщтау болып табылады.
Этнолингвистиканыц  н е п зп   б!рлштершщ  б!р!  -   фразеологизмдер  эр  халыщтыц  дуниетанымы, 
эдет-гурпы,  салт-санасы  мен  улттыщ  мэдениетшен  хабардар  етедь  Фразеологизмдер  арщылы 
халыщтыц  барлыщ  келел!  ой,  ш ю р-тусш ш   сырлы  сeзбен  кестеленш  бершедь  Олар  адамныц  щулащ 
щурышын  щандырып,  сез!мше  эсер  етш,  ойындагы  б е й н ел ш к п   жандандырады.  Тш -тш деп 
фразеологизмдер  б е л гш   б!р  дэрежеде  сол  улттыц  мэдениет!  мен  турмысынан  хабар  жетюзуш! 
ащпараттыщ  б1рлш  боп  саналады.  Осы  тургыдан  келгенде  фразеологимдер  -   лингвомэдениеттанудыц 
да б 1 р л т   боп  саналады.  Тш м 1здеп  фразеологизмдер  -   халщымыздыц  улттыщ  е р е к ш е л т н   кeрсететiн 
басты байлыгымыздыц б!рь
Фразеологизмдер тш байлыгы р етн д е тек сeз eнерiнiц epicrn кецейтш щана щоймай, сонымен щатар 
ерте  замандардан  берп  барша  рухани  eмiрiмiздiц  байлыгын,  оныц  щыр-сырларын  eз  бойына жинап, 
жан-жащты  сипаттайды.  Тек  фразеологизмдер  гана халыщтыц  eткен  eмiрiндегi  эр  кезецдершен  алуан 
турл!  щубылыстар  мен  ощигаларды  eрнектi  тшмен  суреттеп,  б угш п  уащытпен  ундеспред!,  тшдщ 
ажарын ю рпзш ,  оныц щуд!ретш арттыра туседь
Тшде  эрб!р  халыщтыц  улттыщ  сана-сез!мшщ,  ойлау  тэсш н щ ,  мшез-щулщыныц  нысаналары 
сащталады.  Халыщтыц  сондай  ерекшелштер!  мэдениет!,  эдет-гурпы,  эдеби  муралары  тш   арщылы 
урпащтан-урпащща  ауысып  отырады.  Жалпы  щай  щогамда  болмасын  м эдениетпц  барлыщ  саласы  тш 
арщылы  дамиды.  Кандай  халыщ  болмасын  оныц  улттыщ  т ш   кеш еп  eткен  тарихынан  хабар  берш, 
кеш еп мен бугш гш щ  арасында байланыс орнатады.
Фразеологизмдер тш байлыгы р етн д е тек сeз eнерiнiц eрiсiн кецейтш щана щоймай, сонымен щатар 
ерте  замандардан  берп  барша  рухани  eмiрiмiздiц  байлыгын,  оныц  щыр-сырларын  eз  бойына жинап, 
жан-жащты  сипаттайды.  Тек  фразеологизмдер  гана халыщтыц  eткен  eмiрiндегi  эр  кезецдершен  алуан 
турл!  щубылыстар  мен ощигаларды  e p ^ ^ n   тшмен суреттеп,  бугш п  уащытпен ундеспредь  Сондыщтан 
фразеологизмдер  халыщтыц  рухани  эр!  заттыщ  мэдениет!  мен  тарихына,  салт-дэстур!  мен  улттыщ 
дуниетанымына  байланысты  зерттеуд!  мащсат  ететш   тш  б ш м ш щ   жаца  да  щунарлы  саласы  -  
этнолингвистика  мен  улттыщ  болмыстыц  тш деп  ^ p irn c m ,  тш   фактшер!  мен  халыщтыц  танымдыщ, 
этика-эстетикалыщ  категориялары  арщылы  рухани  мэдениетш  танытып,  олардыц  щызмет!  мен  орнын 
аныщтайтын лингвомэдениеттану гылымдарыныц багалы тшдш б ! р л т  болып саналады.
1.  Оспанова  Ф.А.  Фразеологизмдер уэж дем ест ц лингвомэдени аспектiсi:  фил.  зыл.  канд.  ...  дисс.  -  Алматы, 
2006.  - 1 3 0  б.
2.  Гайдаров  Э.Т.  Этнолингвистика / / Б ш м  жэне ецбек.  -  1995-№10.-18-22 б.
3.  Смагулова К.Н. Магыналас фразеологизмдердщ улттыщ-мэдени аспектiлерi:  док.дисс.  -  Алматы,  1998.  -  
292 б.
4. Жунусова В.Д.  Лингвомэдениеттаным жэне щазащ кино т ш нщ  улттыщ сипаты.  -  Алматы,  2010.  -  80 б.
5. Авакова Р.А.  Цазащ фразеологизмдертщ семантикасы:  фил.гыл.док.  зыл. ...дисс.,  -  Алматы,  2003.  -  199 б.
6.  Ислам А.  ¥лттыщ  мэдениет  контексiндегi  дуниенщ  тшдж  суретi:  фил.  зыл.  канд.  ...  дисс.  -  Алматы,
2004.  - 1 2 9  б.
7.  Телия В.Н.  Русская фразеология.  -  Москва,  1996.  -  284 б.
8.  Кецесбаев I.  Цазащ т ш нщ  фразеологиялыщ сездт.  -Алматы,  2007.  -711  б.
Резюме
Т.Н. Ермекова, Л.М.Адилбекова, К.А.Абидин.  Фразеологизмы -  основной объект исследования
этнолингвистики и лингвокультуроведения
Исследование  культуру  народа  через  его  язык  начинается  с  изучения  отдельных  слов  и  словосочетаний, 
которые  являются  отражением  жизни  народа.  Язык  является  главным  фактором  представляющий  культуру, 
менталитет, познавание мира того или иного народа, так же имеет огромное влияние  в формирований духовной
40

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
культуры.  Цель  данной  статьи  исследование  фразеологизмов  и  фразеологизмы  как  главный  объект 
исследования этнолингвистика и лингвокультурологий.
Ключевые слова: 
Фразеологизмы, этнолингвистика, лингвокультурология, язык, нация, культура.
Summary 
T.N.Yermekova, L.M. Adilbekova, K.A.Abidin. Phraseologisms - main object of investigation of 
ethnolinguistics and lingvo-kulture sciences
Study  the  culture  of the  people  through  his  language  begins  with the  study  of individual  words  and phrases  that 
reflect the  life  of the  people.  Language  is  a  major factor represents the  culture,  mentality,  cognition of the  world of a 
people, it also has a huge impact in shaping the spiritual culture. The purpose of this article, a study of phraseology and 
collocations as the main object of study ethnolinguistics and linguocultural.
Key words: 
phraseological units, ethnolinguistics, linguocultural, language, nation and culture.
Э О Ж  800.81
ЦАЗАЦ Т1Л1НДЕГ1 С 0 З   М А Г Ы Н А Л А Р Ы Н Д А Г Ы  П А РА Д И Г М А Л Ь Щ  Щ АТЫ НАСТАР
М Э С Е Л Е С 1
С.А. Ж и р е н о в - 
Абай атындагы Цазащ улттыщ педагогикалыщуниверситеттщ ага ощытушысы,
филология гылымдарыныц кандидаты
Ацдатпа.  Т
ш
 
бшмщдеп  сeз  магыналарына  парадигмалыщ  щатынастардыц  щатысы  -   сeз  семантикасыныц 
щолданысына  тжелей  байланысты  болады.  Казрг!  лингвистикалыщ  зерттеулерде  бул  мэселелерд!  эралуан  сала 
аясында  щарастырылу  уствде.  Сeз  магыналарындагы  парадигмалыщ  щатынас  мэселеС  щатысымдыщ  жэне 
танымдыщ  магынаныц  плдеп  кeрiнiсiнен  байщалады.  Сeз  магынасындагы  парадигмалыщ  щатынастар  ащищат 
элемдеп  заттар  мен  щубылыстардыц  бейнес  мен  адам  ойыныц  щызмет!  нэтижеандеп  тглдак  б!рлжтердщ 
щолданысща  тусуш  щарастырады.  Лексикалыщ  б!рлжтердщ  семантикалыщ  табигаты  щолданыс  барысында,  ягни 
парадигмалыщ  щатынасща  тускенде  ашылады.  Сондыщтан  да,  лексикалыщ  б!рлжтердщ  магыналыщ  щолданысы 
дискурс  барысы  мен  коммуникативпк  акт  аясында  аныщ  адршедг  Коммуниканттар  сeйлеу  а к п с   барысында 
лексикалыщ б!рлжтерд! магыналыщ мазмунына сай парадигмалыщ щатынас аясында пайдаланып,  eзара туатседа. 
Соныц  нэтижесшде  адресат  пен  адресант  eзара  ой  алмасып,  коммуникация  удерю  парадигмалыщ  щатынастар 
нэтижеанде  жузеге  асырылатындыгы  макала  барысында  гылыми  теориялыщ  тургыдан  жан-жащты 
щарастырылган.
Тушн  сездер: 
сeз,  сема,  магына,  семантикалыщ  epic,  парадигма,  парадигмалыщ  щатынас,  лексикалыщ  б!рлж, 
лексикалыщ жуйе, т.б.
Сeз  магыналарын  бугш п  лингвистикалыщ  зерттеулер  нэтижес!нде  парадигматикалыщ  жэне 
синтагматикалыщ  тургыдан  щарастыру  кещнен  жолга  щойылуда.  Мундагы  сeз  магыналарындагы 
парадигматикалыщ  щатынастарга  сeздердiц  лексика-семантикалыщ  тобы  мен  магыналыщ  epici 
басшылыщща  алынса,  синтагматикалыщ  аспектю нде  сeздердiц  сeйлеу  у д е р ^ н д е п   (коммуникативтш 
акт  барысындагы  контекстте)  eзара  щатынасына  щарай  т р к е и м д ш к   мумюндштер!  щарастырылады. 
Сeз  магыналарындагы  парадигматикалыщ  щатынаста  семантикалыщ  б!рлштер  б!ртутас  жуйе  ретшде 
щарастырылса,  синтагматикалыщ  щатынаста  сол  ж уйедеп  лексикалыщ  магыналар  ipi  щурылымды 
б!рл!ктерге  (мэнмэтш,  мэтш)  топтастырылады.  Семантика  ш м !н д е п   парадигма  мен  синтагма 
мэселелерш парадигматика мен синтагматика секшд! арнайы гылыми категориялар щарастырады.  Бул 
жерде  арнайы  сeз  магыналарыныц  мазмунын  щарастыргандыщтан  тшелей  парадигмалыщ  мэселелер 
басты  назарда  болады.  Ал  синтагматикалыщ  щатынастыц  мазмуны  кещрек  болгандыщтан  бул  мэселе 
коммуникативтш  семантика  мен  мэтш  семантикасы  деген  категорияларга  тшелей  щатысты 
болгандыщтан 
синтагматикалыщ 
мэселелерге 
арнайы 
тощталуды 
мащсат 
етпедш. 
Алайда 
синтагматикалыщ  щатынас  дегенде  сeздердiц  eзара  магыналыщ  eрiстегi  щарым-щатынасы  нэтижес!нде 
щалыптасып,  сeз  т р к е а ,  сeйлем,  мэтш   тэр!зд!  тшдш  б!рлштердщ  арасында  болатындыгын  назардан 
шыгармау щажет.
----------------------------------------------------------------------  41  ----------------------------------------------------------------------

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
Сeз  магыналарындагы  парадигматикалыщ  щатынастар  сeз  магыналарыныц  мазмунын  терец 
тус!нуге  мумюндш  беретш  ^ р с е т ю ш   р етн д е  тануга  болады.  Жалпы  тш   б ш м ш д е п   парадигма  грек 
сeзi  (paradigma).  Тура  аударганда  у л п   деген  магынаны  бередг 

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   47




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет