Ф. Ш. Оразбаева Гылыми редакторлар

ISSN  1728-7804
ХАБАРШЫ
ВЕСТНИК
BULLETIN
«Филология Fылымдары» сериясы 
Серия «Филологические науки» 
№ 2(52), 2015
Алматы, 2015

Абай a ib ^ a F b i 
Казак ^лттык педагогикалык университет!
ХАБАРШЫ
«Филология гылымдары» сериясы 
№2(52), 2015 ж
Шыгару ж и т п  -  жылына 4 HeMip.
2000 ж.  бастап шыгады.
Бас редактор:
пед.гып.д.,  проф.
ЦР  ¥FA корр. мYшесi Б.в.Сманов 
Бас ред.  орынбасары:
пед.гып.д.,  проф.
ЦР  ¥FA корр. мYшесi  Ф.Ш.  Оразбаева
Гылыми редакторлар: 
филол.г.д.,  проф.  Т.С.  Тебегенов, 
филол.г.д., проф.  С.Ж.  Эбш ева
Редакциялык алка MYшелерi:
филол.гът.д,  проф.  Б.ЭбдiFази¥Лы, 
пед.г.д.  С.Б. Бегалиева, 
пед.г.д.  Р.Э.  Шаханова,
фипол.г.д.,  проф.  К.И.  Мирзоев, 
пед.г.д., проф.  Ж.К. Балтабаева, 
проф.  Барри Пол Шерр (АКШ), 
филол.г.к.,  доцент Е.В. Казарцев (Ресей), 
филол.г.д.,  проф.  Г.Л. Нефагина (Польша), 
филол.г.д.,  проф.  А.К.  Киклевич (Польша), 
п.г.д.  Н.И. Ишекеев  (Кыргызстан), 
проф.  Спендель Джованна (Италия), 
проф.  Хатрани Алтынчач (Typkm), 
проф.  Мехмет Куталмиш (ТYpкия),
PhD докторы,  проф.  И.З. Белобровцева 
(Эстония), 
пед.г.д.  Чан Дин Лам (Вьетнам)
Жауапты хатшы: 
филол.г.к.  А.Д.  Ибраева
© Абай атындагы Казак улттык 
педагогикалык университета, 2015
Казакстан Республикасыныц 
мэдениет жэне акпарат министрл1гшде 
2009 жылы мамырдьщ 8-де таркелген 
№10109 - Ж
Басуга 29.05.2015  кол койылды.
Шшм1 60х84  1/8. Келем1 32,8 е.б.т. 
Таралымы 300 дана.  Тапсырыс  96.
050010, Алматы каласы,
Достык дащылы,  13.
Абай атындагы Каз¥П У
Абай атындагы Казак улттык 
педагогикалык университетшщ 
«¥лагат» баспасы
Мазмуны
Содержание
Т1Л Б1Л1М1 
ЛИНГВИСТИКА
Айсултанова  К.А.,  Халенова  А.Р.,  А лиярова  Л.М.,
М ахажанова Л.М. Американизм мен бритицизм............... 
4
А скаров  С.Т.  Академик  Рэбига  Сыздыктыц  «Казак 
тш н д еп  
ескшктер 
мен 
жацалыктар» 
ецбепндеп
ескшктердщ танымдык-тагылымдык мэнi..........................  
8
Атабаева  Ф.К.  Барьеры межкультурной коммуникации в
иноязычной среде.................................................................  
12
Эбшенова  Э.Б.  Функционалды грамматикадагы уштаган
теориясы..................................................................................... 
18
БаЙFалиева  Y.Н.  Казак  тiл  бiлiмiндегi  интонация
теориясыныц зеpттелуi..........................................................  
21
Баситова  А.Н.  К  вопросу  о  природе  музератива  и 
нумеративного  слова  во  фразеологизмах  русского  и
уйгурского языков................................................................  
25
Джансеитова  С.С.,  Ж аксымбетова  Г.М.  Концептуаль­
ная картина мира...................................................................... 
28
Еламанова  А.Н.  Ойконимдш  номинацияныц  танымдык-
лингвистикалык ерекшелш................................................... 
32
Ермекова 
Т.Н., 
Эдшбекова  Л.М., 
Эбидш 
К.Э. 
Фразеологизмдер 
-  
этнолингвистика 
мен 
лингво-
мэдениеттанудыц басты зерттеу нысаны............................  
36
Ж иренов  С.А.  Казак  тш н д еп   сез  магыналарындагы
парадигмалык катынастар мэселесi......................................  
41
Кадырова 
Г.Р. 
Возможный 
мир 
в 
презентации
древнерусского автора...........................................................  
45
Калы баева  К.С.  Казак  тш н щ   диалектiлеpi  жаца
заманда...................................................................................  
51
М олбаева 
Н.К. 
Студенттердщ 
сейлеу 
дагдысын
дамытудыц коммуникативпк технологиялары....................  
55
Нурбек  М.А.,  К алы баева  К.С.  Казак  жэне  езбек 
тшдершдеп  ыдыс-аяк  атауларыныц  тiлдiк  непздерш
салыстыру...............................................................................  
59
О рдаханова  А.Б.  Лингвистическая  прагматика  и  теория
дискурса.................................................................................  
63
Тастемирова  Б.И.,  Ж аутикбаева  А.А.  Некоторые
теоретические вопросы лингвистики.................................... 
68
Тургамбаева  А.С.  Функциональные  типы  восклицатель­
ных высказываний кыргызского языка.................................. 
72
Т ум анкы зы   Р.  Саяси  дискурсты  курайтын  непзп
концептшер.................................................................................  
76
Турысбекова 
А.Е. 
Казак 
тш н д еп  
«Дepекiлiк»
тужырымы...............................................................................  
80
Утебалиева Г.Е., Каскабасова Х.С.  О коммуникативной 
компетенции  вторичной  языковой  личности  и  носителя
языка....................................................................................... 
84
Ш анбаева  ¥ .С .,  М аш инбаева  Г.Э.  Казак  тш н д еп
«Аксакал» сезшщ тужырымы..............................................  
89
Ш аhарм ан 
Г.П. 
Психолингвистика 
нысандарыныц 
мацызы..................................................................................  
94

Казахский национальный педагогический 
университет имени Абая
ВЕСТНИК
Серия «Филологические науки» 
№2(52), 2015 г.
Периодичность -  4 номера в год. 
Выходит с 2000 года.
Главный редактор: 
д.пед.н.,  проф.  Б.У.Сманов
Зам.  гл.  редактора:
д.пед.н.,  проф.  Ф.Ш.  Оразбаева
Научные редакторы: 
д.филол.н.,  проф.  Т.С.  Тебегенов, 
д.филол.н.,  проф.  С.Ж. Абишева
Члены редколлегии: 
д.филол.н.,  проф.  Б.Абдигазиулы, 
д.п.н.  С.Б. Бегалиева, 
д.п.н.  Р.А.  Шаханова,
д.филол.н., проф.  К.И.  Мирзоев, 
д.п.н.,  проф.  Ж.К.  Балтабаева, 
проф.  Барри Пол Шерр (США), 
к.филол.н.,  доцент  Е.В.  Казарцев (Россия), 
д.филол.н., проф.  Г .Л   Нефагина (Польша), 
д.филол.н.,  проф.  А.К.  Киклевич (Польша), 
д.п.н.  Н.И.  Ишекеев (Кыргызстан), 
проф.  Спендель Джованна (Италия), 
проф.  Хатрани Алтынчач (Турция), 
проф.  Мехмет Куталмиш  (Турция), 
доктор PhD,  проф.  И.З. Белобровцева 
(Эстония), 
д.п.н.  Чан Дин Лам (Вьетнам)
Ответственный секретарь: 
к.филол.н. А.Д.  Ибраева
© Казахский национальный 
педагогический университет им.  Абая, 2015
Зарегистрировано 
в Министерстве культуры и информации РК 
8  мая 2009 г. №10109-Ж
Подписано в печать 29.05.2015. 
Формат 60х84  1/8.  Объем 32,8 уч-изд.л. 
Тираж 300 экз.  Заказ  96.
050010, г. Алматы, 
пр.  Достык,  13.  КазНПУ им. Абая
Издательство «¥лагат» 
Казахского национального педагогического 
университета имени Абая
Ы бы райы м   Э.О.  ТYркi  тш дервдеп  сез  формасы  жэне 
сезжасам, т^лгажасам, сезезгерiм мэселелерi......................  
98
ЭДЕБИЕТТАНУ
ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ
ЭбдiFази¥лы 
Б. 
КYPделi 
кезец 
т^лгалары 
жэне
эдебиеттану гылымы..............................................................  
105
Эдшбекова  Л.М.,  Т ^ ^ ы ш б а е в а   Г.Ж.  Эдеби  жанрлар
теориясыныц зерттелуi..........................................................  
108
Элiмтаева 
С.Т. 
Толгаудыц 
езге 
жанрлармен
байланысы............................................................................  
112
Б азы лова 
Б.К. 
Структура 
портрета 
в 
системе 
художественных приёмов литературных воспоминаний.... 
115 
Джундубаева  А.А.  Обращение  к  мифу  в  современном 
казахстанском рассказе как постмодернистская  стратегия
наррации....................................................................................  
123
Ибраева  А.Д. 
Каламгердщ  эдеби  шыгармашыльщ
элемi........................................................................................ 
127
М ы рзаханкы зы   ^.М .  Эуезовтщ  прозалык  шыгарма- 
ларындагы  ежелгi  жыр-ацыздардыц  колданылуы  (1920­
1930 жж.)..................................................................................  
128
Оспанова  А.А.  Султанмахмут  Торайгыр^лы  шыгарма-
шылыгындагы улттык мYДде, елдш мураттар......................  
134
Саметова  Ж .Ш .,  Ж анузакова  ^ .Т .  Эдебиеттанудагы
керкемдiк эдю, багыт пен агымдар мэселелерi....................  
139
Сахарбаева  К.С.,  Джансеитова  С.С.  Казак  аспаптык
музыкасыныц дэстYрлi жанрлары........................................  
143
Сэулембек Г.Р. Казак эдебие^ндеп постмодернизм........  
146
Т ацж ары кова  А.В.  О.Бекейдщ  «Апамныц  астауы» 
эцпм еиндеп этнографиялык символика.............................  
150
ПЕДАГОГИКА М ЕН ЭД1СТЕМЕ М ЭСЕЛЕЛЕР1 
П РО БЛ ЕМ Ы  ПЕДАГОГИКИ И М ЕТОДИКИ
М еркибаев  Т., 
Абдрахман Г .^ ., 
Ж умабаева А.М.
Педагогика  мен  эдктеме  мэселелер1  проблемы  педагогики  и 
методики  болашак  муFалiмнiц  акпараттык  кузыреттшшн
калыптастырудыц кейбiр мэселелерi.................................... 
154
А лиярова Л.М.,  Халенова А.Р., 
М ахажанова Л.М.
Шет  т ш н   окыту  YДерiсiнде  инновациялык  жоба  эдiсiн
колдану..................................................................................  
160
Эбш касымова К. ¥стаздык таFлымдары...........................  
164
Эдiлбекова 
Л.М., 
О тарбекова 
К., 
О разкан 
А. 
Критериалды 
баFалау 
аркылы 
бiлiм 
алушыныц
кузыреттшгш калыптастыру................................................. 
168
Бегалиева 
С.Б. 
О 
технологизации 
обучения 
в
казахстанской школе..............................................................  
172
Бораш  Р.Б. Керкем эдебиетп окыту аркылы эстетикалык
идеал калыптастыру.............................................................  
178
Ботоканова  Г.Т.,  Ш ейшенбаева  А.М.  Социальная
стратификация кыргызского традиционного общества.....  
183
Дюсебаева  Э.  Дизайнер  маманды^ы  студенттершщ 
кэшби  сейлеу  тшш  калыптастыруда  интербелсендi 
эдiстердi пайдалану жолдары...............................................  
188

ЕрFOжина  Ш .Л.  Жогары  о^у  орнында  сабакгы  сыни
ойлау ар^ылы ^йымдастырудыц мацызы.............................. 
192
Есиркепова  И.Е.  Виды  контроля  и  самооценки  в
рейтинговой системе..............................................................  
196
Ж умаканова  У.  Оппозиция  свой-чужой  в  аспекте
взаимодействия языка и мышления человека......................  
200
ЖYнiсова  М.Э.  О^ушыга  ^аза^  тш н ен  гылыми  жоба
жаздыру жолдары.................................................................... 
204
Садуакас 
Н.А. 
F ^ b m  
0.ЖYнiсбек 
ецбектершдеп
дауысты дыбыстардыц жiктелуi туралы............................... 
208
Сманов  Б .0 .,  СYлейменова 
Бейiмбет  Майлин
шыгармашылыгыныц тэлiм-тэрбиелiк мэнi.........................  
214
Сулейменова  С.С.  Обучение  произношению  в  процессе
изучения  русского как иностранного................................. 
218
Тайжанов  ¥ .О .  Жогары  сынып  о^ушыларыныц  шаршы
топ алдында сейлеу мэдениетiн ^алыптастыру эдiстерi....  
223
Torokhtiy  L.S.,  M atsko  I.V.  Improving  speaking  and
writing skills  at advanced level of training raf.......................  
227
Т^рабаева  Л Д .  Мэтшмен  ж^мыс  жасау  ар^ылы  мектеп 
о^ушыларыныц тiлiн дамыту................................................ 
230
Ж УРНАЛИСТИКА
Эдш бекова  Л.М.,  Оданова  С.А.,  Абишова  Р.А.  Теле- 
жарнамалардагы  бейвербалды  багалауыштыщ  мэннщ
берiлу жолдары....................................................................... 
234
О рмаханова  Е.Н.,  Султанбаева  Г.С.  Жанры  теле­
визионного дискурса..............................................................  
237
Садыков  С.  Национальная  идентичность  и  интер­
национализм в казахской журналистике 30-х годов............  241
АУДАРМАТАНУ
ПЕРЕВОДОВЕДЕНИЕ
А кы ш   А.Н.  М.Эуезовтщ  «Абай  жолы»  эпопеясыныц 
аударма н^с^аларында  керкем  аудармага ^ойылуы  тиiстi
негiзгi талаптардыц керiнiс табуы.......................................  
250
Ж аутикбаева  А.А.,Баймуратова  Э.С.  Особенности 
обучения переводу в неязыковом вузе................................. 
254
ГЫ Л Ы М И  0М 1Р 
НАУЧНАЯ Ж ИЗНЬ
Международная научно-теоретическая конференция 
«Проблемы  поэтики  и  стиховедения  VII,  посвященная 
70-летию  Победы  в  Великой  Отечественной  войнеи  100- 
летию со дня рождения Малика Габдуллина».....................  
259
Kazakh National 
Pedagogical University after Abai 
BULLETIN
Series of «Philological sciences»
№2 (52), 2015
Periodicity -  4 num bers  in a year 
Publishing fro m  2001
E d ito r  in  c h ie f
D o cto r o f  P ed a g o g ica l S cien ces,P ro fesso r C orresponding 
m em ber o f  the A c a d em y o f  the S ciences o f  the R e p u b lic o f  
K azakhstan 
B .O .S m an o v
V ice o f  th e   c h ie f e d ito r :
D o c to r o f  P edagogical Sciences,P rofessor 
C orresponding m em ber o f  the A c a d em y o f  the S ciences o f  the 
R e p u b lic o f  K aza kh sta n  
F. Sh. O ra z b a y e v a  
S cie n tific e d ito rs :
D o cto r o f  P hilological Sciences,P rofessor 
T.S.  Т еb eg en o v ,
D o cto r o f  P hilological Sciences,P rofessor 
S .Z h .A b ish ev a
T h e  e d ito ria l b o a r d   m e m b e rs :
D o cto r o f  P hilological Sciences,P rofessor 
B .A b d ig aziu ly ,
D o cto r o f  P edagogical S ciences  S.B .B egalieva,
D o c to r o f  P ed a g o g ica l Sciences R .A .  S h ah an o v a ,
D o cto r o f  P hilological Sciences,P rofessor 
K .I. М irzo y e v ,
D o cto r o f  P edagogical Sciences,P rofessor 
Z h .K .B a lta b a iy e v a ,
P ro fe sso r B a rri P o l S h er (USA),
C andidate o f  p h ilo lo g ica l sciences.,  docent 
Е /V.  K a z a rtse v  (Russia),
D o cto r o f  P hilological Sciences,P rofessor 
.  G .L . N efag in a  (Poland),
D o cto r o f  P hilological Sciences,P rofessor 
А .К .  K ik le v ich  (Poland),
D o cto r o f  P ed a g o g ica l Sciences N .I. Ish ek eev   (K urgyzstan),
P ro fe sso r S p en d el D jo v a n n a   (Italy), 
pro fesso r H a tr a n i A lty n c h a c h   (Turkey),
P ro fesso r M e h m e t K u ta lm is h   (Turkey),
P h D   doctor,  professor.  I.Z .  B elo b ro v tsev a  (Estonia),
D o c to r o f  P edagogical S ciences C h a n  D in   L am (V ietn am )
E x e c u tiv e  E d ito r:
C andidate  o f  p h ilo lo g ica l sciences.  А ^ .  I b ra y ie v a
K azakh N ational Pedagogical 
U niversity after A bai,  2015 
The journal is registered by the 
M inistry  o f  C u ltu re and Inform ation R K  
8  M ay  2009.  №   1 0 1 0 9 ^ Ж  
Signed to p rin t 29.05.2015.
F o rm at 60x84 V8.  V olum e  14 -  publ.literature.
E dition 300 num.  O rder  96  .
050010,  A lm aty,  D ostyk ave.,  13 
K azN P U  after A bai
Publishing house  «U lagat»
K azakh N ational Pedagogical U niversity
after A bai
Казахстан  Республикасы  Б ш м   жэне  гылым министрлгл  Б ш м   жэне  гылым  саласындагы  бакылау комитетш щ   2012  жылгы  10  ш ш дедеп  № 1082  буйрыгы  непзш де  Абай  атындагы 
К аз¥П У  Хабаршысынын; «Филология гылымдары»  сериясы гылыми жумыстардын н е п зп  нэтижелерш  жариялайтын басылымдар п збесш е енлзшген.
На основании приказа № 1082  от  10 ию ля 2012 года Комитетом по контролю в сфере  образования и науки республики Казахстан  Вестник КазНПУ им. Абая,  серия «Филологические 
науки» внесен в перечень изданий для публикации основных результатов научной деятельности.
On the basis o f  the  order  1082,  July  10,  2012  by the  comittee  o f supervision o f  the  Republic  o f Kazakhstan in  the  sphere  o f Education and Science  Abai  Kazakh Pedagogical University Vestnik 
issue  “Philological sciences” is included into the list o f publications o f the m an scientific activity.

ВестникКазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
Т1Л Б1Л1М1 
ЛИНГВИСТИКА
Э О Ж  373 048:811.111
А М Е Р И К А Н И ЗМ  М Е Н  Б Р И Т И Ц И ЗМ
^ .А .А й су л тан о ва -  
ф.г.к.,  доцент,  эл-Фараби атындагы К,аз¥ПУ,  филология, 
эдебиеттану жэне элем тыдер! факультетi 
А.Р. Х аленова, Л .М . А л и яр о в а, Л .М . М ах аж ан ова -  
эл-Фараби атындагы Цаз¥ПУ,  филология, 
эдебиеттану жэне элем тiлдерi факулътеттщ ага оцытушылары
Авдатпа. 
Макала  жаИандану  сын  тургысында  казак  жэне  орыс  плдерше  агылшын  тшнен  енген  шрме 
сездер  жэне  мэдени сэйкестшкп  сактау,  жаИандану  мэселелерiн  карастырады,  сондай-ак  «ЖаИандану»  сеэше 
салыстырмалы  агылшын,  орыс  тiлдiк  мэдениеттершде  аныктамалар  берiледi.  ДэстYрлi,  ен  алдымен, 
жаИанданудын  негiзгi  себептерi  казiргi  замангы  когамдагы  элеуметтiк-экономикалык  интеграция,авторы 
лингвистикалык  жаИандануды  интеграциялык  процестердiн  элемдiк  жетекшi  векторы  репнде,  тiлдiк 
кедергiлердi ескере отырып, элемдегi интеграциялык процестердiн жетекшi элемдж вектор ретiнде трансулттык 
сананы  калыптастыруга  кедергi  келтiредi  деп  есептейдi.  ЖаИандану  кубылысы  когамнын  элеуметтiк  жэне 
мэдени  салаларын,  тiлiн  жэне  тiлдiк  мэдениетп  езгертедi.  Агылшын  тiлi  «ЖаИандану  тш »  ретiнде  баска 
тiлдерге жэне сейлеу мэдениетше эсерiн тигiзедi.
ТYЙiн сездер: 
жаИандану, ойлау, сейлеу, тiл, сана, лингвистикалык кедергiлер.
Ел  П резидент  Нурсултан  Назарбаев  Казакстан  халкына  «Казакстан-2050»  стратегиясында: 
«Калыптаскан  мемлекеттщ  жана  саяси  багыты»  атты  жолдауында  эрб1р  казакстандыктын  ем1р1ндеп 
Yштiлдiлiктiн  маныздылыгы  туралы  айтты.  БYгiнгi  танда  кеп  т1лд1  окыту  -   жас  урпактын  б ш м  
кещ стш не  еркш  самгауына жол  ашатын,  элемдiк  б ш м   к¥пияларына Yнiлiп,  ез  кабiлетiн  танытуына 
мYмкiндiк беретiн  каж еттш к.  Уш   тшде  окыту -   заман талабы  десек,  онын негiзгi  максаты  -   бiрнеше 
тiлдi  менгерген,  элеуметтiк  жэне  кэсштш  багдарга  кабiлеттi,  мэдениеттi  тулганы  дамыту  жэне 
калыптастыру.  Елбасы  Нурсултан  Назарбаев  «Казакстан  бYкiл  элемде  халкы  Yш  тiлдi  пайдаланатын 
мэдениеттi  ел  ретшде  танылуга  тиiс.  Булар:  казак  т ш   -   мемлекеттiк  тiл,  орыс  т ш   -   ултаралык 
катынас  тiлi  жэне  агылшын  т ш   -   жаЬандык  экономикага  ойдагыдай  кiрiгу  тiлi»  деген  болатын. 
Президент:  «Бiз  казак тiлiне  кандай  камкорлыкпен  карасак,  орыс  тiлiне  жэне  кириллицага да сондай 
камкорлыкпен  карауымыз  керек».  Орыс  тiлiн  бiлу  -   бiздiн ултымыздын  тарихи  артыкшылыгы  екеш 
баршага  белгiлi.Дэл  осы  орыс  т ш   аркылы  казакстандыктыктар  бiрнеше  гасыр  бойы  косымша  бiлiм 
алып,  ел  ш ш д е   де,  шет  жерлерде  де  ез  дYниетанымдары  мен  араласатын  ортасын  кенейтш  келе 
жатканын  жокка  шыгармауга  тш сш з»  деп  атап  еттi.  М емлекет  басшысы  агылшын  тiлiнiн  эрбiр 
казакстандык Yшiн жана жэне  шексiз мYмкiндiктердi  ашатынына сенiмдi  екендiгiн  айта отырып,  жас 
урпак екiлдерiн агылшын тiлiн Yйренуге шакырды.
ЖаЬандану -   бул  казiргi уакытта адамнын  барлык  емiрiндегi  италияндык тамактан бастап,  тiлдегi 
американизмге  деген  Yйiрлiктi  байкататын  танкаларлык  к¥былыс.  ЖаЬандану  атауы  казiргi  уакытта 
ете  кен таралганымен,  элi  де  езiнiн  накты  тYсiндiрмесiн  алган жок.  МYмкiн,  кандай да  бiр  кiрме  сез 
сиякты,  «жаЬандану»  сезiнiн  магынасын  тYсiндiруiлi  мен  аныкталуын  талап  етер,  ейткенi  агылшын 
тш н д е   «global»  -   «элемдiк,  дYниежYзiлiк,  ортак»  -   магыналары  тYсiндiруге  кен  ерюндш  калдырады. 
«ЖаЬандану»  сезiне  токталар  болсак  (лат.  т.  globus  -   шар,  фр.  global  -   жалпыга  бiрдей  ортак)  деген 
магынаны  беред^Бул  iшкi  себептердiн  (экономикалык,  элеуметтiк  жэне  мэдени)  осы  урд ^ке 
катысушы  мемлекеттердщ  ендiрiсiнiн  ролi  есуi,  улттык  кедерпш з  бiрынFай  дYниежYзiлiк  нарык 
калыптастыру  жэне  барлык  елдердщ  аткарылатын  iс-эрекеттерiне  занды  жагдайлар  жасау.  Баска 
сезбен  айтканда,  «жаЬандану»  -   бYкiлэлемдiк  к¥Дiретке,  элемдш  Yстемдiкке  умтылу,  бiрынFай  Yлгi 
немесе  калыпка экелу,  бул дегенiмiз -  жакын арада когамдастыктын баска тYрiнiн -  мега когам,  мега 
мэдениет  жагдайында  емiр  CYрiп  жаткан,  мега  тiлдi  менгерген  жана  адамнын  туылу  мYмкiндiктерiн 
кабылдау  [1].
Осы  кубылыстын  керектiгiн  жэне  эдiлдiгiн  ескере  отырып,  онын  тYрлерiнiн  пайда  болуын, 
адамнын  барлык  емiрiндегi,  эсiресе  тiлдегi  болымды  жэне  болымсыз  жактарын  аныктау  кажет. 
----------------------------------------------------------------------  4  ----------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
Бiрiншi  жэне  ен  манызды  сурак,  тш  бiлiмiндегi  жаЬандану  деп  неш  тYсiну  керек,  «жаЬандану»  т ш  
дегенiмiз  не?  Ен  онай  жауап  -   юрме  сездердi,  бiрiншi  кезекте,  американизмдердi  баска  тiлдерге 
ендiру.  Американизмдердi  барлык  жерде  колдану  мэселесi  кейбiр  елдерде  саяси  мэртебе  алды,  бул 
женш де  Франциядагы  «Тубон  занында»  (Жак  Тубон  -   Франциянын  буры ш ы   министр^,  шетел 
сездерiн  колданганы  Yшiн  айыппул  телейтiндiгi  айтылады.  Париждегi  Дисней»  компаниясынын 
дYкенiнде  сатылып  жаткан  Микки  Маус  ойыншыктарынын  кейбiр  турлерiнде  француз  тш н д е 
акпараттын  болмагандыгынан  Тубон  занынын  алгашкы  курбанына  айналды.  1999  жылы  Польяк 
сеймi кабылдаган «Польяк тiлiн коргау » заны да, зан бузушыларга ете катал.
Германияда казiргi  немю  тiлiнiн дагдарысы  жэне  Denglish  т ш н щ   калыптасуы  туралы  сез  болуда, 
Сингапурде  мундай  дYбара  тiлдi  Singlish  деп  атайды.  ЖаЬанданудын  негiзгi  себебi,  туракты  мекен 
жэне жумыс iздеп, эр елден кешкен миллиондаган адамдардын козгалысы екендiгiн мойындау керек.
Жыл  сайын  элемде  миллиондаган  саяхатшылар,  спортшылар,  юкер  жэне  енер  адамдары  орын 
ауыстырып жатады.  Бул жагдайда тiлдiк куйге  «езiн калыптастыру» стихиялы тYрде  жYруде,  ейткенi 
«табиги  тандау»  Yрдiсi  сиякты  сейлеушiлердiн  бiр  тiлдi  екiншi  и л д ен   артык  керуi  жылдам  тYрде 
етуде  [2].  А.Т.  Хроленко  «тш  данышпаны  жазушылардан  да  акылды  жэне  неш  кабылдауды  немесе 
ненi  алып  тастауды  бiледi»  деген  В.Г.  Белинскийдiн  п т р ш е   CYЙене  отырып,  Л.В.  Щ ербанын  тшге 
тэн  нэрсе  «егер  олардан  келер  пайда  болса,  кiрме  сездердi  жатсынбау  керек»  деген  пайымдауын 
колдана  отырып  «Тшдердщ  дамуынын  элемдiк  тэжiрбиесi  улы  француз  тiлi  Yш  кабаттан:  кельт, 
роман  жэне  герман  тшдершен  куралганын  жэне  агылшын  тiлiне  норман,  англосакстердщ  мэдениетi 
эсер  еткенiн,OFан  косымша  кептеген  тшдердщ,  сонын  iшiнде  француз  т ш н щ   эсерь..  тiл  тарих 
ниглизмiне карсыласады:жат тiлдiк боЙFа сiнедi, ескiсi калады» деп атап керсеттi  [3].  Лингвоэкология
-  тш деп  кiрме  сездерге  байланысты  карсы  кYрес  максатында Fылымнын  калыптасуын ерекше  кажет 
ететiн  баска  да  кезкарастарды  айтпай  кетуге  болмайды  [4].  Тш  -   мэнгi  тiрi  материя  [5]  туракты 
катынастык  козFалыста  емiр  суретiн,  халыктын  урпакка  калдырар  таусылмас  мурасы.  Халыктын 
улттык  мэдениетi,  д ш   жэне  т.б.  ана тiлiмен  байланысты.  Халыкты  ана тiлiнен  айыру  -   онын жанын 
алумен  бiрдей.  Егер  де  юрме  сездердi  жеке  жэне  топты  тiлдiк  санаFа  шоFырландырсак,  сан  кабат 
мэдени  тэжiрбиеге  CYЙенген  баска  мэдени  концепп-ментальдык  бiлiмге  енгiзу  деп  карайтын  болсак, 
бiрнеше  сурак  туындайды:  осы  тiлге  тэн  концептуализация  эдюше  сэйкес  кiрме,  жат  сездердiн  мэш 
езгере  ме?  Немесе  тiл  элемнщ  баска  жат,  кiрме  Yзiндiсiн  ендiре  ме?  0йткенi  эр  турлi  тшдер  -   бiр 
заттын  эр  тYрлi  бейнесi  емес,  ал  онын  эртYрлi  керiнуi  [6]  онын  интерпретациясы.  ЖаЬандану 
жаFдайында  етiп  жаткан  мэдени  диффузияFа  [5]  жол  ашкан  казiргi  п л д ш   езгерiстер,  «жат  сездердi» 
кYштеп 
енпзу 
ненi 
козFайды? 
ЖаЬандану 
тiлi 
бiрынFай 
этникалык 
соматотипке 
жэне 
космополитендiк тулFаFа айнала ма? К а ^ р п  уакытта осы сурактарFа жауап беру мYмкiн емес.
Интеграция  Yрдiсi  еркендеген  жYЙенiн  жан-жакты  заны  болып  табылады,  ал  кез  келген  кYрделi 
жYЙе  ез  ортасында  эр  турлiлiктi  колдауFа  умтылады.  МYмкiн,  бiз  койылFан  сурактын  жауабын  сол 
тшде  сейлейтш   адамнын жеке  санасындаFы  «жат»  сездердiн  жумыс  iстеуiн  тэжiрибелiк  бакылаулар 
аркылы  жэне  YPДiстер  мен  « ^ i   тiлдегi»  кубылыстардын  кiрме  болу  себептерш  бакылай  отырып, 
жакындата  аламыз.  Кептеген  Fалымдардын  пiкiрiнше,  кiрме  сездердщ   енуiнiн  негiзгi  себебi  -   тшдщ 
когнитивтi  базасында  сэйкес  уFымнын  жок  болуынан  [7]  немесе  бiржакты  баFалау  концептiнiн  бар 
болуынан жэне  оны  колданудын  кажеттiгнен  [8].  Осы  жаFдайда коFамдык  емiрде  пайда  болFан жана 
байланыстарды,  жана  заттарды  атау  ушш,  мысалы:  биг  мак,  видеоплейер,  дискета,  йогурт,  кодак, 
компакт-диск, кондиционер, лайкра, интер, холдинг сиякты жана сездер колданыска енедi жэне юрме 
сездер  болып  табылады.  А.И.  Дьяков  аFылшын  тш н д е   баламасы  жок,  орыс  тш н д е   сейлеушшерге 
тYсiнiктi  шоп-тур  «англицизмш»  мысал  ретiнде  келтiредi,  бiрак  та  оны  толык  маFынада  англицизм 
деп атауFа  болмайды.  Бул жерде  ею  элементтiн жеке  кiрме  жэне  олардын кабылдаушы  тiлде  кYPделi 
атауFа  бiрiгуi  туралы  айтуFа  болады.  Керсетiлген  сез  тудыратын  Yлгiнiн  езектiлiгi  «авто-тур» 
композитшде  бар.  Сол  сиякты  VIP  -   very  important  person  (очень  важная  персона  -   ете  манызды, 
лауазымды адам) лауазымды,  саликалы, атакты адам деген маFынада колданылатынын бiле тура, V IP- 
зал,  V IP-зона  композиттерш  калай  тYсiнуге  болады?  Казiр  Ресей  туристш  агенттiктерi  «шоп»  сезiн 
орыстын  «шуба» сезiмен ауыстыра отырып,  «шуб-турлар»  (тон-сапар)  деп усынады.  Кiрме  сездердiн 
пайда  болуынын  келесi  себептерi,  кабылдаушы  тшде  лайыкты  атаулардын  жоктыFы  (немесе  онын 
юрме  сездермен  бэсекеде  «женiлiс»  табуы)  болып  табылады  [5]  осындай  кiрмелердi  Карасик 
паразиттiк  концепт  деп  атайды.  БуларFа:  (акша)  детектор,  топ-модель,  инвестор,  спонсор,  спрей, 
----------------------------------------------------------------------  5  ----------------------------------------------------------------------

ВестникКазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
спичрайтер,  виртуальды  сездерi  жатады.  Осы  топка  Карасик  кейбiр  себептерге  байланысты  (жещл 
айтылатын,  этимологиясы  айкын,  мэш  анык)  бурынFы  айтылып  журген  немесе  бурыннан 
колданылып  журген  орыс  сездерш,  мысалы:  прейскурант  сезiнiн  орнына  прайс-лист,  образ  сезш щ  
орнына  имидж  сез^  премия  сезiнiн  орнына  бонус  сезi  (жартылай  немесе  толыктай)  ыFыстырып 
шыFарFан  кiрме  сездердi  де  жаткызады.  Бул  жерде  бiз  мазмундары  уксас  мысалы:  образ,  имидж 
сиякты  уFымдарды  бiр-бiрiнен  ажырату  керектiгiн  байкаймыз  [8].  Л.Рязанова-Кларк  езш щ  
топтамасындаFы  осындай  себептердi  (комфортабельный  -   жайлы  жэне  уютный  -   жайлы,  ынFайлы) 
«топтаFы  мэндес»  [7]  сездердщ   белiнуiн  мысалFа  келтiре  отырып,  ерекше  токталып  етедi. 
Кабылдаушы  тшде  баламалык  бiрлiгi  жок болымды  жэне  болымсыз  коннотациянын  берiлу  к аж етп п  
юрме сездердiн енуiнiн басты себебi болып табылады.  Орыс тш н д е   сейлейтш дер арасында батыстын 
сонын  iшiнде  американдык  технология,  орыс  технологиясымен  салыстырFанда  озык,  шетелдш 
банктер  сенiмдiрек,  шетелдiк тауарлардын  сапасы  жоFарырак деген уFым  кенiрек  таралFан.  Осындай 
уFыммен  кiрме  сездер  болымды  коннатациянын  езектiлiк  максатында  жарнамада  кещнен 
колданылады.  Мысалы:  келiктi  жалFа  алу  сезiнiн  орнына  autorental,  сыра ш е т ш  жердiн  орнына паб, 
т.б.  сездерi  колданылады  [9].  Бул  деген  езгерш   жаткан  коFамдаFы  заттардын  элеуметтiк  ролш щ  
жартылай  езгергенiн  атап  айту  каж етпгш щ   нэтижесiнде  пайда  болFан  офис,  ресепшн,  референ 
сиякты  жана  сездердi  айтуFа  болады.  Кiрме  сездердiн  элеуметтiк  психологиялык  себептерiнiн  бiрi 
шетел  сездерi  «беделдЬ>,  «акылды»,  «эдемi  естiлетiн»  сездер  ретшде  кабылдануынан;  сонымен  катар 
берiлген  уFымдардын  коммуникативтiк  езектiлiгiне  байланысты  [8].  Кейде,  кейбiр  авторлар 
айткандай,  кiрме  сездер  шетел  мэдениетшщ эсерiнен туындайды жэне  шетел сездерш е деген  «мода» 
мэжбурлейдь  Мысалы:  рейтинг  сезi  популярность  (эйгш ш к),  мейк-ап  (макияж),  представление  -  
(шоу)  сездерш ен  колдану жаFынан утылып жатса,  презентация  (ашылу),  дресс-код  -   (кодекс  одежды
-   кшм  кодексi,  кшм  кию  Yлгiсi),  кофе-брейк  -   (короткий  перерыв  -   кыска  Yзiлiс),  волонтер 
(доброволец  -   ез  ерюмен  енбектенуш^,  слоган  (рекламный  девиз  -   жарнамалык  уран),  бэби-бокс 
(ящик  для  младенца  -   жана  туFан  нэрестеге  арналFан  жэшiк),  интерактив  (взаимодействия  -   ш ю  
карым-катынас,  байланыс)  сездерi жиi  колданылуда.  МYмкiн,  осы  аталFан  кiрме  сездер  у рд ^ ш е  эсер 
ететiн,  аFылшын  т ш н   бiлетiн,  сейлей  алатын  адамдардын  санынын  улFаюы  мен  эмигранттарды 
жаткызуFа  болады.  К а ^ р п   орыс  жэне  казак  тш д ер вд е  болып  жаткан  YPдiстер  бiрнеше  о ц ^ а н  
жылдар  бурынFы  АмерикадаFы  орыс  эмигранттары  тiлiндегi  болFан  YPдiстерге  уксас  екенш  алдын- 
ала  жYргiзiлген  байкаулар  керсетедь  1960  жылы  Нью  Джерсидегi  орыс  эмигранттар  тiлiндегi  корн, 
рестлинг,  гамбургер,  бой-френд,  мотель,  супермаркет  сездерш   американ  л и н гви с  Мартон  Бэнсон 
белгшеген  болатын.  Казiргi  тiлде  осы  сездердiн  барлышы  (корн  -   поп-корн  сезiне,  рестлинг  -   арм­
рестлинг)  атауына ие болып тiлiмiзде  белсендi турде  колданылуда  [10,  2].  Эмигранттар аркылы енген 
юрме  сездердiн кепшiлiгi  адам  емiрiнде  манызды  кенсе  жэне  кужат атаулары,  жумыс,  таFам,  бизнес, 
бiлiм  беруге  байланысты  каж еттш ктен  пайда  болFан.  Эмигранттар  т ш н д е п   кызмет  етудiн  алFашкы 
кезещ ндеп  бул  американизмдер  pet-shop  (пет-шоп),  sea-food-(сифуд),  garage-sale(гараж-сейл) 
кездейсок кiрме  сездер  ретшде  аныкталады.  Бiрак,  уакыт  ете  келе,  осы  сездердщ   кейбiреулерi  эдеби 
тшге  айналып,  мысалы:  киллер,  компакт-диск,  е-мейл,  ноу-хау,  шоп  сездерi  ауызекi  и л д е  белсендi 
турде  колданылуда.Сондыктан, эмигранттардын орыс т ш н д е п   юрме  сездер YPДiсi  он жыл  келемiнде 
аFылшын  тiлiнен  орыс  тш н е   енетiн  сездердiн  болашак  у л п с   болып  табылады  [2].  Карасик  мундай 
кiрме  сездердi  аFылшын  мэдениетсiздiгiне  жаткызатынын  жэне  оларды  нольдiк  немесе  бос  концепт 
деп  атайтындышын,  тiлдi  араластырудын  макарондык  стилiн  колданатын  адамдар  жш   аFылшын 
тYбiрiн  калдырып,  заттарFа  эр  тYрлi  катынастаFы  жалFаулар  жалFау  аркылы  ауызею  тiлде 
KOлданFылары келедi.  Мысалы:  чилдренята (children),  виндовочка (window) т.б.  [5].  ТаFы бiр мынадай 
бурып сейлеудiн, мысалы:  файлдар, дисктер,  компьютерлер жайындаFы энгiменi жалFастыра отырып, 
жаЬандану  кезенi  ертеректе  технологиянын  дамуынын  ен  алдымен  компьютердiн  бурын  болып 
кермеген  ерекше  сипаттамасына  кенiл  белемiз.  Тшге  компьпютерлш  техниканын  даму  эсерiнiн 
бiрнеше  денгейлерi  керiнедi:  1)  калыптык  денгейде;  2)  тiлдер  жYЙесiнде;  3)  катынастын  жана 
тэсiлдерiнiн пайда болуы  [11].  Осыдан келiп эрбiр тiлде тYрлi дамыFан компьютер колданушылардын 
жана  социодиалектiсi  пайда  болды  [12].  Компьютердi  колдану  барысында  баFдарлама  енiмдерiнiн 
аFылшын 
т ш н д е п  
терминдерi 
колдануFа  ынFайлы 
болFандыктан  жэне 
кейбiр 
аFылшын 
терминдерiнiн  орыс  т ш н д е п   баламалары  сэйкес  келмеуiнен,  сондай-ак  оларды  кещнен  колдану 
кещ лден  шыкпайтындыFымен  дэлелденедi  [13].  Американдык  газет  беттерiндегi  мэтшдерде, 
 
  6  ----------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
хабарландыруларда,  жарнамаларда  жш  кездесетш  кыскартулар  (IMHO,  AFAIK,  LOL,  PLS) 
компьютер  колданушылардын  езiндiк  социодиалектiсiн  тудыруFа  экелiп  соктырды.  Тiлдiк  жуйе 
денгеш нщ   езгеруiне эмотикондардын  (смайликтер)  пайда болуы жэне  хаттаFы  кенiл-кYЙдi  бiлдiретiн 
кептеген  пунктуациялык  белгiлердiн  колданылуы  себепшi  болды.  Осыдан  келiп  бYгiнгi  танда кещ л- 
куй,  бет-элпеттегi  езгерiстердi  бiлдiретiн эмотикондардын  орны  адамнын кенiл-кYЙiн  бiлдiретiн бет- 
бейнелерге автоматты турде алмасып, W ord мэтандш редакторы кенiнен колданылуда.
Тш саласындаFы жаЬандану YPдiсiнiн кYштi дYмпуi Интернет дэуiрiне сэйкес келдi де,  катынастын 
жана:  синхронды  жэне  асинхронды  тYрлерi  пайда  болды.  Электронды  пошта  мен  Интернет  бупнде 
жер  жузшде  колданылады,  ейткенi  ол  -   ете  ы ^ а й л ы ,  жылдам жэне  тиiмдi  катынас  куралы  екенi  сез 
жок.  Десек те бiр  «кемшiлiгi» эр тYрлi елдердiн халыктары аFылшын тiлiнiн непзш е CYЙенiп жасалFан 
электрондык байланыс  куралдарынын ерекшелiктерiне  бейiмделуiне  мэжбур  болды.  Элемдш акпарат 
жYЙесi  Yндестiруден  баска  ештене  усынбаFандыктан,  бегде  тiл  иелерi  эртYрлi  кулыктарFа  баруына 
тура  келдi.  ЭртYрлi  Еуропа  елдерiнде  кабылданFан  танбалар  электронды  поштанын  кептеген 
баFдарламаларында  колданыла  алмайтынды^ын  тiлге  тиек  етер  болсак  латын  алфавитiне  жатпайтын 
(орыс,  грек,  кытай, жапон жэне  т.б.)  тiлдер  кандай куйде  болмакшы?  Осы  айтылFан мысалдар тiлдегi 
кiрме  сездердiн тарихи жэне  элеум етпк жаFдайлардан туындаFан ескерер  болсак,  казiргi  уакыт бYкiл 
Адамзаттын  бiрiгу  YPДiсi  жYрiп  жаткандыFымен  корытындылауды  кажет  етер.  Бiрак,  ез  ана  тш н д е 
сейлейтш   карапайым  адам  тiлдегi  « езш ш н »   жэне  «езгенiкiн»  калай  кабылдайды?  А.А.Залевская 
айткандай,  жалпы  адамдык  кызмет  механизмi  тугел  болFан  жаFдайда,  жеке  лексикондаFы  сездiн 
кейбiр  белгiлерi  назарFа  ш ккенде,  эр  тiлде  сейлеушiлерiмен,  эр  тYрлi  мэдениет  арасындаFы 
айырмашылык  белгiлерi  аныкталады.  Адамнын  сез  корындаFы  кiрме  сездер  калай  кызмет  ететшш, 
тiл  маманынын  жэне  карапайым  тiлдi  колданушынын  тшдер  жYЙесiнде  «езiндiкi»  жэне  «езгенiкi» 
деген уFым сэйкестiгiн бакылау ете  кызык.
Корыта  келгенде,  21  Fасыр  -   езгеру,  алмасу,  жанару,  жаЬандану  заманы  дейтiн  болсак,  тiлiмiзге 
енген  жэне  енетш   кiрме  сездерден  кашып  кутыла  алмасымыз  анык.  Ал,  егер  олар  ездерше  лайыкты 
орындарын  тауып,  колданылып  жатса,  тiлiмiздiн  керкеюiне,  дамуына  с е п т т н   тигiзiп  жатса  -  
куантарлык жаFдай.  ЖоFарыда атап  еткендей  орыс,  казак тшдерше  енген  кiрме  сездердiн дэл  сэйкес 
келер  баламаларынын  болмауынан  тiлiмiз  «шубарлану»  YPдiсiне  айналуда  немесе  бiр  сездi  бiрнеше 
сездер  мен  сез  тiркестерi  аркылы  тYсiндiру  немесе  сипаттау  кажеттiгi  туындайды.  Айтып  кетер 
болсак,  аFылшындар  жэне  американдыктар  кеп  жаFдайда  термин  ретiнде  карапайым,тYсiнiктi 
сездердi  колданады  жэне  онын  карапайымдылыFына  ешкандай  ы ^ ай сы зд ы к   танытпайды  жэне 
аFылшын  терминдерi  казак,  орыс  тшдерше  караFанда  кыска  болып  келедi  мысалы:  фуд-корт,  бiрак, 
бiр сездiн орнына екi сезбен аудармасын берiп жатса, одан ешкiм зиян шеге коймас.
Тiлiмiз  кiрме  сездермен  толыктырылып,  сездiк  корымыз  кенейiп,  керкейгеш,  эрине  куантарлык 
жаFдай десек те,  бурыннан,  кенiнен тiлдiк айналымда журген кейбiр  сездерiмiз,  кiрме  сездер  аркылы 
тiлiмiзден  ыFыстырылып  жатканы  екiнiштi-ак!  Баска  ел  мэдениеттш  сыйлау,  курметтеу  -   занды 
кубылыс, ал ез ана тiлiмiздi кадiрлеу, кастерлеу жэне жоFалтпау -  мiндетiмiз!
1 Кравченко А.И.  Культурология. М.  2001.
2.  Брейтер М.А.  «Киллер или убица» //Вестник ЦМО МГУ.
3. Хроленко А.Т.  Лингвокулътуроведение.  Курск,2000.
4. Журавлев В.К.  Экология русского языка и культуры. М.  1991.
5.  Карасик В.И.  Языковой круг.  В.  2002.
6. Гумбольдт В.Ф.  Избранные труды по языкознанию. М.: Прогресс.  1984.
7. Ryazanova -  Clarke L. Advertizing on Russian  Television.  University o f  South Africa 1999.
8.  Крысин Л.П.  Иноязычные слова в современной жизни. М.  1996.
9. Дьяков А.И.  Причины интенсивного заимствования англицизмов в современном русском языке.  2003.
10.  Benson M. American-Russian speech //American speech. 1960.
11.  Friedman,  Tomas L.  The Lexus and Olive  Tree.  NY:  2000.
12. Мельник Ю.В. Глобализация: лингвистические аспекты.  Кировоград,  2002.
13. Медведева И.Л.  Коллективная монография.  1999.
7

ВестникКазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
Резюме
К.А.Айсултанова,  А.Р. Халенова, Л.М. Алиярова, Л.М. Махажанова. Американизм и бритицизм
В  статье  рассматривается  некоторые  причины  заимствований  из  английского  языка  в русский  и  казахский 
языки в свете проблемы глобализации и сохранения культурной идентичности а также анализируется основные 
предпосылки  глобализации,  проводится  сравнительно -сопоставительный  анализ  дефиниции  «глобализация»  в 
английской,  русской  лингвокультурах.  Среди  традиционно  выделяемых  первопричин  глобализации  прежде 
всего,  социально-экономической  интеграции  современного  общества,  автор  называет  лингвистическую 
глобализацию  в  качестве  ведущего  вектора  глобальных  интеграционных  процессов  в  мире  рассматривая 
лингвистические  барьеры  глобализации,  препятствующие  формированию  транснационального  сознания. 
Глобализация  -   явление,  которое  трансформирует  социокультурную  сферу  жизни  общества,  изменяя  язык  и 
речевую  культуру.  Английский язык как  «язык  глобализации»  оказывает  влияние  на другие  языки  и речевую 
культуру.
Ключевые слова: глобализация, мышление, речь, язык, сознание, лингвистические барьеры.
Summary
K.A.Aisultanova, A.R. Khalenova, L.M. Aliyarova, L.M. Makhazhanova. А т е п с а ш з т  and briticism
The  article  discusses  some  of the  reasons  for borrowing  from English  into  Russian and  Kazakh  languages  in the 
light of the challenges of globalization and the preservation of cultural identity as well as analyzes the basic premises of 
globalization,  carried out comparative benchmarking definition of "globalization" in English,  Russian lingua cultures. 
Among the  root causes  of globalization traditionally allocated primarily  socio-economic  integration ofmodern society, 
the author refers to  linguistic  globalization as  a leading global vector of integration processes in the world considering 
the  globalization  linguistic  barriers  that  prevent  the  formation  of  a  transnational  consciousness.  Globalization  -  
phenomenon which transforms the social and cultural spheres of society, changing language and speech culture. English 
language as "the language of globalization" has an impact on other languages and speech culture.
Key words: globalization; thinking; speech; language; consciousness; linguistic barriers.
Э О Ж  811. 512.  122'373 
А К А Д ЕМ И К  Р Э Б И Г А  С Ы З Д Ь Щ Т Ь Щ  «ЦАЗАЦ Т1Л1НДЕГ1 ЕС К1Л 1КТЕР М Е Н  
Ж А Ц А Л Ь Щ Т А Р » ЕНБЕГТНДЕГТ Е С К 1Л 1К Т Е РД Щ  Т А Н Ы М Д Ь Щ -Т А Г Ы Л Ы М Д Ь Щ  М ЭН1
С.Т. А скар о в -  
Абай атындагы К,аз¥ПУмагистранты
Авдатпа.  Макалада Академик Рэбига  Сыздыктын «Казак тш ндеп  ескшктер  мен жаналыктар»  енбепндеп 
ескшктер  тобы  талданады.  («Ескшк»  -   кенерген  сездер,  есшрген  сездер  матынасында).  Ескшктер  кебше 
батырлар  жырларында,  ертегшерде,  аныздарда,  лироэпостык жырларда,  турмыс-  салт  жырларында,  жыраулар 
поэзиясында, тарихи такырыптарга жазылган керкем шыгармаларда кездеседi. Ескiлiк болып табылатын сездер 
кебiне  кару-жарак,  курал-жабдык,  сауыт-сайман,  киiм-кешек,  жорыкка  мiнетiн  ат,  турмыстык  заттар  мен  эр 
алуан  iс-эрекет  атаулары.  Ескiлiктер  ата-бабаларымыздын журш  еткен жолын айкындайтын  iзi  юпеттес.  Атап 
айтканда,  олар  не  ш ш ,  не  кидi,  турмысы  мен  мэдениеп,  экономикалык  жагдайы  кай  денгейде  болды, 
шмдермен  жауласып,  кiмдермен  достасты  дегендей  сурактарга  ескiлiктер  жауап  бередi.  Сонымен  катар, 
макалада  ескiлiктердiн  бYгiнгi  когамдагы  орны,  маныздылыгы  керсетiлiп,  галымнын  ескiлiктердi  талдап- 
танытуда алдына койган максаттары айтылады. Ескiлiктердiн танымдык-тагылымдык мэнi ашылады.
ТYЙiн сездер:  ескiлiктер, есшрген сездер, батырлык жырлар, гашыктык жырлар, таным, галым.
Казак  халхынын  тарихында,  поэзиясында  жыраулардын  орны  ерекше  багаланады.  Олар  ез 
заманынын  езектi  мэселелерiн  кетерш,  ез  тусындагы  когамга,  тарихи  окигаларга  ез  кезкарастарын 
бiлдiрiп  отырды.  Батырлык  жырлар  мен  гашыктык  жырларды  да тугызушы  осы  жыраулар  едi.  Жыр 
толгауларында  канатты  сездер,  гибратты  накылдар  кен  орын  алады.  Жыр  м этш н д е  кездесетiн  кей 
сездердiн  магынасы  кун п рт  тарткан  немесе  мулде  тYсiнiксiз.  Сонымен  катар,  б у п н п   кYндегi
8

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
магынасы  баска т у с ш к п   берсе,  ертеректеп  магынасы  баскаша  сипатка  ие  болган  сездер  тобы  бар  . 
Мысалы  «Кыз Ж iбек» жырында:
Айдын еткен нешеш,
Ай карангы 
кешеы.
Мундагы 
кеш ес сезiнiн магынасы казiргiдегiдей «будан бiр кун бурын еткен кун емес»,  «тун» сезш щ  
баламасы болса керек.  М ахамбет акыннын:
Тар колтыктан ок тисе,
Тарыкканда кайрылар 
Царындасым менде жок -  
жырындагы  карындас  сезiнiн  ол  кYндегi  беретiн  магынасы  эйел  жынысты  жасы  кiшi  туысын  емес, 
езiнiн сонынан ерiп, колдайтын, демеу болатын туыстарын, руластарын айтып отыр.
Сондай-ак Букар жырауда:
Ат туягы тимеген 
Ак 
к\р\ш  суда бар.
Немесе  «Алпамыс батыр» жырында:
Береш н саган осыны,
Айуан т ш н  ангарар 
Сезiнiн жота 
жосыны -
деп  келетш  елен  жолдары  бар.  Мундагы 
кгрш,  жосын  сездерi  бул  кунде  колданыста  жок,  болган 
жагдайда да ете  сирек кездеседь
Осылайша колданыстан ыгыскан бiрлiктердi тш бiлiмiнде  кенерген сездер, ескiрген сездер немесе 
тарихи  сездер  деп  атап  усынушылык  бар.  Ал,  академик  Рэбига  Сыздык  болса,  бул  сездердщ   жалпы 
атауы ретiнде 
ескшктер деп ат койып, тын термин енгiздi.
Бул  кунде  эр  улт  пен  улыс  ескi  мураларын  колдан  келгенiнше  жинастырып,  кундылыктарын 
тугендеп  жаткан  заманда,  тш деп  ескiлiктердi  терiп,  зертгеп-зерделеп,  мYмкiндiгiнше  гылыми 
айналымга енгiзген жен.
Академик  Рэбига  Сыздык  «Казак  т ш н д е п   жаналыктар  мен  ескш ктер»  атты  енбегiнде  бYгiнгi 
когамга ескiлiктердi талдап- танытуда алдына мынадай максаттар кояды.
1.  БYгiнгi  жэне  болашактагы  казак  окырмандарына  казактын  эдеби  мурасын жаксы  тYсiнiп,  еркiн 
менгерш,  CYЙсiнiп  окуларына  мYмкiндiк  жасау.  Бiз  кызыга  окитын  «Алпамыс  батыр»,  «Кобыланды 
батыр»  сынды  батырлык  жырларда,  не  болмаса  жыраулар  поэзиясында  кездесетш  кей  сездердщ  
магыналарын тYсiне алмай жатамыз, контекске  (мэнмэтiнге) карап магынасын ашсак та, ол сез жайлы 
толык тYсiнiгiмiз жок.  Мысалы,  Ш алкиiз жырау:
Далада кулан, 
домбай шубырса,
О дагы бiр егеулi окка жолыгар.
Немесе:
Кара бас 
куспен шалдырып,
Кек тенiздiн Yстiнде 
Кетерiп желкен аштырып,
Уа, хан, ием, жук тиеттщ  кемеге,  - дейдi.
Алпамыс батыр жырында:
Патшанын сол кунде 
Казулы оры бар ед^
Куанып халкы жYгiрiп,
Цандацтыц  аузын  ашады,  -  деп  келетш  жыр  жолдары  бар.  Fалым  ез  енбегшде  домбайдыц  -  
жабайы  жануардын  бiрi  деп, 
куспеннщ  магынасы  -   тYбi  жалпак  жук  кемесi  деп,  цандацтыц  берер 
магынасы  -   казулы  ор  деп  туиш ктем е  берш,  кептеген  тшдш  деректермен  мысалдар  келтiрiп, 
окырмандарга сез магынасын ашып, танытады.
2.  Колданыстан  шыгып  бара  жаткан  тшдш  бiрлiктердiн  бiр  кездердегi  магынасын,  колданыс 
аясын,  кызметiн  бiлу  аркылы  халыктын  рухани-мэдени  тарихына  Yнiлуге  мYмкiндiк  жасау.  Атап 
айтканда,  казак  халкы  сол  кезендерде  (ертеректе)  кандай  салт-дэстYрдi  устанды,  кiмдермен  карым- 
катынас  орнатып,  юмдермен  жауласты,  наным-сенiмi  кандай  болды  деген  сауалдарга  ескiлiк  болып 
сакталган  сездер  мен  сез  п р к е с т ^   жауап  бере  алады.  Мысалы,  казак  даласында урыс-согыстардын 
 
  9  ----------------------------------------------------------------------

ВестникКазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
кеп  болганы  тарихтан  б елгш .  Соган  байланысты  тшде  кездесетш  есюрген  пркестер  бар.  Олар: 
ту 
тYбiнде  туру  (урыска  катысатын  сарбаз,  жауынгер  болып  катарга  ену),  уран  отын  жагу  (жау 
эскерш щ  келе жатканын хабарлап белп беру).  Кобыланды батыр жырында:
Тэнiр  онгарса жолымды
Алаулаган калмактан
Кегiмдi  барып  алармын,  -  деген  жолдардагы 
алаулау  етiстiгi  «согысу,  урыска  шыгу»  магынасын 
бередi.
Едiге батыр жырындагы:
Токсан баулы ак кебе,
Тогысцан  жерде  келгенмiн,  -  мундагы  тогысу  етiстiгiнiн  магынасы  «согысу,  урыста  айкасу». 
Fалымнын согыс, урыс такырыбына кептеген мысалдар келтiрiп, талдаулары аркылы казак халкынын 
ер  рухты,  батыр  халык  екенiн  жэне  казак  тарихында  жаугершiлiк  заманнын  кеп  болганын  бiлуге 
болады.
Сонымен  катар,  казак халкынын  кеш п ен д   турмысынан хабардар  ететш  мынадай  сез  тiркестерiне 
тYсiнiктеме  бередк 
цосалыцтап  отау  тiгу  (киiз  YЙлердi  екi-  екiден  катар  не  бiрiнiн  iшiне  екiншiсiн 
косарлап,  енгiзiп  r i ^ i ) ,   ете  сирек  кездесетiн  ескi  колданыстардын  бiрi 
бартал  тарту  (жук  арткан 
келiкпен кешу).
3.  0 зге  тшден  енген  сездердiн,  тiлдiк  атаулардын  казакша  баламасын  жасаганда  ескiлiктердi 
пайдалану.  Академик  Рэбига  Сыздык  терминология  саласына  да  кеп  енбек  сiнiрген  галымдардын 
бiрi.  Сондагы  айтпагы  ескiлiктердi  бYгiнгi  когам  емiрiне  араластыру.  Мысалы:  бYгiнгi  кунде  эскери 
салада  колданылмайтын 
онбасы/онбегi,  ЖYЗ  басы/жYЗ  бегi,  мыц  басы/мыц  бегi  варианттарын 
колданыска енгiзсе,  бэйгеге  косатын аттарды  бэйге  аттары демей 
бедеу аттар,  ацта аттар,  одан да 
ыкшамдап 
бедеу,  ацта деп, келем^ багасы улкен сыйлыктар суйыргал деп атаса ж ен болар едь
Fалым енбегiнде ескiлiктер такырыптарга карай топтап керсетшедь
Е скьш ктердщ
т а к ы р ы п т ы к
то п та р ы
• 
Отан,  ел-журт,  мемлекет угымдарына катысты  атаулар  (Байтак, 
ел-кун,  журт,  аса  журт,  асра  журт,  ауыр  журт,  байтак  журт,  Едш- 
Жайык)
• 
Ескi  кару-жарак,  сауыт-сайман  атаулары  (Жезайыр,  топ,  себiл, 
кертартар, кескен, сота)
• 
Ж орыкка мiнетiн ат атаулары  (Ала, алаша ат,  акта ат,  бедеу ат, 
тобышак)
• 
¥ры с-согы ста  колга  тYсетiн  туткындар  мен  оларды  камайтын 
орындарга  катысты  сездер  (Ж е^м ,  жесiр,  зындан,  кандак,  элек, 
акбургы, алаулау, тогысу, алапа)
• 
Баска  да  такырыптарды  камтитын  сездер  мен  сез  п р к е с т ^  
(Куспен,  домбай,  барым,  жедел,  айбарак,  кезеген,  созаган,  ауан  су, 
аббар кешу, асмар ету, агыну, лагу, айдындыктай)
Академик  Рэбига  Сыздык  «Казак  т ш н д е п   жаналыктар  мен  ескiлiктер»  атты  енбегiнде  ескiлiктер 
тобын карастырганда мынадай устанымдар бойынша зерттеу жYргiзедi:
Алдымен,  ол  ескiлiктiн  кай  жырдан  алынгандыгын  Yнемi  окырман  назарына  усынып  отырады. 
Керсетiлген ескiлiк бiрнеше жырау шыгармашылыгында немесе батырлык жырлардын бiршамасында 
кездесуi мYмкiн.
Екiншi,  талданып  отырган  еск ш к тщ   кай  тiлден  алынгандыгын,  сездiн  шыгу терю ш   кай  тiл  жэне 
езге  халык тiлдерiнде  кандай магынага ие  е к е н д т н  танытып, таныстырып отыруы.  Мысалы:  «Ед^е» 
жырында  кездесетiн 
арасат  сезь  Fалым  тYсiндiрмесiнде  арасат  -   араб  сез^  ислам  дiнiне  катысты 
сездердщ   бiрi.  Бiрiншi  магынасы  «майдан,  алан»  болса,  дiни  магынасы  «елген  адамдар  кайта 
тiрiлгеннен  кейiн  жиналатын  орын».  Сонымен  катар,  «Ер  Сайын»,  «Ер  Кекш е»  жырларында 
кездесетiн  ескiлiктердiн  бiршамасына  токталган.  Сонын  бiрi 
твгерек  сезь  Fалым  талдауы  бойынша 
ногай  т ш   бiрлестiгiнен  калган  ескiлiктердiн  бiрi.  Магынасы:  1)  «денгелек»;  2)  «бiр  нэрсенщ 
айналасы».
10

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
У ш ш ш ,  галым  бул  енбегшде  ескш ктерге  баска  зертгеушшердщ  берген  тYсiнiктемелерiмен 
окырмандарын  таныстырып  отыруды  ж ен  санайды  жэне  ез  тарапынан  толыктырып,  магынасын  аша 
туседь  Fалым  назарына ш к к е н  осындай ескiлiктiн бiрi  «екiлiне  туспедЬ>  етiстiгi.  М.П.Мелиоранский 
«екiл  -   «крик,  пение,  стон»  деп  тусшштеме  берсе,  Л.З.Будагов  енкiлдеу  етiстiгiмен  уштастырса 
керек.  Ал, Академик Рэбига Сыздык бул ею танымды толыктыра тYсiп:  е к ш н е  туспеу айтылган сезге 
тYсiнбедi,  кабыл алмады, байыбына бармады сиякты таныс тiркестермен сез магынасын аша тускен.
Тертiншi,  уакыт  еткен  сайын,  тYрлi  окигалардын  орын  алуына  байланысты  кейбiр  сездердiн 
магыналары  езгерiп, кубылып отырады.  Ертеректе  берген магынасынан айнып,  бугш п кунде баскаша 
магынага  ие.  Fалым  ез  енбегiнде  осындай  кубылмалы  ескiлiктердi  талдап,  окырмандар  назарына 
усынады.  Мысалы:  казактын батырлык жырларында жылкы малына катысты ала сезi жиi кездеседк 
Мiнгенде аты 
ала- ды,
Кылшык жYндi кара- ды  (Кобыланды  батыр)
Ерлер мшер 
алага,
Кас батыр шабар  калага (Алпамыс батыр)
М шген аты 
ала- ды,
Алага токым салады  (Камбар батыр).
Ала  сезi  осы  кYнi  туске  байланысты  сындык  магынаны  бередi.  Ал,  галым  талдап-  танытуы 
бойынша ала сезi  батырлык жырларда мыктылыктын  символы.  Сонымен катар,  батырлык жырларда 
жиi  ушырасатын  л ркестщ   бiрi  -  
бедеу  ат  таркеи.  Бедеу  сезiнiн  бугiнде  беретiн  магынасы  онша 
жагымды  емес.  Казак т ш н щ  тYсiндiрме  сездiгiнде:  1)  кысыр  бойдак мал 2)  бала кетермеген эйел деп 
тусшштеме берiлген.  [1,  121]  Батырлык жырлардан мынадай жыр жолдарын кездестiремiз:
Бектер мiнген 
бедеу ат 
Темiрменен тагалар (Камбар батыр).
Айналайын Тарланым,
Бектер мшген 
бедеудей  (Ер Таргын).
Ылгасыз болсын 
бедеу деп,
Кулыктын сутш емiздiн (Кобыланды батыр).
Бедеу аттыц бестга ай,
Адамнын болмас естю ь ай 
Кайда кетiп барасын,
Карагымнын ешкiсi- ай (Алпамыс батыр).
Будан  байкайтынымыз  бедеу  ат  тiркесi  ертеректе  колданыста  болып,  актив  жумсалган  сездердщ  
бiрi.  Fалымнын  бул  ескiлiкке  берген  аныктамасы:  Бедеу  ат  казактын  есю  елен-жырларында  жай 
мыкты жараган ат кана емес,  тiптi  бэйге  аты да емес, кебшесе  хандар,  бектер,  батырлар  мiнетiн сулу, 
мыкты ат, багалы жылкы  [2,  65].
Академик  Рэбига  Сыздыктын  окырман  назарына усынып  отырган  «Казак  тiлiндегi  ескiлiктер  мен 
жаналыктар»  атты  енбегiнде  талданып  отырган  ескш ктер  халкымыздын  тарихын,  мэдениетiн, 
эдебиетш бYгiнгi кунге жалгастырган алтын кеш р iспеггi кунды енбек.
1.  Цазац т т т ц тYсiндiрме сездш. Алматы: Дайк- Пресс,  2008.- 968 б.
2.  Сыздыцова Р.  «Цазац тiлiндегi ескшктер мен жацалыцтар». Алматы:  «Арыс» баспасы,  2009.  - 272 б.