Тушн  Г.Р. Кадырова. Ежелп орыс авторыныц презентациясындаFы мумкш элем

Абай атындагы Каз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
Э О Ж  81 2 8 2 .2
ЦАЗАЦ Т1Л1Н1Ц ДИ А Л ЕК Т1ЛЕР1 Ж А Ц А  ЗАМ А НДА 
^ .С .  ^ а л ы б а е в а  -  
ф.г.д., Абай атындагы Каз¥ПУ-дыц профессоры,
Ацдатпа. Казак тш ндеп диалектшер жайы 50-жылдарда-ак Yлкен пшрталаска айналып ед1.  Кептеген т1лш1 
галымдар  сол  кездщ  ез1нде-ак,  казак  тш нщ   б1ркелкшпн  мойындаган.  Шындыгында,  бYгiнде  казак  тш нщ  
жергшкп  ерекшелiктерi  жан-жакты  жинакталып  бiр  жYЙеге  тYсiрiлген,  солтYCтiк-шыFыс,  оцтYCтiк,  батыс 
диалектiлерi  айкындалган  деп  жYрмiз.  Алайда,  казак  тiлiнде  бYгiнде  осы  шеп  айкындалган  диалект 
дэрежесiндегi ерекшелiк сакталып отыр ма?  Диалектiлiк ерекшелiктер сараланган сол 30-50 жылдардагы тiлдiц 
жергшкп  сипаты  бYгiнгi  эдеби тiлдiц  аукымына тетеп  берiп отыр  ма?  МYмкiн,  осы тургыдан  келгенде  тiлшi 
галымдарымыздыц казак тiлiнiц жергiлiктi тiл ерекшелiктерi жайлы пiкiрлерiн бYгiнгi тiл бшмшщ тургысынан 
кайта  карастыру  керек  шыгар.  0сiресе,  казак  тiлiнiц  жергiлiктi  ерекшелштерш  кайта  саралауда  бурынгы 
кецестiк  дэуiрдегi  елшем  тYрлерiнен  ары  барып,  ез  тiлiмiздiц  зандылыгын  жергiлiктi  ерекшелiктердiц 
диалектшк,  говорлык тYрлерiн айкындай тYсу кажет шыгар. Макалада казак тiлiнiц жергш кп ерекшелiктерiнiц 
зерттелу тарихына катысты казак диалектологиясы тарихыныц осындай келелi мэселелерi сез етiледi.
ТYЙiн  сездер:  тш  ерекшелiктерi,  диалект,  говор,  диалектология,  кытай  тiлi,  немiс  тiлi,  агылшын  тш ,  тiл 
тарихы, эдеби тiл.
Кезшде  К.Жубанов  казак т ш н щ   б1ркелк1л1г1не  тацкалып:  «Казак тш н д е   ешб1р  диалект жок деуге 
болады.  Осы  кYнi  гана  болар,  болмас  жаркыншакты  сезш   жYрмiз.  Сонда  да  бул  сиякты  тш   б1рл1г1 
мацайдагы  тшдерщ  ешкайсында  жок.  4-5  миллиондай  кеп  халык,  казак  ж ерш деп  ушсыз-киырсыз 
шалкыган  кец  даланы  алып  жатып  турып,  калайша  мундай  тш   тутастыгын  жасай  алды  деген  сурау 
танданбастай  нэрсе  емес.  М унан  5-6  есе  аз,  жер1  мушкш ен  20  есе  аз  шагын  плдердщ   ш ю  
айырмашылыгы  сонша  кYштi,  кай  б1р  тш деп  диалект1лерд1  ол  тшге  косудыц  ез1  даулы  болып 
калады»  -деген екен  [1,  327].
Кецестш дэу1рге деш н зерттеушшердщ тэж1рибес1нде  «диалект» угымы  жакын туыстас,  б1р1н-б1р1 
киындыкпен  болса  да  тYсiнiсуге  аздаган  болса  да  мYмкiндiктерi  бар  б1р  Yлкен  тш дщ   «наречиелерЬ> 
YFымымен  астастырганы  б елгш .  Буг1нде  б1з  орыс  галымдырыныц  кай-кайсысы  да  ез  зерттеулер1нде 
к а й р п  жеке-жеке тш болып кеткен тYркi тшдершщ бэрш  де б1р гана турю т ш н щ  наречиелер1 ретшде 
карастырганын  жаксы  б1лем1з.  Славян  т ш н е   катысты  да  украин,  орыс,  белорус  тш дерш   кене  орыс 
тш дерш щ   наречиелер1  ретшде  караганы  б елгш .  Мысалы,  1914  жылы  орыс  т ш н щ   диалектшерге 
бел1ну1н керсететш диалектологиялык картада осылай керсетшген.
БYгiнде  Б1р1ккен  ¥ л ттар  уйымынан  орын  алып  отырган  1р1  деген  тш дердщ  деш   аздаган  болса  да 
тYсiнiсу  мYмкiндiгiн  сактай  отырып,  б1р  тш дщ   тYрлi  диалектшер!  ретшде  б1рл1г1н  жогалтпай 
отырганы  кайран калдырады.  Диалект угымын терец тYсiну Yшiн солардыц б1разына токтала кетешк. 
Мысалы,  Кытай  т ш н щ   диалект1лер1  бул  халыктыц  Yлкен  б1р  кундылыгына  айналып  отыр.  Эзара 
тYсiнiсу  киындыгы  жойылмай  отырганына  карамастан,  кытай  халкы  ез  тш дерш щ   диалектш к 
ерекшелштерш  саналы  тYрде  кытай  мэдениетшщ  б1р  к е р ш ю   ретшде  кабылдауга  кендшкен.  Эдетте 
кытай т ш н щ  1р1 деген 7 диалектш  айтылады.  Олар:  гань диалектю , хакка диалектю ,  мин диалектю , 
у  диалектю ,  сян  диалектю ,  юэ  диалектю ,  жэне  солтYCтiк  диалектшер^  Бул  диалектшердщ  ез1  ез 
ш ш е н  б1рнеше  поддиалектшерге белш ш  жатады.  Аталган 1р1 диалектшерден баска эр провинцияныц 
толып  жаткан  ез  диалектшер1  тагы  бар,  мысалы,  сычуань  диалектю ,  хэнань  д и а л е к п с   т.б.  Аталган 
диалектшерде  сейлеуш1  кытайлар  б1р1н-б1р1  оцайлыкпен  тYсiнбейтiн  керш едь  Алайда  осы  барлык 
диалектшер Yшiн ортак жазу бар. Ш амамен,  осыдан б1р гасыр бурын кытайлыктар б1р1н-б1р1 тYсiнетiн 
б1р  тш  не  диалект  керек  екенш  тYсiндi.  Сонымен,  кытайлыктар  Пекин  диалектюше  непзделген 
«путунхуа»  атты  тшге  1955  жылы  м ем лекетпк  тургыдан  эдеби  тш   статусын  бердь  Содан  бер1 
кытайлыктар  осы  «путунхуа»  тш н д е   тYсiнiседi,  осы  тшде  теледидар,  радио  хабарлары  таратылады, 
жогары  оку  орындарында,  мектептерде  сабактар  осы  тшде  жYргiзiледi.  Баска  диалектще 
сейлеушшерге  тYсiнiктi  болу  Yшiн  теледидарда  «путунхуа»  тш н д е   иероглифпен  жYгiрме  жазулар 
берiлiп  отырады  екен.  М уныц  езi  путунхуа  т ш н   ауызша  тYсiне  алмагандарга,  ироглифпен  оку 
аркылы тYсiнуге мYмкiндiк берiп отыр.
51

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
Осындай ipi тш дщ  б!р! Италия т ш .  Бул тш дщ  де  д и алектш к айырмашылыщтары  eте  айщын.  Елдщ 
жекелеген  аймащтарында щалыптасщан диалектшерде  сeйлеушiлер  eзара еркш  тусшюу  м умкш дш нен 
айрылган.  Каз!рп  кунде  Италияныц  20  облысына тэн  20-дан  астам  диалектшер  б елгш .  XVIII— XIX 
гасырларда  тоскан  диалектюш щ  непзш де  италия  эдеби  т ш   р етн д е  щалыптасты.  Соган  щарамастан 
Италия  т ш н щ   диалектшер!  эл!  де  сащталып  отыр.  Олардыц  ец  !р!лер!  италияныц  солтустж 
тургындары  щолданатын  галло-роман  диалектю   де,  оцтуспк  Италия  тургындары  щолданатын  итало- 
роман диалектшерь  Сонымен щатар италиян эдеби т ш н щ  де б!рнеше ж е р г ш к п  турлер! бар.
Испан  т ш н е   де  щатысты  осы  жагдайды  айтуымызга  болады.  Бул  тш  элемнщ   21  елшде 
щолданылатынын,  жарты  миллионнан  астам  адам  осы  тшд1  eзiнiц  ана т ш   деп  есептейтшш  ескерсек, 
атаулы  тш дщ   диалектшер!  де  щаншалыщты  курдел!  екенш  ацгара  тусу!м!зге  болады.  Латын 
америкасыныц  эр  ел!ндеп  испан  тш н д е   сeйлеушiлер  эр  турл!  диалектшерге  шогырланган.  Мысалы, 
Мексикандыщтар  мен  аргентиналыщтар,  кубалыщтар  мен  Перуандыщтар,  гватемалдыщтар  мен 
чилилштер  б1р-б1рш  мулде  тусш бейдг  Ал,  Испанияныц  eзiнде  Sip  -б!рш   тусше  алмайтын  кастиль, 
каталан,  галисий,  астурий  диалектшер!  бар.  Олардыц  эрщайсысы  eз  аймагы  уш ш   ресми  турде  еркш 
щолданылатын  тш  р етн д е  щабылданган.  Соган  щарамастан,  испан  тш н д е   тусшюу  уш ш   ортащ  эдеби 
тш   р етн д е  40  миллионнан  астам  адам  щолданылатын  кастиль  т ш   эдеби  тш дщ   непз!  ретшде 
б е к т л ге н .
Ал,  элемде щолданысы жагынан улкен суранысща ие  болып отырган агылшын т ш н щ  де диалектю  
ец  кeп  тш дщ   0ipi.  Агылшын  т ш н щ   ец  ipi  ею  диалектю   болып  Британ  корольдш нщ   агылшын  т ш  
жэне  Америка  щурама Ш таттарыныц  агылшын  т ш   есептеледь  Алайда,  бул  ею  диалектш щ   де  eзi  де 
б!рнеше  диалектшерге  бeлiнедi.  Мысалы,  британ  агылшын  т ш н щ   солтуспк  ди алектю   ец  ipi  тур! 
болса,  одан  басща  оцтустш,  шыгыс  жэне  батыс  аймащтарыныц  диалектшер!  тагы  бар  екен.  Ал,  ipi 
диалект  болып  есептелетш  солтуспк  англия  агылшын  ди алектю   eз  ш ш е н   тагы  !рш-усащты  30-га 
жуыщ диалектшерге  тарамдалып  кетедь  Ал  Солтустш  американдыщтардыц  агылшын т ш   50-ге  жуык 
диалекпге  бeлiнсе,  одан  басща  агылшын  т ш н щ   Австралия  варианты,  Жацазеллендия,  Бермуд 
агылшын  т ш   жэне  Канадалыщ  агылшын  т ш   секшд!  турлер!  тагы  бар 
(www.homeenglish.ru).  Соган 
щарамастан  ец  кец таралган  оцтуспк  британ диалектюше  непзделген  британ  агылшын т ш   эдеби тш 
болып  саналса,  Курама  Ш таттарда  орталыщ  батыс  агылшындарыныц  диалектюше  непзделген 
американдыщ  агылшын  т ш   эдеби  т ш   деп  саналады  да  ортащ  тусшюу  м у м ю н д т н   жогалтпай  отыр. 
Ал, Унд! халщында да бугш п кунде б!рш-б!р! тусше  бермейтш 447 т ш , оныц 2000-га тарта ди ал екп и  
бар  кeрiнедi.  Одан  баща Ундютанныц  кейб!р  штаттарында  щарым-щатынас  щуралы  ретшде  щолдануга 
рухсат  етшген  тагы  22  тш  бар  екен.  Алайда  елдщ  конституциясында  ортащ  тш   р е тн д е   хинди  жэне 
агылшын  тшдер!  беютшген.  Француз,  жапон,  араб  тшдер!  жайында  да  осыны  айтуга  болады.  Мше. 
щарап отырсащ диалект угымы б!р улкен тш дщ  жеке тармащтары деген угыммен астастырылган.
Алайда,  лингвистикада  бул  угымга  б!ршама  тар  угымда  пайымдау  да  бар.  Бул  жагдайда  диалект 
угымы  непзш ен  ж е р гш к п   аймащтыщ  ерекшелш  ретшде  щарастырылады.  «Диалект»  угымын  осылай 
территориялыщ ерекшелш р е тн д е   щарастыру К ецеспк лингвистикадан бастау алатын секшдь  Тек осы 
кезецнен  бастап  кецес  галымдары  орыс  диалектологиясыныц  зерттеулерше  суйене  отырып  диалект 
угымын территориялыщ ерекшелш ретшде багалады.  Осы кезден бастап улкен б!р турю тобына енетш 
тш дердщ   эрщайсысыныц  eз  эдеби  т ш   айщындалып,  eзiндiк  диалектшер!  кец  э л е м д е   ж е р гш к п  
ерекшелш  ретшде  зерттелше  бастады.  Алайда,  бул  мэселе  eзге  туыстас  тш дердепдей  емес,  щазак 
тш н д е   улкен  дау  тугызды.  Оныц  eзiндiк  себептер!  де  жощ  емес  едь  Сол  жылдардагы  гылыми 
зерттеулерд!  щарай  отырып,  осы  кезецдеп  эдеби  тш,  диалект  мэселелерш щ   К ецеспк  стильге  тэн 
саяси  астар  алганын  оцай-ащ  байщауга  болады.  Барлыщ  гылыми  зерттеулерге  Марксизм,  Ленинизм 
идеясын тыщпалау, Унд!европа тшдершен бастау алатын Улы  орыс т ш н щ  зацдылыщтарын кез келген 
зерттеуде  непз ету, эрине, щазащ тш  б ш м ш  де шарпымай щалмады.
1953  жылы  щазащ  тш  б ш м !  атына  ССРО  Fылым  академиясыныц 
Т
ш
 
б ш м !  институты  тарапынан 
б!рнеше  рет  сын  айтылганы  б елгш .  Осы  институттыц  Турю  тшдер!  секторы  щазащ  тш   б ш м ш щ  
зерттелуш деп  щателштер  туралы  1953  жылы жасаган щорытындысында «Кателердщ  еюнш!  турше  ец 
алдымен щазащ т ш н д е п  диалектшердщ  жощща шыгарылуын жатщызуга болады» - деп ^ р с е т -п   [2,  195] 
Сол  жылы  мамыр  айында  М осквада  eткен  ССРО  тш  гылымдарыныц  гылыми  кецесшде  бул  мэселе 
тагы  кeтерiлдi.  Сол  жылдары  Вопросы  языкознания  журналында  Э.В.Севортянныц  «Казащ  тшш! 
галымдарыныц  щателштерЬ)  атты  мащаласы  жарияланды.  Мащалада  щазащ  т ш н д е п   диалектшердщ  eз 
----------------------------------------------------------------------  52  ----------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Каз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
багасын  ала  алмай  жYргендiгi  сез  етшдк  «По  существу  только  проф.  С.А.  Аманжолов  отстаивал  на 
дискуссии тезис  о  наличии трех диалектов казахского языка,  которые  территориально соответствуют 
старому делению казахского  общества на три жуза.  Большинство  участников  дискуссии высказалось 
против  этой  точки  зрения  и  отвергло  ее»  -  делш ген  онда  [2,  195].  Демек,  ол  кезде  де  галымдардыц 
деш   казак  т ш н щ   бiркелкi  е к е н д т н   мойындаган.  Алайда,  бiртiндеп,  лингвистикалык  зерттеулер  де 
саяси  сипат  ала  бастаганы  ацгарылады.  Мысалы,  Дмитриев  С.Аманжоловтыц  диссертациясына 
берген  пiкiрiнде:  «Основная  суть  диссертации  -  он  опроверг  богатым  материалом  ложное  и  вредное 
для  науки  мнение  о  том,  что  в  современном  казахском  языке  отсутствует  диалект»  -  деп  керсетп. 
М ше, осы кезден бастап, казак тшш1 галымдары жаппай казак т ш н щ  ж е р г ш к п  ерекшелштерш «¥лы  
орыс  т ш н щ »   Yлгiсiмен  зерттеуге  бет  бурды.  Казак  т ш н д е п   диалект  жайында  казак  т ш  
мамандарыныц  арасында  эртYрлi  пiкiрлердiц  болуы  диалектш щ   зерттелу  дэрежесiнiц  темен 
болгандыгынан,  тiлдегi  бар  диалектiнi  аныктау  м эсел ес  шегiне  жетпегендiктен  деп  танылып,  казак 
тш н д е   диалектшер  бар  ма,  жок  па  деген  айтыс-тартыска  уакыт  етюзбей,  осы  мэселемен  тYпкiлiктi 
зерттеулер жYргiзуге шакырды.
Осындай  туста  да  казак  т ш н   баска  тiлдердiц  зацдылыгы  аясында  карастырмауга  шакырып, 
тайсалмай  п т р   айткан  галымдар  болды.  Олардыц  катарында  М.Балакаев,  F.Мусабаев  т.б. 
галымдарды  айтуга  болады.  Мысалы,  F.Мусабаев:  «Казак  тiлiндегi  диалект  жайында  казак  т ш  
мамандарыныц  арасында  эртYрлi  пiкiрлердiц  болуы  диалектiнiц  зерттелу  дэреж есш щ   темен 
болгандыгынан, тiлдегi бар диалекпш  аныктау мэселесi шегiне жетпегендштен едi деу де дурыс емес, 
оныц  (диалектшщ)  элшз,  айтуга  турарлыктай  еместiгiнен,  кезге  бадырайып  туратын  ж е р гш к п  
диалектiнiц  жоктыгынан  деп  тYсiну  керек.  Казак  т ш   мамандарыныц  кейбiреулерi  казак  тш н д е   Y™ 
диалект бар десе,  екiншi бiреулерi  казак т ш  ею диалектiге  белiнедi дейдi, ал Yшiншiлерi диалект жок 
деп  айтысуларыныц  себебi  -   жергiлiктi  диалектiнiц  айтарлык  дэрежеде  жоктыгына  толык  дэлел»  - 
деп керсетп.  Fалым тш гылымындагы тавтологияга карсы ш ыгып:  «Казак т ш н щ  шыгуы  мен дамуын 
К.  Маркс  пен Ф.  Энгельстщ ецбектерiнде  керсетiлген роман жэне  герман тш дерш щ  шыгу жэне даму 
тарихымен  бiрдей  деп  карау  дурыстыкка  жатпайды.Казак  т ш   жогарыдагы  тшдерден  баскаша 
жагдайда дами отырып  калыптаскандыктан,  муны  К.  М аркс  пен  Ф.  Энгельстщ,  жогарыда атап  еткен 
индоевропалык тiлдердiц дамуындагы Yш тобыныц ешбiреуiне де жаткызуга болмайды.  Казак т ш  б1р 
тутас  кыпшак тобыныц  б1р  белек т ш н щ  диалектiсi  ретiнде  жеке  тш  болып  калыптаскан.  Сондыктан 
да  ол  диалектшер  жинагы  болып  табылмайды.  Сондай-ак  ол  тайпалар  тiлдерiнiц  бiрлестiгi  де  емес. 
0йткенi тайпалар т ш  ертерек кезде болмаса,  орта гасырдыц бас шенiнде  ерекшелiгiн сактай алмаган. 
Сейтiп,  жергiлiктi  территориялык  диалектiнiц  жай-кYЙi  казiргi  казак  тiлiнде  осы  тургыдан  каралуга 
тш с» деп керсеттi  [3, 266].
Бiздiцше,  F.Мусабаев  кептеген тYркi  халыктарына караганда казак т ш н щ  жагдайы  ерекше  екенiн 
деп  тауып  айтады.  Fалымныц  ез  сезiне  назар  аударайык:  «Кептеген  тYркi  тiлдерiнде  тарихи 
жагдайына карай,  бiреулерiнiц отырыкшылык кYЙiне  (башкурт,  эзiрбайжан)  байланысты,бiреулерiнiц 
геофизикалык  алшактыгына  (мысалы,  татар,  кыргыз),  эртYрлi  генетикалык  топтан  куралган  (езбек, 
алтай)  курамына  байланысты  диалектiлiк  ерекшелiктерi  бар.  Ал,  казак  т ш н е   келсек,  кыргыз  халкы 
сиякты,  б1р  жартысы  кыргыз  Алатауында,  екiншi  жартысы  Орта  Азияда  болып,  карым-катынассыз 
гасырлап  емiр  CYрген  казактарды  кермеймiз.  Туыстык  байланысынан ерте  ажырап,  б1р  жагы  Азияда, 
кепшiлiгi  Ш ыгыс  Европада  туратын  татар  кYЙi  де  казак  емiрiнде  кездеспейдi.  Э
р
!  жергiлiктi, 
эр
! 
тайпалык  диалектiлердiц  тогыскан  жерi  езбек  т ш н щ   е р е к ш е л т н   тугызган  жагдай  да  казак 
шындыгында  болган  емес.  Сондыктан  к а й р п   казак  тiлiнде  кейбiр  д и алектш к  ерекшелiктердi 
тайпалык  тшдердщ  калдыгы  ретшде  тарихи  тургыдан  караган  проф.  Аманжоловтыц  п ш р ш щ  
дурыстыгы  бар»  дей  келе  галым  «Профессор  С.  Аманжолов  соцгы  ецбегiндегi  -   б1р  кездерде  Y™ 
диалект  болган  деген  п т р ш   жендей  алмай  кеттi»  -  деген  е к ш ш   бiлдiредi.  Ал,  галымныц  ез 
п т р ш ш е ,  «казак  тiлiнде  ешкандай  диалект  жок.  0й ткеш   казiргi  казак  тiлiнде  ж е р г ш к п   диалект 
жасауга  керектi  жагдайлар  болган  емес.  Ендеше,  орыс  т ш н д е п   акикат  шындыкты  казак  тiлiне 
ауыстыруга  болмайды»  -  дей  отырып,  галымныц  казак  т ш н д е п   ж е р г ш к п   ерекшелштер  тайпалык 
жэне территориялык сейлешс сипатына ие екендш н керсеткенi кепшiлiкке 
мэл
!
м
  [3, 266].
Б1з,  эрине,  бул  макаламызда  казак  т ш н щ   ж е р г ш к п   ерекшелiктерi  бар  екенш  тYпкiлiктi  жокка 
шыгаргалы  отырган жокпыз.  Сезсiз  казiргi  казак тiлiнде  де  ж е р г ш к п   ерекшелштер  белгiлi  дэрежеде 
сакталып  отыр.  Ондай  ерекшелiктер  казак  галымдарыныц  диалектологиялык  зерттеулерiнiц 
----------------------------------------------------------------------  53  ----------------------------------------------------------------------

ВестникКазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
нэтижесшде  ете жаксы  баFасын алып,  орны айкындалды да.  Дегенмен,  сол зерттеу материалдарынын 
ез1  казак  т ш н д е п   ж е р г ш к п   ерекшелштер  диалект  дэрежес1нде  емес,  «говор»  яFни  сейлеш с 
дэрежес1нде  екенш  керсетедь  М.Балакаев:  «...каз1рп  казак  тш н д е   лексикалык,  фонетикалык,  эр1 
грамматикалык ерекшел1ктер1мен окшауланFан,  ездерше  Fана тэн н е п зп  сездш  корымен ерекшеленш 
кезге тYCкен диалектшер жок, говорлар тобы бар» - деп дурыс керсеткен деп ойлаймыз  [4,66].
Онын  Y ^ i ^ ,   диалектолог  Fалымдардын  кай-кайсысы  да  эдеби  тш   диалектшщ   жауы  е к е н д т н , 
радио,  баспасез,  теледидар  аркылы  тараткан  эдеби  тш  тш деп  кYштi  деген  диалектшердщ  езш  
элс1ретш, жойып жiберетiнiн жокка шыFармаFан.  С.Аманжоловтын ез1 де ж е р г ш к п  тш ерекшел1ктер1 
тш дщ   тарихын  зерттеуде  таптырмас  курал  екенш  айта  отырып,  оларды  эдеби  тш   жойып  ж1бермей 
турFанда,  тездетш жинап алуымыз  керек»  - деп кеп айтканы  б елгш .  Fалым казак т ш н д е п  ж е р г ш к п  
ерекшелштердщ  эдеби тш дщ  эсерш ен жойылып  кету  каупш  осыдан 40-50  жыл  бурын  ескерткен ед1. 
Ендеше,  бYгiнгi  танда,  теледидар,  радио,  тYрлi  Б А ^   куралдары  аркылы  эдеби  тшде  хабарлар 
бурыетыдан  элдекайда  кен  канат  жаЙFан  заманда,  б1з  казак  т ш н щ   диалектшер1  сол  денгейде 
сакталып  отыр  деп,  бул  мэселеге  сол  Аманжолов  енбектерш деп  тужырымдар  денгейден  карай 
аламыз  ба?  Бул  каншалыкты  шындыкка  жанасады?  Мысалы  2007  жылы  жарык  керген 
диалектологиялык  сездште  керсетшген  тшд1к  материалдардын  басым  пайызы  бYгiнде  колданыста 
жок.  Ендеше,  казак  т ш н щ   б1ркелкшгш  сез  еткен  Fалымдарымыздын  п Ы р ш   жанаша  жанFыртып, 
казак  тш ш щ   ж е р гш к п   ерекшел1ктер1  мэселесше  жана  заман  талабына  сай,  жана  турFыдан  кайта 
карап,  жанаша баFалайтын уакыт жеткен  секщдь  МYмкiн  осы  турFыдан  келгенде  Fалымдарымыздын 
казак  т ш н щ   ж е р гш к п   тш  ерекшел1ктер1  жайлы  п ш р л ер ш   бYгiнгi  казак  тш ш щ   даму  сипаты 
турFысынан  кайта  карастыру  керек  шыFар.  Бул  салада  шетелдш  казактардын  т ш н   б1здщ  эдеби 
т ш м з д щ  курамды  б1р  б е л т  ретшде  зерттеу жумыстарын жандандандыра тYCсек болар  ед1.  Эс1ресе, 
е н д т   зерттеулер1м1зде  бурыеты  кенеспк  дэу1рдеп  елшем  тYрлерiнен  ары  барып,  ж е р г ш к п  
ерекшелштердщ  тек  казак  т ш н щ   ез1нд1к  табиFатына  сай  келетш   ерекшелштерш  айкындасак  деп 
ойлаймыз.
1.  Ц.Жубанов.  Цазац т ш  жвтндег1 зерттеулер. А.  2010.
2.  Г.Мусабаев.  Цазац ты бш мтщ  мэселелерй А.,  2014.
3.  Э.В.
 
Севортян. Об ошибках казахских 
языковедов / /  Вопросы языкознания,  1953,  №2.
4. М.Балацаев.  Цазац эдеби тт1 жэне онъщ нормалары. А.,1984.
Резюме 
К.С. Калыбаева. Диалекты казахского языка в современном этапе
В  50-х  годах  прошлого  века  еще  велись  дискуссии  о  диалектах  казахского  языка.  Уже  в  те  годы  ученые 
лингвисты  не  нашли  веских  доводов  в  пользу  диалектов  казахского  языка.  В  современном  казахском  языке 
практически  нет  деления  на  диалекты.  Выделяют  всего  три:  северо-восточный,  южный  и  западный.  Между 
диалектами  есть  некоторые  различия  в  лексике,  в  интонации,  обусловленные  длительным  проживанием  в 
разных регионах,  но  принципиальной разницы  нет  и  любой  носитель  казахского  языка  понимает другого,  так 
как территориальные различия казахского языка в  целом невелики  и носителями  ощущаются слабо, в отличие, 
от  узбекского,  татарского,  китайского,  немецкого,  итальянского,  английского  и  других  языков.  Надо  еще 
учитывать,  что  за  прошедшие  десятилетия  всеобщее  образование  и  СМИ  нивелировали  те  возможные 
небольшие  языковые  различия,  которые  могли  иметь  место  в  30-50-  годы.  В  связи  с  этим  в  данной  статье 
рассматривается  современные  проблемы  переосмысления  некоторых  научных  взглядов  видных  ученых  в 
истории казахской диалектологии.

жүктеу/скачать 6,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: