14
Литературная Балкария и Карачай
№ 5, башил (декабрь), 2011
«Джангызлыгъым – шкогумда джангыз окъ,
Къайры атсам да, – келиб манга тиеди»
«Б
илял къарнашчыгъым, са-
лам алейкум. Хар ненг да
иги болур деб ышанама.
Машинканы ашыгъыш чыкъ-
ырдатама – орусча, къарачай-
ча да къатышдырыб джазама,
халатла да болурла, айыб этме.
Ашыкъгъаным – сен Москва-
дан кетгинчи, къагъытым джет-
син дегенликденди. Къысха-
къысхасы бла айтайым.
Бизни элде «Минги Тау»
джырны автору Семенланы
Сымайыл джашайды. Мен анга
тюбей туруучанма. Сен биле
болмазса – ол бек уллу поэт-
ди. 1940-чы джыллагъа дери
– бизге кёчгюнчюлюк къыйын-
лыгъы джетгинчи – талай кита-
бы чыкъгъан, орден бла да са-
угъаланнган, аты айтылгъан
назмучу-джырчы болгъанды. Ан-
дан бери уа – халкъ джырчыны
«враг народа» этиб, атын сагъ-
ыныргъа да къоймай турады-
ла. «Минги Тау» джырын огъу-
на, аны атын сагъынмай, халкъ
джыр деб къоядыла. Анга этген-
лери – бек уллу терсликди. Ста-
линчи джорукъну хыртха ургъан,
халкъыбызгъа джетген къыйын-
лыкъны айтхан назмулары бар-
ды – ма аны ючюн харам этиб
турадыла Сымайылны. Аны
ючюн Сымайыл джыр-назму
джазарын къоймайды. Сёлеш-
се да, сёзлери нарт сёзле бо-
луб барадыла. «Боюнсхасына
джекгенди къадар, аны тартмай-
ын джокъду бир мадар», «джан-
гызлыгъым – шкогумда джангыз
окъ, къайры атсам да келиб ке-
симе тиеди» – бу халда сёле-
шиб барады. Мен аны бир къыс-
ха назмусун да айтыб бир къо-
яйым: «Сталин деген чууутлу, /
джашауубузну къурутду, / тил-
лерибизни чалдырды, /кесине
махтау салдырды. // Махтау са-
лалгъан – тёргеди, саламагъан
а – кёргеди: / джан татлы – мен
да айтама, / артда тобагъа къай-
тама».
Оллахий, Сымайыл сакъалын-
дан бир тюк алыб, бизни джазы-
учуланы барын да байлаб кете-
рикди. «Аллахдан тилесенг, кёб
тиле» дегенлей, анасыны тиле-
клерин Аллах къабыл этген бо-
лур эди – сёзю, макъамы, ауа-
зы – бары да Кёкден келгенча-
ды Сымайылгъа.
Анасына этген джыры уа – аз
адамнымы джылатхан болур.
Сымайыл уллу билими, джа-
шау сынамы да болгъан акъ-
сакъалды. Бир ёмюрню джа-
шадым дунияда дейди. 19-чу
ёмюрню ахыр сю-
реминден башлаб,
бюгюнлеге дери
аны эсинде тур-
магъан зат джокъ-
ду. Эси уа – бюгюн
да – адам сейир-
синирчады. Талай
минг тизгин бол-
гъан «Акътамакъ»
джырын-поэмасын
бюгюн да айтыб
барады. Бир эшитген джырын
– сёзюн, макъамын да – тюр-
лендирмей къайтаралады. Анга
бир юлгю келтирейим.
Арт кере юйюне баргъанымда,
намаз къылыб бошаб, мынчакъ
тарта тура эди. Иманы-дини бек
кючлюдю – Сталинни заманын-
да да намазын, оразасын къой-
магъан, межгитни нек чачдыгъ-
ыз деб властлагъа дау айтыб
айланнган бир деудю.
Сёлеше тебредик. Айтханына
Къурандан, шериатдан, хадис-
леден мисалла келтириб, алай
сёлешеди. Юйюнде араб, тюрк
тилледе джазылгъан китабла
кёбдюле. Араб тилни иги биле-
ди, джазса да араб харифле бла
джазады. 19-чу ёмюрде, сабий
болуб, медреседе юреннгенди
О
туз эки жыл мындан алгъа Лайпанланы Билалны аты
бла къарачайлы назмучу Биджиланы Идрис (1939-1996)
жазылгъан письмону – салам къагъытны, Билалны да ол
къагъытха жауабын басмалайбыз. Ангылагъаннга – ала бош
къагъытла тюл, аламат тарих шагъатладыла: поэтлени юс-
леринден угъай да, жашауну кёп жанындан сагъыш этдир-
ген, ойлатхан.
Бу къагъытла туудургъан ёз оюмубузну былайда айтып
къояргъа да боллукъ эди, алай хар ким окъугъанын кеси
ангылагъаныча къалса игиди. Биз сезген а – иги-аман эсенг
да, эртте-кеч болсун – туурагъа чыгъады. Не кеси жашауунг-
да, не туудукъларынгы юслерине. Жюрегинг, ишинг, борчунг
ючюн сакъ болмай, артда уялыргъа тюшмесин, не – сени ке-
синге, не – жууукъ адамынга, сени хомухлугъунг ючюн. Ке-
симе тап болсун ансы деген – туугъанына-туудугъуна тап-
сыз этеди, бакы бай ол боллукъ болса да! Аллайлагъа уша-
майыкъ, Кертиге, Тюзге жакъ болайыкъ, иги ишге жегилейик,
халкъыбыз дей билейик. Къоркъгъан – ишимден чыгъарыр-
ла деп къоркъмай – жаланда Аллахдан къоркъурча. Ма ол
заманда жашауубуз, ишибиз да онгуна айланыргъа болур...
Ай, медет, 32 жыл мындан алгъа Джырчы Сымайылны тюз-
люгю ачылып, аты тазаланып, китаплары къарачай-малкъар,
орус, башха тилледе да басмаланып, адамла да, аланы окъуп,
сейирге-тамашагъа къалып, зауукъ этип, сохтала да ана тил-
ни тазалыгъына, къылыкъны ариууна, къууатлы, къыймат-
лы сёзню байлыгъына, теренине тюзелип, бюгюнлюкде биз
да – жазыучула, къуллукъчула, къырал, быласт да – башы-
бызны ёрге кётюрюп турургъа боллукъ эдик, этген ишибиз-
ге, Закий Поэтибизге да къууанып, – Биджиланы Идрис, Лай-
панланы Билал, Къагъыйланы Назифа къазауат этип айт-
хан затланы бу ишге жууаплы адамла, къоркъмай, заманын-
да жалчытхан болсала. Алай болмагъанды да – уллу сёле-
шалмайбыз.
Десем да, Аллаха шукур, болгъандыла, бардыла миллет
сагъышы бла жашагъан, башыбызны бедишден къутхаргъан
адамларыбыз! Кечиксе да, жашау ала айтханнга келтиреди.
1992 жылда Лайпанланы Билал Джырчы Сымайылны ки-
табын кеси къыйыны бла басмалатмаса, къаллай Закий на-
змучубуз болгъанын энтта да иги билмей турлукъ эдик. Къы-
рал жанындан а – ма сау 70 жыл – Джырчы Сымайылны ки-
табы бюгюн да чыкъмай турады(!!!)
Поэти къыралындан акъыллы да, кючлю да болгъан заман!
А.Б.
Биджиланы Идрис –
Лайпанланы Билалгъа
арабча джазаргъа, окъургъа да.
Андан сора уа билимин Кёнде-
ленде, Дагъыстанда да ёсдюре
баргъанды. Тюрк тиллени кёбю-
сюнде рахат сёлешалады, таб,
кесибизни тилде да бир-бирде
«баргъанлар, келгенлер» деб,
«р» харифни къошуб ийгени да
болады. Артыкъсыз да зикирле-
ринде эслерге боллукъду аны.
1930-чу джылланы аллында
латин харифлеге, аягъында да
кирилл алфавитге юреннгенди.
Тюрк тилде, араб тилде да ки-
табланы окъуб, магъаналарын
айтыб барады. Мен алгъаракъ-
лада бир радиоприемник берген
эдим да, аны чархын ары-бери
буруб, араб, тюрк тилледе ду-
ния хапарлагъа тынгылаб, ба-
шын чайкъаучанды.
«Радио Свободадан» таныш
ауазны эшитиб, къулакъ ийсем –
Дудаланы Махмуд. Тансыкъла-
дым зауаллыны – 1937-чи джыл
болур эди дейме, талай кере тю-
беген эди меннге. Алгъыннгы за-
манладан кёб хапар айтдырыб,
кёб джырымы да джазыб кетген
эди. Окъуулу, билимли, фахму-
лу адам эди – халкъыбызны бек
сюйген, аны джашауун, тарихин
да тинтиб, къагъытха тюшюрюр-
ге излеген...
Не эсе да бюгюннгю алим-
ле меннге келмейдиле. Ала да,
джазыучулача, меннге – «враг
народагъа» тюберге къоркъгъан
эте болурла...».
Сымайыл ышарды – огъурлу
тюрсюню бютюн да огъурлу бол-
ду: онла бла джылланы джыр-
ларын джырларгъа къоймай,
назмуларын басмагъа иймей,
атын сагъындырмай турадыла
демезсе. Къаллай бир кюч ке-
рекди бу адамгъа: сынмай, бю-
гюлмей, сыйлы башын сыйсыз
этмей, былай ышара-кюле ту-
рур ючюн. Алай а Сымайылча
Аллахха таяннган къауум кюч-
лю болуучанды.
Илму-излем интститутдан
алимле келиб, Сымайылгъа
тюбемегенлерин аман этеди-
ле. Бир ёмюрню узагъына Къа-
рачайда болгъан ишлени барын
айтыб тебресе, кюн узуну тын-
гылаб турурса – алай тынгылы
хапарлайды. Уллу Къарачайда
эллени, тийрелени, тукъумланы
– ким къалайда джашагъанын,
ким не бла белгили болгъанын
алджамай айтыб барады. Сы-
майылдан тарихчиле тарихни,
этнографла халкъны джашау-
ун, топонимика бла кюрешгенле
– джер-суу атланы, джазыучу-
ла уа – бизни аууз
литературабызны,
басма адабияты-
бызны хакъындан
кёб зат джазыб
алыргъа боллукъ
эдиле. Адетлени
билгени уа! Теб-
сеген, джырлагъ-
ан бизни халкъда
къалай болгъанын
кёргюзтюрча бир
кючю барды бю-
гюн да. Къой юлюшледен баш-
лаб, той джорукъгъа дери барын
сор да, джаз да бар. Кеси кёр-
меген ийнанмазча бир адамды
Сымайыл.
Алийланы Умардан башлаб,
ол кёзюуде Къарачайны онглу
адамлары бла иги шагъырей-
ди кеси да. Аппаланы Хасан-
ны, Ёртенланы Азретни, Бид-
жиланы Асхатны, Къаракётла-
ны Иссаны-затны юслеринден
айтыб тебресе, суратланы кёр-
гюзтгенча алай айтады. Орусла-
ны Махамет а бир кёзюуде Сы-
майылгъа секретарлыкъ этиб да
тургъанды.
Джюз джыл болуб келген
адам бюгюннгю адабиятыбыз-
ны да бек иги биледи. Ана тили-
бизде чыкъгъан китабланы хаз-
на къалмай барын кёрдюм ки-
таб табхаларында. «Окъуйма,
алай а халкъыбызны джашауун
тюзюча, толусу бла кёргюзтал-
гъан джокъду. Тюзюн кёргюзтсе-
ле, басмагъа иймеген бла къал-
май, къыйнаргъа да болурла...».
Билял, ол сен меннге окъур-
гъа берген къол джазмангы да
ала баргъан эдим, Сымайыл-
ны не айтырын эшитир ючюн.
Таблыкъ тюшгени бла айтдым:
«Бардыла тюзюн джазгъанла
да. Ма, сёз ючюн, Лайпанла-
ны Билялны къол джазмасын
сюзгенле харам этген назмусу-
ну аягъы: «Алай болса да, бо-
лайыкъ сакъ, /история къай-
ытмасын артха: / бир-бирлени
башлары — акъ / джюреклери
алгъынча къара». Муну эшит-
генлей, Сымайыл «толусу бла
окъучу назмуну» деди да, баш-
дан аякъ окъудум. Сымайыл би-
разны тынгылаб туруб, башха
назмуларынга тынгыларгъа да
разы болду. Къарчаны юсюнден
назмунгу да окъудум. Тёрт ахыр
тизгини Сымайыл кеси къайтар-
ды: «Ана тилими тузун джала-
дым, / Ата джуртуму сууун ичер
ючюн. / Къадау Ташха къабла-
ныб джыладым – / джашадым,
ёлдюм ма бу джер ючюн». Дагъ-
ыда «Мийикде байракъ къалты-
рай тургъанча», «Къой джатады
джашил къырдышда» деген на-
змуларынгы айтдым. Ахырында
къысха назмунгу окъудум: «Ызы
къалады арбаны / джюгюне,
джюкленнгенине кёре. /Иги би-
лебиз биз аны, / Бизден да иги-
рек а — ёгюзле. // Элтген джю-
гюбюзню ауурлугъун / кесибиз
кимден да иги биле, / джашау-
да къоябыз ызыбызны, / джюгю-
бюзге, джюрюгенибизге кёре».
Энди эм сейирин айтайым.
«Адам шийирни алай айтамы-
ды, айюнге! – деди Сымайыл. –
Джырны былай айтыргъа керек-
ди…». Бир эшитгени бла, сени
талай назмунгу эсине алыб, аз-
бар айтыб чыкъды. Аллай зат-
ны сен кёрген къой, эшитген да
болмазса. Энди сени назмула-
рынга не айтханын, бир сёзюн
тюрлендирмей береме. «Джаш
керти шайырды. Уллу фахму-
сундан сора да, тюз сёзню ай-
тыргъа батырлыгъы, таукелли-
ги барды. Джолун кесерге кю-
реширле, амма, тыялмазла:
бусагъат заман Сталинни за-
маны тюлдю. «Ана тилни тузун
джаладым / Ата джуртуму су-
уун ичер ючюн» деб айта бил-
ген – ол уллу назмучуду. «Туз
джалагъан, суу ичер» деген нарт
сёзню бура билген эсе уа. Мени
сартын, къарачай шийирни баш
къусханын кёре турабыз бусагъ-
атда. Ай аперим, ай Аллах къыз-
гъанмасын сени бизге, джаша-
улу болсун, кимни джашы эсе
да», – Джырчы орнундан ёрге
къобуб, дагъыда ызына олтурду.
«Да анасы Семенладанды, фах-
мусу сизге тартхан болур», – де-
дим. Сымайыл ышарды: «Эгеч-
ден туугъанды сора». Дагъы-
да къошду: «Къаламымы кимге
къоярма», – деб тура эдим. Шу-
кур Аллахха, табылды мен сакъ-
лагъан улан». Биразны тынгы-
лаб айтды: «Идрис, бек къууан-
дырдынг бюгюн мени, Аллахдан
къууан. Эгечден туугъаннга ай-
тырса: былай бери келгени бол-
са, мени бир джокълар».
Билял, Сымайылдан къууанч
тыбырлы болуб чыкъгъаным
бла, созмай санга джаза тура-
ма. Джырчыны бусагъатда ха-
рам этиб тургъанлыкъгъа, аны
заманы келмей къаллыкъ тюл-
дю. Сеннге айтхан сёзлери уа,
Сымайыл кёб джашасын, Пуш-
кинни эсге тюшюредиле: «Ста-
рик Державин нас заметил,/ И в
гроб сходя благословил». Энди
сен Джырчы Сымайылгъа тый-
ыншлы болургъа керексе.
Ахырында уа, тилерим сен-
ден. Сымайылны хакъындан
СССР-ни Джазыучуларыны со-
юзуна кир да, Джырчыны юсюн-
ден джалгъан дауланы къуру-
тургъа бир мадар изле. Сымай-
ылны биографиясын, библиогра-
фиясын да къошама письмогъа.
Сеннге бек ышаннган
БИДЖИЛАНЫ Идрис
Биджиланы Идрисни бу къагъы-
тына Лайпанланы Билалны жууа-
бын 16-чы бетде окъугъуз.
«окъуйма, алай а халкъыбызны
джашауун тюзюча, толусу бла кёр-
гюзталгъан джокъду. Тюзюн кёр-
гюзтселе, басмагъа иймеген бла
къалмай, къыйнаргъа да болурла...»
(Джырчы Сымайыл).
Терезе, 1979 джы
л, августну 12.
Литературная Балкария и Карачай
№ 5, башил (декабрь), 2011
15
«Къарачайны къадау ташы эдим,
Назмучуланы башы эдим…»
семенланы Исмайылны
«Акътамакъ» дастаны
басмаланнганда, ал сёз
орнуна жазылгъан
фикир
Къарачай-Малкъар миллет адаби-
ятыны закий акъсакъалы, кёчгюн-
чюлюк, зорлукъ жыллада Аллахын,
динин сатмагъан, адамлыгъын, ий-
наныуун тас этмеген халкъ акъыл-
маны Семенланы Исмайыл (Жырчы
Сымайыл) туугъанлы быйыл 105
жыл толады.
Болгъандыла аллай заманла: таза-
лыкъ, ариулукъ, кертилик, сюйме-
клик, акъыл-эс да зинданнга аты-
лып, къара чёпге салынып тургъан.
Семенланы Исмайылны сёзю, жыры
да ол палахладан энди къутула ке-
леди.
Адам не къадар уллу, не къадар
фахмулу болса, аны о къадар терен
тунчукъдурургъа, о къадар ыспас-
сыз этерге кюрешип келген дуни-
ядан чыгъар-чыкъмаз жашайбыз.
Алай, Аллахха шукур, акъ сёз, таза
сёз, керти сёз жокъ болмайды, ёл-
мейди, чыгъады бир кюнде жарыкъ-
гъа, туурагъа, Исмайылны «Акъта-
магъыча».
Бу закий чыгъарма энди басмала-
нады, юч жыйырма жылдан сора!
Аны басмалауну «Минги Тау» кеси-
не уллу намысха, борчха да санай-
ды. Ана тилин, ата юйюн, туугъан
ташын, тарихин, халкъын сюйген
хар таулугъа «Акътамакъ» уллу къу-
уанч боллугъун да биледи. Ол сей-
ир этип къаллыкъды тилибизни ша-
тыклыгъына, байлыгъына, жюрек,
ниет тазалыгъына, тёрени, адетни
ариулугъуна, сюймекликни чууакъ-
лыгъына, эсни-акъылны теренлиги-
не... Бу тауушлукъ зат эндиге дери
чыкъмай тургъанына да.
Бир шексиз, «Акътамакъ», Тей-
ри эшиги ачылгъанча, къарачай-
малкъар миллет культурагъа, Тюрк
дунияны алтын хазнасына жангы
сёз болуп къошуллукъду.
Абдуллах БЕгИй УЛУ.
«Минги Тау», 1996, № 1.
«Б
ир ишексиз, акъылы, болуму,
адамлыгъы болгъан хар инсан ке-
сини туугъан халкъын, джерин кёлю бла
сюеди, сыйлайды, джакълайды. Анасы-
ны сютю бла сингнген аллай огъур кюч
кимге да дуния джарыгъын андан да сей-
ир кёргюзтеди, адамланы бирикдиреди,
иннетлерин тюзетеди, джашаугъа учуну-
уларын ёсдюреди. Джырчы Исмайыл¬ны
поэзиясы ол тукъум къудуретден джара-
тылгъанды.
Керти поэзия неден джаратылгъанын,
окъуучуну джюрегине къалай джол таб-
ханын ким айталыр?..»
Тотуркъулланы Къазий-Мухаммат Се-
менланы Исмайылны чыгъармачылыгъ-
ыны юлгюсюнде ол жолланы тинтип, би-
лирге, билдирирге да къаст этип кюре-
шеди: керти поэзия – Джырчы Сымайыл-
ны поэзиясы – окъуучуланы жюреклери-
не къалай жол тапханын, къайдан, не-
ден, къалайлыкъ бла жаратылгъанына
тюшюнюрге излей, Поэтни хар сёзюню,
харфыны жюрек къылларына тие, ала
чыкъгъан тауушлагъа, оюмгъа, фикирге
сагъая... Чынтты илмучу алай болургъа
да керекди. Поэтни жюрегин, сёзюн ахы-
рына дери жаланда аллай алим къаны
болгъан адам ангылаяллыкъды, назму-
чуну сёз, магъана къыйматын да ол би-
лаллыкъды. Къазий-Мухаммат кърачай-
малкъар поэзия дуниясындан уллу ан-
гылаулу кесаматчы болгъанын жашауу,
китаплары бла да билдиргенди.
Поэзия къудуретин аныча шарт
сезалгъан адабиятчыла бизде
бек аздыла.
Бир шексиз, аны жазмаларын
окъуу китаплагъа салыргъа тий-
ишлиди. Аны сёзюне тюшюнн-
ген устаз, сохта да поэзия тен-
гизинде андан ары кеси эркин
жюзаллыкъды. Поэзияны хар
устаз да бирча ангыламагъа-
ны кимге баям тюлдю? Къазий-
Мухамматны китаплары уа – ба-
рына да тынгылы ангылатады-
ла – поэзия къайдан, къалай жа-
ратылгъанын, назмуну табийгъ-
атын.
Анса уа – къаллай насып
боллукъ эди, «къолубузда» ал-
лай терен сезимли адабият
адамыбыз болгъан къадарда,
аны къолдан ычхындырмай, айтыр-
гъа, Къарачай университетни адабият
кафедрасында Джырчы Сымайылны
жашау-чыгъармачылыкъ жолуна атал-
гъан дерс (спецкурс) къуралып, ый-
ыкъдан бир кере окъуна дерс сохтала
алырча болуп, ол иннет-ниет ырысхы-
ны башыбызгъа – окъугъан жаш тёлю-
бюзге жараталсакъ. Бу затны мен ан-
дан адыргы этип айтама: Исмайылны
сёзюн сюйген, ангылагъан, сыйын бий-
икде жюрютюрге, дуниягъа туура этер-
ге къаст эт-
ген жазы-
у ч у л а р ы -
бызданды
да Тоторкъулланы Къазий-Мухаммат:
насыбыбыз аллыбызгъа келгенде бур-
нубуз къанагъанладан болмайыкъ де-
ген акъылда. Бизни миллет сёзюбюз
жаланда алай бла дуниягъа чыгъал-
лыкъды – закийлерибизни кючлери
бла. Къазий-Мухаммат бу затны иги ан-
гылап, Исмайылны китапларын басма-
лау ишни къолгъа алып кюрешеди да
– аперим анга!
Иги къууум этмегеннге – игилик кел-
мейди. Иги къууум этейик!
А. БеГИЙ улу
«Шам къарачайны
кёгюнден таза кёрмедим...»
Москва, «Инсан», 1992.
Джарашдырыб басмалагъан –
Лайпанланы Билал.
Къарачай-Малкъарны белгили
назмучусу Лайпанланы Билал 1992
жылда Джырчы Сымайылны назму
китабын кесилиги бла басмалатхан-
ды. Ол китап болмаса, уруш аллы
жылладан бери (1939) Джырчы Сы-
майылны китабы басмадан чыкъ-
магъанды (!!!)
И
стория создания поэмы «Актамак» –
это история рождения большого поэ-
та. Песня-поэма складывалась непросто.
Если стихотворная часть рождалась лег-
ко, так как Исмаил обладал даром слова
от природы, то мелодию он вынашивал
годами. Молодой поэт прислушивался к
звукам водопада и шуму реки, к голосам
птиц и шелесту листьев – ко всему, что
окружало его в прекрасном ущелье у ис-
токов Кубани. Этот творческий поиск от-
разился впоследствии и в поэме:
Жумарукъ жырлай жырынгда,
гуждар сызгъыра эжиуде,
Субай бусакъла – аяз ушакъда,
Жырынг жырланнган кезиуде...
Сени жырынгы ариу жырлайла
Махар сууунда шорхала...
Подстрочный перевод: «Горная куропат-
ка поет в твоей песне, \\ Свистит вожак
туров, \\ Стройные тополя – шелестят на
ветру, \\Когда поется твоя песня... Твою
песню так красиво поют \\ Потоки реки
Махар...»
Поиск мелодии к поэме закончился три-
умфом И.Семенова – он создал сложное и
оригинальное в музыкальном плане про-
изведение. Строфа делится на две музы-
кальные темы, как и на две самостоятель-
ные смысловые концепты: первые две
строки повествуют обо всем, что окружа-
ет героев, а две последние только о любви
и о возлюбленной поэта – Актамак. При-
певом стал повтор двух последних строк.
Он напоминал цокот копыт коней, запря-
женных в фаэтон. Такое музыкальное ре-
шение усиливало содержание произве-
дения, т.к. повторялись строки о любви.
Структура поэмы «Актамак»
сложна и одновременно логически выве-
рена. Поэма состоит из шести самосто-
ятельных глав – «Знакомство», «Приро-
да», «Кварталы, фамилии, атауулы», «Не-
кях» (бракосочетание по мусульманско-
му обряду), «Девушка», «Смерть», каж-
дая из которых имеет тематические раз-
делы. Большой творческой удачей поэта
была ключевая фраза – «Мин, Акътамагъ-
ым, пайтоннга» – «Садись, моя Актамак,
в фаэтон». Она давала возможность по-
эту раскрыть свой творческий замысел,
расширить пространство действия и круг
действующих лиц. Поэт усаживает возлю-
бленную в фаэтон, покрывает ее шелка-
ми и отправляется в кругосветное путеше-
ствие.
Он показывает своей возлюбленной
весь мир. Там, где не может проехать фаэ-
тон, он пересаживает ее на корабль, влю-
бленные во время путешествия пользуют-
ся даже аэропланом. Потом – снова обжи-
той фаэтон. А цель у поэта поистине гло-
бальная – показать всем, но , прежде все-
го, самой Актамак, что прекрасней ее нет
в целом мире. Будучи на Арабском Вос-
токе, поэт сравнивает любимую с ангела-
ми и в этом споре выигрывает Актамак:
меккада минг-минг мелекле,
Учуп жюрюйле хауада.
ариулукъ бла санга жеталлыкъ
Бири да жокъду алада...
Подстрочный перевод: «Тысячи ангелов
в Мекке \\ Пролетают по воздуху. \\ По кра-
соте никто из них \\ Не сравнится с тобой».
После этого события он прекращает
свое путешествие, ибо сравнивать Акта-
мак с кем-либо еще не имеет смысла и
поэт просит у священных стен Каабы бла-
гословения для своего чувства.
Кругосветное путешествие, предприня-
тое Исмаилом Семеновым в поэме, де-
монстрирует широту его взглядов, глуби-
ну чувств, говорит о большой эрудиции ав-
тора. Точность оценок среды обитания раз-
ных народов мира, знание их этнографии
поразительны, если учесть, что поэт по-
кидал свою Родину только один раз и при
этом – после написания поэмы – в годы
депортации карачаевского народа. Не бу-
дет преувеличением сказать, что он соста-
вил коллективный портрет народов Кавка-
за. «Актамак» является поэтической энци-
клопедией жизни карачаевцев и балкарцев
первой четверти 20 века. Автор не жале-
ет красок для создания панорамы народ-
ной жизни. Природа, повседневные заня-
тия горцев, их праздники и невзгоды, все,
чем была заполнена жизнь соплеменни-
ков, находит свое отражение в этой поэме.
Самые проникновенные строки поэмы
«Актамак» – в ее финале. Вещий сон по-
эта, в котором ему снится, как земля рас-
калывается, унося с собой коня, пред-
шествует смерти героини поэмы: «Зем-
ля сомкнулась. А коня нет нигде.\\ Уздеч-
ка осталась у меня в руках.\\ Ах, туманом
накрыло, горы рушатся\\ Потоки воды – на
моей дороге».
Исмаил Семенов поднимает героиню
своей поэмы на такую высоту, на которое
только способно поэтическое слово. При
этом на такой же высоте находится сам
мастер. Окинув взором созданное им за-
мечательное произведение, Исмаил Се-
менов не без гордости говорит: «Ах, по
всему горному краю станут легендарны-
ми \\ Сказанные мною о тебе слова...»
В своей поэме «Актамак» И. Семенов
поставил и решил художественную задачу
такой величины, что она требовала при-
влечения неординарных средств для во-
площения замысла. Эти средства орга-
нично передавали чувства и мысли поэ-
та, став, в конце концов, смыслонесущи-
ми конструкциями...
Достарыңызбен бөлісу: