Литературная, культурно-просветительская газета башил (декабрь), 2011

БИТТИрОВА Тамара,

доктор филологических наук

«АКТАМАК» – 

вершина карачаево-балкарского лироэпоса

 «Язык Исмаила – язык народа, голос Исмаила – голос народа». 

К.М.Тотуркулов 

16

Литературная Балкария и Карачай

№ 5, башил (декабрь), 2011

Литературная Балкария и Карачай

Территория распространения - Российская Федерация

Учредитель

и издатель:

Абдулах Бегиев

Главный редактор 

Рая Кучмезова

Соредактор 

Эдуард Ионих

Адрес редакции:

360001 КБР, г. Нальчик, пр. Ленина, д. 5,

Телефон: 8(8662) 42-29-09.

Электронный адрес: litbal-i-ka @mail.ru

Свидетельство о регистрации

ПИ №ФС77-40334 от 25 июня 2010 г.

Федеральная служба по надзору 

в сфере связи информационных технологий 

и массовых коммуникаций 

(Роскомнадзор РФ, г. Москва)

Цена свободная

Отпечатано в ООО «Типография 

«Комсомольская правда» в Ставрополе», 

г. Ставрополь, Михайловское шоссе, 5.  

  Заказ №2611      Тираж 3 000 экз.

«Туугъан элинг, дарий кибик, – бир айбат,

Туугъан джеринг – джан сакълагъан керамат»

Москва, 1979

 джыл, август

ну 25

    

Лайпанланы 

              Билал

                    Зумакъулланы Танзиля

       КЪАРАЧАЙ

Минги Тауну мен да жыргъа салалсам, 

Аны махтап, Семен улун хорласам,

Мен болурем халкъны закий шайыры – 

Ёмюрлеге тие турлукъ хайыры.

Алай манга аллай фахму, айт, къайда? 

Закийлик да, фахму да – Къарачайда!

Къарачайды акъылманланы жери,             

Хурмет берген дунияны игилери.

Нартла журту, нартла бийи Къарачай! 

Анамы да аппа юйю Къарачай!

Адамынгы, тауну, сууну тансыкълай, 

Жерни, кёкню кёзюм бюла ийнакълай,

Эркеленип, къучагъыма жыяма,                  

Къууаннгдан, солуууму тыяма.

Таш басханча, терслик башдан басханда, 

Къара тангла зорлукълада атханда,

Тыш жерледе къалмагъанлай жутулуп, 

Ол жаханим отларындан къутулуп,

Не насыпды бюгюн сени кёргеним,            

Ташларынга къолум бла тийгеним!

Не хычыуун – кырдыгынгы мылысы, 

Манга къууанч – сабийинги хылиси.

Биз бир халкъбыз, аны неди айтыуу?! 

Тилибиз да къалай ариу, татыулу!

Шукур, шукур – жап-жангыдан ачылды, 

Бу жерледе алтын урлукъ чачылды.

Кёремисе, этебиз татлы ушакъ,                 

Шайырларынг ачалла манга къучакъ.

От жагъангда отунг жарыкъ жанады,     

Черекледе ичер сууунг барады, 

Тауларынг да – ёхтем, жарыкъ, кёк – чууакъ, 

Гюлле чагъа, атлар жер да жумушакъ.

Жашла, къызла, тёрлерингде да къартла, 

Бешикледе – ышаргъан къагъанакъла.

Мен да баланг, мен аладан бириме.       

Кючюм жетсе, аллай махтау берирме – 

Акъылманла юлгюлеге салырча,          

Минги Тау да ол махтаудан жарырча.

Ким биледи, келир аллай заман да –  

Махтар кибик бизни иги, аман да.

Минги Тауну жыргъа салып жырласам, 

Аны махтап, Семен улун хорласам,

Мен болурма халкъны закий шайыры – 

Ёмюрлеге тие турлукъ хайыры.

Биджиланы Ид

рисге 

А

лейкум салам, Идрис къарнашым! 

Письмонгу  алыб,  бек  къууандым. 

Джырчы Сымайылны юсюнден мен эши-

те тургъанма – анамдан эмда аны эгечле-

ринден. Ала Учкуланчыладыла  – Семен-

ланы Илияс бла Биджиланы Халиматны 

къызларыдыла. Анам, араб харифле бла 

джазылгъан зикирлени бир школ дефтер-

ден окъуй-окъуй, азбар этиб къойгъан-

ды. «Сымайыл, зикирлерин кесини къо-

лу бла къагъытха тюшюрюб, адамлагъа 

чачады. Меннге да джетгенди бир къауу-

му. Аны, къартлыгъына да къарамай, дин-

ни халкъгъа джаяса деб, бластла соруу 

да этедиле...» деб, къыйнала эди анам. 

«Сары Сымайыл джолда бара, ат юсюн-

ден джырласа, элдегиле джумушубузну 

къоюб, шош болуб тынгылаучан эдик – 

алай ариу эдиле джыры, ауазы да», – деб 

1920-чы джылланы хапарын айтыучан 

эди анамы эм уллу эгечи Шамшият да, 

джылы Сымайылгъа тенгиширек. Ёзге, 

мен Сымайылны уллу поэт болгъанын 

билмегенме, ол да, биз школда окъуучу 

Багъыр улу Къасботча, бир халкъ джыр-

чыды дегенден ары.

Идрис, сен да, Джырчы Сымайыл да 

мени бош сёзлериме алай уллу багъа 

бергенигиз мени – бир джаш адамны, сту-

дентни – кёлюн иги этер ючюн айтылгъа-

нын билеме. Бу сёзлени кесигизге айтыр-

гъа деб тура эдим, алай а, сени табма-

дым – санаторийге кетгенсе деб тура эди-

ле. Сенсиз а — Сымайыл афендиге да 

тюберге базмадым. Терк келиб, терк да 

кетиб барама ызыма, Москвагъа.

Келгеним не ючюн эди – джарашды-

рыб айтайым. Сени письмонгу алгъандан 

сора, Сымайылны хакъындан СССР-ни 

Джазыучуларыны союзуна бардым. Ан-

дан да мени Россияны Джазыучула со-

юзуна джибердиле. «Къарачай-Черкес 

областны джазыучу организациясы хо-

датайство этсин, къагъыт джазсын – биз 

да мында анга кёре къарарбыз», – деб 

ышандырдыла. Мен да къанатланыб, 

учуб келдим. Минводдан Пашинскеге 

(атам-анам да Черкесскге алай айтады-

ла да, мен да алай айтыб къоюучанма) 

келдим. Былайда Къагъыйланы Нази-

фагъа тюбедим – Москвада адабият ин-

ститутха да аны сёзю бла кирген эдим. 

Назифа башын чайкъады: «Болмазлыкъ 

ишди», – деди. Ёзге, кёлюне не келди эсе 

да, мени бла тебреди. Джазыучуланы та-

мадалары Осман Ахияевич орнунда эди. 

Саламлашыб, анга къаршчы олтурдукъ. 

Энди Назифа бла Османны сёлешген-

лерин къошмай-къоратмай, болгъаны-

ча береме.

– Осман, Литературный институтха ке-

синг направление берген Билял, учуб-

учунуб, иги хапар алыб келгенди.

Осман, кёзлюклерин сюртюб, джан-

гыдан салды да, бизге джити къарады. 

«Энди уа не къайгъы бла келген болур-

ла» дегенча эди къарамы. Меннге на-

правление алыр ючюн да, Назифаны 

Османнга къаты сёлешгени эсимде эди.

– Россияны джазыучуларыны Союзу 

Джырчы Сымайылны ишине къарайыкъ, 

джангыз, областны джазыучу организаци-

ясы ходатайство-обращение этсин деген-

ди. Ол хапарны келтиргенди Билял, энди 

аллай къагъыт джарашдырайыкъ да, Би-

лялны къолуна тутдурайыкъ да иейик.

Осман кёзлюклерин столгъа салыб, 

къаш тюбюнден къарады манга.

– Сеннге ким эркинлик бергенди? Биз 

сени Союзлагъа кириб айлан деб тюл, 

Адабият институтда окъу, билим ал деб 

ашыргъанбыз. Билял, билмеген затынг 

бла кюрешме, кесинги, бизни да джун-

чурча этме. 

Осман Назифагъа бурулду:

– Назифа, къайгъы сенден чыкъгъан 

болур – джаш адамны быллай ишле-

ге къатышдырма. Билесе, Сымайылгъа 

реабилитация этерге бизни къарыуубуз 

джетерик тюлдю. Совет властха, Комму-

нист партиягъа къаршчы джазгъаны ор-

ганлагъа белгилиди.

– Осман, алагъа не, къалай белгили 

болгъанын билмейме, ёзге, мен Сымай-

ылны китабларында аллай джукъ эсле-

мегенме. Сиз къайда кёргенсиз Сымай-

ылны аллай назмуларын.

– Мен бир джерде да кёрмегенме, ау-

уздан айтылыб эшитилген болмаса. Ол 

назмула Сымайылныкъыла болгъанла-

рына шагъатла бардыла.

– Ётюрюкчюню шагъаты къатында бо-

лур деб, органла шагъатла таба биле бо-

лурла. Биз а Сымайылны джакълар джа-

нындан болайыкъ.

– Назифа, биз алай эте тебрегенлей, 

экибизге да таякъ тиерин бек ариу биле-

се. Сени да, мени да ишибизден чыгъа-

рырла, Сымайылгъа болушлугъубуз да 

болмаз. Къралны, партияны башчыларын 

аманлагъан адамны джакълаб, сый таба-

рыбыз джокъду. Сен да, мен да партия-

ны адамларыбыз. Къояйыкъ къайгъыны.

– Ишибизден чыгъарырла деб, къор-

къуб турсакъ, уллу джырчыларыбызны, 

алимлерибизни-ёкюллерибизни теблетиб 

турсакъ, не сыйыбыз боллукъду бизни!

– «Алимле-ёкюлле» деб а кимге айта-

са?

– Дудаланы Махмудха айтама. Сиз а 

– талай адам болуб – къарачай газетде 

анга айтмагъан не къалды.

– Назифа, къазауатны кёзюуюнде нем-

чаланы джанына кёчген, артда душманны 

ауазы болуб, бизни къралны аманлаб кю-

решген – къайдан болду алим, ёкюл да?

– Ол немчаланы джанына кёчмегенди, 

джесирге тюшгенди, Сталинни джашыча, 

миллионлача. Бери къайытса уа – не эте-

риклерин бек ариу билгенди. Аны ючюн 

къайытмагъанды, джуртуна кёзю къара-

са да.

– Назифа, совет кърал чачыллыкъды 

узакъ бармай деб сёлешиучю Махмудну 

– Рамазан Къарчаны – несин джакълар-

гъа кюрешесе? Сен аны 1970-чи джыл-

лада «Свобода» радио бла сёлешгенле-

рине тынгылагъанмыса?

– Тынгылагъанма. 1971-чи джыл Мах-

мудну душман этиб, къарачай газетде сен 

да къол салгъан статьяны да окъугъан-

ма. Сиз анга душман дегенликге, аныча-

ла тыш къраллада конференцияла, ми-

тингле этиб, хахай этиб турмасала – биз-

ни Азиядан къайтарырмы эдиле?

– Къойдукъ, Назифа, башха айтырыгъ-

ыз джокъ эсе, кюнорта ушхууурну зама-

ныды, – деб, Осман ёрге къобду.

Ма алай болду тюбешиуюбюз област 

джазыучу организацияны башчысы бла. 

Идрис,  Джырчы  Сымайылны  кеси-

не джукъ айтма, алкъын Москвада бир 

джукъ тюзеталсам кёрюрме. Ким биледи, 

къагъа барсакъ, джандет эшиги ачылма-

са да, бир эшик ачылыр эсе уа. Бир иги 

хапарым болмаса, Сымайылгъа тюбер-

ге да уяллыкъма.

Сау-саламат къал. Эсен кёрюшейик, 

Идрис.

Билал

Литературный институт им. а.м. горького

Къарачай-малкъарны белгили назмучусу Лайпанланы Билал 

(бусагъатда норвегияда жашайды) 1992 жыл москвада Жыр-

чы Сымайылны назму китабын кесилиги бла басмалатханды. 

ол китап болмаса, 1939-чы жылдан бери бу Закий назмучубуз-

ну китабы къырал басмада бир да чыкъмагъанды (!!!). Дунияны 

сейир ишлери алыкъа кёпдюле.  Лайпанланы Билалгъа уа уллу 

ыспас этгенибизни билдире, узакъ ёмюр тилейбиз – ата жур-

тундан узакъда турса да, миллетибизни сагъышы бла жашагъ-

аны ючюн, Закий поэтибизге алай къайгъыра билгени ючюн. 

Уллу жюреги ючюн! ол да – закийликни бир шартыды. аперим 

халкъ уланларына!