Әдебиеттер
1. Карданова М.А. Русский язык. Синтаксис: учебное пособие. – Москва, 2009.
2. Балақаев М., Қазіргі қазақ тілі. – А., 1992.
3. Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – А., 2003.
4. Қазақ тілінің грамматикасы. II. Синтаксис. – Ф.,1967.
5. http://www.k12reader.com/learn-about-imperative-sentences-now/
129
ҚАЗАҚ, ОРЫС, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНІҢ СҰРАУЛЫ,
ЛЕПТІ СӨЙЛЕМДЕР ҚҰРЫЛЫСЫ
(ГАЗЕТ-ЖУРНАЛ МАТЕРИАЛДАРЫ НЕГІЗІНДЕ)
А.Б. Ахметова, С.Е. Мүкәрәм
Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты, Павлодар қ.
Қазақ тілі лексикасы басқа тілдердің лексикасы сияқты әрдайым толық-
тырылып, өзгертіліп, байытылып, жаңартылып отырады. Сөздер жоғалады, қолдану
аясы тарылады, кейбіреуі, керісінше, жаңадан пайда болып, қайтадан қолданысқа
кіріп, сол тілде сөйлейтін адамдардың сөздік қорына енеді.
Тілдік құбылыстарды меңгерудің бірінші міндеті фактінің классификациялауы
мен топтастырылуына негізделеді. Сондықтан сұраулы және лепті сөйлемдер
мәселесінде, олардың басқа сөйлемдер жүйесіндегі орнын және олардың өзара
бөліну типтерін анықтауымыз қажет. Грамматикада сөйлемдердің хабарлы, сұраулы,
лепті және бұйрықты болып бөлінуі шағын орын алады. Бұл – тілдік фактілерді
сипаттаудағы ауқымды жүйенің шағын бір бөлшегі. [4]
Сұраулы сөйлем дегеніміз, бұл – өзге адамнан жауап алу, тыңдаушының ойын,
пікірін білу үшін айтылатын сөйлемнің бір түрі. Қазақ тілінде сұраулы сөйлемдердің
жасалу жолдары: 1) -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе сұраулық шылаулары арқылы
жасалады. Мысалы, «Сен үй жұмысын істедің бе?», «Бұл сол ма?». Мысалда
көрсетілгендей, бұл шылаулар етістікпен және есім сөздермен де қолданылады.
Баяндауыш қызметін атқарғанда, жіктік жалғауының алдында -мы/мі, -бы/бі, -пы/пі
болып жұмсалады. Мысалы, «Сіз Арманбысыз?». 2) сұраулық есімдіктер арқылы
жасалады. Мысалы: «Алматыға қашан келесің?». 3) болар, шығар, қайтеді сияқты
көмекші етістіктердің негізгі етістікке жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: «Сен
биыл оқуға түсетін шығарсың?». 4) ше демеулігі арқылы жасалады. Мысалы:
«Бұрын ше?» 5) ә, ау, ғой, да шылаулары мен одағайлардың қатысуы арқылы
жасалады. Мысалы: «Мені тоспай кетіп қалайын дедің ғой ә?». [1]
Орыс тілінде сұраулы сөйлемдер мағынасына мен құрылымына қарай есімдікті
(местоименные) және есімдікті емес (неместоименные) болып бөлінеді. Есімдікті
сұраулы сөйлемдер арнайы сұрақты білдіреді. Олардың құрамында что, кто, куда,
почему т.с.с. сұрау есімдіктері бар. Бұл сұраққа жауап толық болып табылмайды
және тек сұралған мәселе жайында ғана мәліметті қамтиды. Мысалы: «Какие
процедуры для восстановления волос зарекомендовали себя лучше всего? –
Плазмотерапия и мезотерапия». Есімдікті емес сұраулы сөйлемдер жауапта тек
мәліметтің құпталуын немесе теріске шығарылуын талап етіп, да немесе нет деген
сөздермен сипатталатын жалпы сұрақты білдіреді. Өз кезегінде осындай сұраулы
сөйлемдер екі түрлі болып келеді. Олардың біріншісі хабарлы сөйлемнен тек
интонация,яғни дауыс ырғағының көтерілуімен ғана ерекшеленеді. Мысалы: «Твои
мужчины дарят тебе деньги, а ты уже сама выбираешь платья?». Сөйлемнің жауабы
«Да» немесе «Нет» болуы мүмкін. Келесі түрі ли, разве, неужели т.с.с. одағайлармен
сипатталады. Мысалы: «Планируешь ли ты заказывать что-то на этой неделе
моды?». Сұраулы сөйлемдер сұраулы формада тұрса да, мәліметке өтініш пен
жауапты қажет етпейтін тікелей емес қызмет атқарады. Оларға: а) риторикалық
сұраулы сөйлемдер; мысалы: «Кто сказал, что зимой не бывает летнего загара?». Бұл
сөйлем оқырманның назарын осындай тақырыпшаларға қызықтыру үшін қызмет
етеді, яғни оқырман бұл ненің жарнамасы екенін болжамдайды. Мысалда жауапты
қажет етпейтін риторикалық сұраулы сөйлем қолданылған. б) бұйрық райдың әр
түрлі түрлерін білдіретін сұраулы сөйлемдер; мысалы: «Зачем куда-то ехать,когда
неподалеку от мегаполиса есть все необходимое для счастья?». в) эмоционалды
130
құптау немесе теріске шығару қызметін атқаратын лепті сұраулы сөйлемдер;
мысалы:»Разве мы не устаем от этого?». Осындай сұраулы сөйлемдер бір жағынан
бұйрықты сөйлемдермен, екінші жағынан лепті сөйдемдермен ұштасады. [5]
Ағылшын тілінде сұраулы сөйлемдер бес түрлі болады. Олардың әрқайсысы
өзіне тән сөйлем құрылымына ие.
1. Жалпы сұрақ (general).
Олардың жауабы иә немесе жоқ болуы мүмкін, сондықтан жалпы сұрақты
көбінесе yes/no question деп атайды. Бұл сұраулы сөйлемдерде кері сөйлем тәртібі
қолданылған. Сөйлем көмекші немесе модальді етістіктен басталады. Мысалы: «Can
your baby swim?» (Сіздің балаңыз жүзу біле ме? Ваш малыш умеет плавать? ).
2. Арнайы сұрақ (special question).
Арнайы сұрақ қосымша мәлімет алу және нақтылау мақсатында қойылатын
сұрақ. Бұл сұраулы сөйлемдерде кері сөйлем тәртібі қолданылады, бірінші орында
сұраулы сөздер тұрады: When? – қашан?; What? – не?; Where? – қайда?; Which? –
қайсысы?; Why? – неге?; How much/many? – қанша?; және т.б..Мысалы: «What are
you planning to sell?» (Сен не сатайын деп жатырсын? Что вы собираетесь продать?).
3. Бөлгіш сұрақ (disjunctive question / tag-question ).
Бөлгіш сұрақ таңырқау, күмән немесе нақтылау мақсатында қызмет етеді. Бұр
сұраулы сөйлем екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім – ешбір өзгеріссіз жай сөйлем
(яғни тура сөз тәртібі), екіншісі – солай емес пе деп аударылатын көмекші етістік
немесе есімдік. Егер бірінші бөлім – болымды сөйлем болса, екінші бөлімінде –
міндетті түрде сұраулы немесе модальді етістіктен кейін not қойылады. Егер бірінші
бөлім – болымсыз сөйлем болса, онда екінші бөлімінде not бөлшегі қойылмайды.
Мысалы: «All children like chocolates, are not they?». (Барлық балалар шоколодты
жақсы көреді,солай ма? Все дети любят шоколад, не так ли?).
4. Альтернативті сұрақ (alternative question).
Альтернативті сұрақ сөйлемнің кез келген мүшесіне қойылуы мүмкін. Ол екі
нұсқаның арасындағы таңдауды қажет етеді. Сұраулы сөйлемнің бұл түрінде
міндетті түрде or сөзі қолданылады. Мысалы: «Do you prefer the red dress or black?».
(Сіз қандай көйлекті таңдайсыз: қызыл ма әлде қара ма? Какое платье вы
предпочитаете: красное или черное?).
5. Баяндауышқа арналған сұрақ (question to the subject).
Бұл сұрақтың түрін кейде арнайы сұрақтың бір түрі деп есептейді. Онда сөз
тәртібі өзгермейді, бірақ бірінші орынға баяндауыштың орнына What (егер зат есім
өлі болса) немесе Who (егер зат есім тірі болса). Сұрақ хабарлы сөйлемнің
құрылымына ұқсас келеді, бастауыштың рөлін сұраулы есімдіктер атқарады.
Мысалы: «What makes woman feel happy?». (Не әйел адамды бақытты етеді? Что
делает женщину счастливой?) [6].
Ағылшын тілінде сұраулы сөйлемдер етістіктің шағы мен түрінен тәуелсіз,
белгілі бір ережелерге сай құрылады.
Лепті сөйлем дегеніміз сөйлеушінің ерекше көңіл-күйін білдіретін сөйлем түрі.
Лепті сөйлемдерде хабармен қатар, қуаныш, өкініш, қайғы-мұң, күмән, таңдану
сияқты сезімдер беріледі. Қазақ тілінде лепті сөйлемдердің жасаалу жолдары: 1) -ау,-
ақ демеуліктері арқылы жасалады. Мысалы: «Ол бүгін келмеді-ау!» 2) шартты рай
жұрнақтары мен -шы/-ші қосымшасы арқылы жасалады. Мысалы: «Хал-жағдайыңды
кеше білсемші!» 3) пай-пай, пәлі, аһ, үһ, уһ, шіркін, оһо, түу, ура т.б. одағайлардың
көмегімен жасалады. [2] Мысалы: «Шіркін, қазақтың қыздарын-ай!». Кейде сұраулы
сөйлемдерге экспрессивті мән үстеліп,лепті сөйлем ретінде жұмсалады. Мысалы:
«Қалай сонда?!». Эмоционалды – экспрессивті бояуы көп лепті сөйлемдер көркем
туындыларда, ауызекі сөйлеу тілінде кеңінен қолданылады, ресми және ғылыми
стильдерде қолданылмайды. [3]
131
Орыс тілінде лепті сөйлемдердің грамматикалық ерекшеліктері мынадай: 1) әр
түрлі сезімдерді (қуаныш, өкініш, ызалану, таңырқау және т.б.) Мысалы: «Мне
нравится то,чем я занимаюсь и каких результатов я добилась!». Бұл жағдайда лепті
сөйлем адамның өзіне қаншалықты көңілі толғанын көрсету үшін қолданылған.
2) Одағайлар. Мысалы: «О, я его помню, я была на вашей свадьбе!». 3) Есімдіктен,
үстеуден және одағайдан болған лепті демеуліктер: ну, о, ну и, куда как, как, какой,
что за және т.б. Мысалы: «Что за фигура!». Олар эмоциолды бояуды жеткізеді. [7]
Ағылшын тілінді кез келген эмоцияға берілген сөйлем лепті сөйлем болып
саналады. Мысалы: «Don’t worry,be happy!» (Мұңайма, бақытты бол! Не печалься,
будь счастлив!). Көбінесе ағылшын тіліндегі лепті сөйлемдер What – қандай сұраулы
есімдігінен немесе How- қалай, қаншалықты деген үстеуден басталады. Мысалы:
«What brilliant skin has she!» (Бұл қызда қандай жарқыраған тері десеңші! Какая у нее
сияющяя кожа!). Бұл сөйлем таңырдауды білдіру үшін қызмет етіп тұр, яғни терінің
жағдайына ерекше мән беріп тұр. What және How сөздерінен кейін зат есім жүреді,
ал содан кейін тура сөз тәртібі (бастауыш, баяндауыш). Егер зат есім сын есім
немесе үстеуден болса, онда олар зат есімнің алдында келеді. Мысалы: «How well
she sings!». Көп жағдайда лепті сөйлемдер толық емес. Мысалы: «How late (it is)!»,
«What a funny girl (she is)!». Бұл сөйлемдерде бастауыш, кей жағдайларда баяндауыш
түсіріледі. [8]
Қорытындылай келе, алға қойылған мақсаттардың орындалғанын атап өткіміз
келеді. Ең алдымен, сөйлемдердің түріне жалпы сипаттама берілді. Сөйлемнің
айтылу мақсатына қарай лепті, бұйрықты және сұраулы болып бөлінуі аталды. Оның
ішінде, мақаланың тақырыбына сай қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі сұраулы
және лепті сөйлемдердің құрылысына ерекше тоқталып өттік. Зерттеу жұмыстары
ELLE, Береке, Cosmopolitan журналдары негізінде жүргізілді.
Біздің байқауымызша, журналдарда көбінесе лепті сөйлемдерге қарағанда
сұраулы сөйлемдер басым болып келеді. Сұраулы сөйдемдердің ішінде көбінесе
жауапты қажет етпейтін риторикалық сұрақтар басым болып келеді.
Әдебиеттер
1. Аманжолов С. Қазақ тілі синтаксисінің қысқа курсы. – А.,1940.
2. Серғалиев М., Айғабылов А., Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. – А., 1991.
3. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. – А., 1997.
4. Словарь новой России / Под ред. В.И. Максимова. – СПб, 2009.
5. www.ruthenia.ru/apr/dict/voprpred.htm
6. skillset.ru/voprositelnyie-predlozheniya-v-angliyskom-yazyike/
7. uchim.org/russkij-yazyk/vosklicatelnye-predlozheniya
8. www.native-english.ru/grammar/exclamatory-sentences
132
РЕАЛИЗАЦИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО ПРОЕКТА «PASCH»
КАК ОДИН ИЗ ПУТЕЙ ФОРМИРОВАНИЯ
ПОЛИКУЛЬТУРНОЙ ЛИЧНОСТИ
К.К. Демеуова
СОПШЭН № 36, г. Павлодар
М.С. Кулахметова
ПГУ им. С.Торайгырова, г. Павлодар
Казахстан переживает на сегодня сложный и противоречивый период своего
культурно-языкового развития, о чем свидетельствует сложившаяся языковая ситуа-
ция, характеристика которой дана в Концепции языковой политики Республики Ка-
захстан. Следует отметить, что практически во всех документах в области языковой
политики стержневой идеей является необходимость овладения несколькими языка-
ми. «В «Стратегии трансформации общества и возрождения евразийской цивилиза-
ции» Н. Назарбаев подчеркнул, что «...Казахстан уникален и силен своей многона-
циональностью. На его земле сформировалось уникальное поликультурное про-
странство... Поликультурность Казахстана – это прогрессивный фактор развития
общества. Евразийские корни народов Казахстана позволяют соединить восточные,
азиатские, западные, европейские потоки и создать уникальный казахстанский вари-
ант развития поликультурности» [1].
Сегодня знание иностранного языка, по существу, открывает окно в большой
глобальный мир с его колоссальным потоком информации и инноваций. Овладение
иностранным языком дает возможность обучения за рубежом в лучших вузах мира и
создает возможность получения практического опыта в передовых странах планеты.
Основной целью обучения иностранному языку на современном этапе развития
образования является личность учащегося, способная участвовать в межкультурной
коммуникации на изучаемом языке и самостоятельно совершенствоваться в овладе-
ваемой им иноязычной речевой деятельности. В результате достигнутых целей фор-
мируется духовно богатая, высоконравственная, образованная личность, ориентиро-
ванная на приоритеты национальных ценностей, осознающей свою ответственность
перед обществом в целом, перед каждым ее членом, перед окружающей его приро-
дой, адаптирующейся к изменяющимся условиям жизни.
Средняя общеобразовательная школа №36 экологической направленности
г. Павлодара, реализуя международный проект PASCH «Школы: партнеры будуще-
го» решает проблемы поликультурного образования школьников. Она является с
2008 г. одной из тысячи партнерских школ со всего мира, которые работают вместе в
этом проекте над интенсивным обучением немецкого языка как иностранного.
«Школы: партнеры будущего», сокращенно «ПАШ» − это проект, инициированный
министерством иностранных дел в 2008 году. С 2008 года создавалась всемирная
сеть школ-партнеров, которая насчитывает на сегодняшний день около 1500 школ,
предлагающих изучение немецкого языка. Цель проекта − содействовать углубле-
нию живого интереса и симпатий молодежи к современной Германии и ее обществу.
Программы инициативы по дополнительному образованию способствуют последо-
вательному повышению качества обучения школьников и развитию квалификации
учителей и таким образом расширяют компетенции молодежи для продолжения об-
разования в вузах Германии и профессионального развития» [2].
Задача инициативы – сформировать международную сеть, которая объединит
тысячу партнерских школ и будет содействовать углублению живого интереса и
глубоких симпатий молодежи к современной Германии.
133
В рамках проекта школьники получают ежегодные стипендии на 3-х недельные
молодежные курсы в Германии, сдают экзамены Института им. Гете (Fit in Deutsch).
Учителя постоянно участвуют в семинарах по повышению квалификации, органи-
зуются информационные поездки в Германию для руководителей школ. В школе
проводятся культурные проекты и конкурсы, кабинет немецкого языка оснащен
учебными материалами и современной техникой, интерактивная интернет-платфор-
ма для учеников и учителей, охватывающая ПАШ-школы, позволяет общаться со
всем миром.
Участие школьников в рамках проекта «Школы: партнеры будущего» в захва-
тывающих и интересных мероприятиях, конкурсах, исследованиях, семинарах, фо-
румах, акциях, фестивалях изменило жизнь многих ребят, у них появилась возмож-
ность попробовать свои силы, узнать много нового и интересного от своих сверст-
ников из разных стран мира.
Реализация проекта PASCH позволяет успешно решать задачу, стоящую перед
школой – это внедрение и эффективное использование новых педагогических техно-
логий, какой является проектная методика. Применение проектной технологии пре-
доставляет возможность повысить эффективность обучения немецкому языку, спо-
собствует общему развитию учащегося, создает благоприятные условия для повы-
шения их творческой деятельности.
С проблемами окружающей среды, с которыми мы ежедневно сталкиваемся в
нашем городе, очень велики. Поэтому не словом, а делом школьники пытаются ис-
следовать экологическую ситуацию в нашем городе, на своей улице, в своей школе,
например: потребление энергии, сбор макулатуры, др. Они предлагают конкретные
идеи и проводят акции, направленные на улучшение экологической ситуации и при-
влечение к ней внимания широкой общественности.
Казахстан – государство с богатейшими запасами нефти, газа, урана, одновре-
менно осознающее, что интенсивно используемое топливо не только исчерпывается,
но и наносит огромный вред окружающей среде. На сегодня разведанные запасы
нефти составляют чуть больше триллиона баррелей, которых при сохранении
имеющегося уровня потребления хватит на 35 лет. Учитывая тот факт, что добыча
нефти снижается, а ее стоимость постепенно растет, в скором будущем начнется
масштабный переход населения Земли на альтернативные виды энергии. «Президент
страны Нурсултан Назарбаев в Стратегии «Казахстан-2050» поставил задачу – Ка-
захстан должен стать чистой и зеленой страной, со свежим воздухом и прозрачной
водой. Заботясь о здоровье будущих поколений, Глава государства называет разви-
тие энергосберегающих технологий одной из главных для страны. Один из вызовов
Стратегии – глобальная энергетическая безопасность. Планируется, что уже к
2050 году применение альтернативных источников энергии позволит генерировать
до 50% всей потребляемой энергии» [3]. Поэтому школа работает над проектом
«Солнечная крыша», цель которого установка солнечной батареи на крыше и уча-
стие школы на всемирной выставке «EXPO-2017» в г. Астана.
В рамках проекта «Солнечная крыша» в школе были проведены многочислен-
ные экологические акции и мероприятия, целью которых является привлечение вни-
мания широкой общественности к проблемам загрязнения окружающей среды в
г. Павлодаре. Велосипедный тур, организованный в школе имел большой резонанс в
городе. Целью проведенной акции была популяризация велосипеда в качестве эко-
логического транспортного средства.
Тема выставки EXPO-2017 «Энергия будущего», которая связана с глобальны-
ми проблемами человечества, такими как экологическая угроза и нехватка энергии
стали темой республиканского форума школьников ПАШ – школ Казахстана. Уче-
ники представили во время форума результаты проведенного проекта «EXPO-2017».
134
Построенный руками школьников павильон из макулатуры «EXPO-2017», обвязан-
ные деревья во дворе школы в рамках проекта Гете-Института «Павлодар вяжет» не
оставили никого равнодушными. В феврале 2014 г. был создан детективный клуб
«SEF-2017» (School Energy of Future), целью которого является энергосбережение в
школе. В зимнее время детективы следят за тем, чтобы был выключен свет в класс-
ных и подсобных помещениях, в коридорах и т.д.
В рамках интегрированного проекта «Школьная энергия будущего» были про-
ведены следующие мероприятия: акция «Желтая лампочка», экскурсия детективов
на нефтехимический завод, создание сайта «Школьная энергия будущего» и строи-
тельство пирамиды экологических проблем в г. Павлодаре.
Пирамида экологических проблем состоит из 3 частей: нижняя часть, основа
пирамиды, отражает промышленную зону г. Павлодара, которая является главным
источником выбросов вредных веществ в окружающую среду. Вторая часть пирами-
ды – это все, что нас окружает в мире и дает понять, как прекрасна наша жизнь, как
красив наш город и выражает наше отношение к природе, к животным.
Верхняя часть пирамиды самая большая, которая отражает результаты иссле-
дования – это названия вредных веществ, которые содержатся в воздухе: углекислый
газ, серная кислота, угольная кислота, соляная кислота, сернистая кислота, оксид
свинца, оксид азота. «Можно ли разрушить эту пирамиду? – Нет!». Во все времена
человечество строит пирамиды, нам известны египетские пирамиды, которые хранят
в себе тайны. Казахстан гордится Пирамидой мира и согласия в Астане. Но, задача
детективов не разрушить пирамиду, а убедить всех, что каждый человек может вне-
сти свой вклад в охрану окружающей среды, а для этого они решили бороться с
вредными выбросами таким образом: проводить экологические мероприятия и за-
крывать верхнюю часть пирамиды желтой стрелой, которые содержат вредные вы-
бросы. Детективы уверены, что тем самым, смогут привлечь внимание всех людей и
сделать окружающий мир лучше и краше.
Во время участия школьников и педагогов школы в конференции «Энергия бу-
дущего: школы будущего», которая успешно прошла в Астане 18–19 ноября 2014 г.,
ими были представлены результаты работы детективного бюро «SEF-2017» (School
Energy of Future). «По словам заместителя директора департамента дошкольного и
среднего образования Алмаса Ашабаева, школа должна стать главным местом для
пропаганды использования возобновляемых источников энергии. Он также отметил
важность и актуальность темы конференции в преддверии «ЭКСПО-2017» [4].
После конференции в Астане Себастьян Мюллер, руководитель проекта
«Энергетическая и экологическая техника» фирмы «Solarsysteme Sachsen GmbH» в
г. Дрезден совместно с учителями и учащимися провел исследование крыши школы
№36 г. Павлодара, которое подтвердило первоначальные исследования школьников:
крыша идеально подходит для установки солнечных батарей.
Таким образом, уже в стенах школы, привлечение учащихся к проектным рабо-
там и программам международного уровня имеет положительные результаты. При-
менение предметных знаний, создание условий для применения языковых навыков в
новой практической среде создает условия для успешной реализации программы ов-
ладения тремя языками. Важной составляющей овладения иностранными языками
является высокая внутренняя мотивация и положительная внешняя социальная сре-
да, когда условия доказывают необходимость многоязычного общения в поликуль-
турной среде.
Литература
1. Полиязычное образование – основа формирования поликультурной личности. Ерменбаева
Гульжан Какимбековна кандидат исторических наук, доцент КГУ им. А. Байтурсынова, г. Костанай
(http://ksu.edu.kz/files/education/material_konf/innova_2015).
135
2. http://www.goethe.de/ins/ru/lp/lhr/pas/ruindex.htm
3. http://stroiindustriya.kz/2013/12/e-nergiya-budushhego
4. http://inform.kz/rus/article/2717913
Достарыңызбен бөлісу: |