Бүгінгі санда: Телеарналар жат атауға неге жармасып жүр?
жүктеу/скачать 16,59 Mb. Pdf көрінісі
|
Аягүл МИРАЗОВА, Қазақстанның Еңбек Ері, «Алтын жұлдыз», «Отан» ордендерінің иегері, Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткер АКАДЕМИЯНЫҢ МЕРЕЙТОЙЫ АЯСЫНДА Алматыдағы «Ғылым ордасында» Қазақ стан Республикасы Ұлттық ғылым ака демия сының 70 жылдық мерейтойына және к р некті ғалым, ҚР Ұлттық Ғылым ака де миясының президенті, академик Мұрат Жұры новтың мір жолы мен ғылыми шығар машылығына арналған «Ғылым сардарлары» клубының кезекті отырысы тті. Оған еліміздің жетекші ғалымдары мен ҚР ҰҒА академиктері, ғылыми-зерттеу инсти туттарының жетекшілері, ЖОО ректорлары мен профессорла- ры, жас ғалымдар қатысты. С з с йлеген акаде- миктер Б. бсадықоов, К.Нәрібаев, Х. бжанов, Ж.Арзықұлов және басқалар Мұрат Жұрынұлының ғалымдығына, қайраткерлігіне, азаматтығына қатысты жылы лебіздерін білдірді. Салтанатты шара барысында «Ғылым орда- сы» РМК ұйымдастыруымен ҚР Ұлттық ғылым академиясының 70 жылдық мерейтойына арналған фоток рменің тұсаукесер рәсімі тті. К рмеде отандық ғылымның даму кезеңдері бой- ынша фотолар ұсынылды: «ҰҒА құрылу кезеңі нен үзінділер, оның алғашқы мүшелері», «Ұлттық ғылым академиясының бірінші президенті», «Ғылыми- зерттеу институттарының алғашқы басшылары», «Ұлттық ғылым академиясының академиктері» деген тақырыптарда фотолар қойылған ҚР Ұлттық ғылым академиясының 70-жылдық мерейтойына арналған кітап к рмесі ұйымдастырылды.
4 №46 (1356) 17 – 23 қараша 2016 жыл
АНА ТІЛІ Бүгінде телеарна – әлемді жаулаған ғаламтор серіктесі, тіпті кейде оған бәсекелес болуға жарарлық қызмет атқарып келе жатқан бірден-бір ақпарат құралы болып табылады. Кез келген елдің, мейлі мемлекеттік немесе жеке телеарналары болсын, халық үшін, сол елдің мүддесі үшін қызмет ететіні айқын. Оның ішінде тілге жасалған қызметін ерекше атаған жөн. Өйткені телеарналар ұлттық сипаттағы бағдарламаларды дәстүрге сай етіп көрсете білгенде ғана олардан алар тәрбиеміз көп болмақ. Ал егер де мазмұны мен мақсаты айқындалмаған бағдарламалардан құралса, онда оның әсері қандай болары айтпаса да түсінікті. ҰЛЫ ДАЛА АТАУЛАРЫ ТІЛБҰЗАРҒА – ТОҚСАУЫЛ «ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕНЕМІЗ! Изучаем казахский язык!» «ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕНЕМІЗ! Изучаем казахский язык!» Продолжение рубрики «Қазақ тілін үйренеміз! Изучаем казахский язык!» будет в следующем номере газеты. Ждем отзывов и предложений по электронной почте: anatili_gazeti@mail.ru, а также по телефонам: 8 (727) 2-72-49-78, 267-40-07 Рубрику ведет: Дәуіржан Т ЛЕБАЕВ Освоение языка будет также результативно если читать литературные произ ведение, сказки, народный фольклор. В этом выпуске мы предлагаем к вашему вниманию маленькую сказку, где будут представлены переводы неко- торых слов и предложений. Қоян к жегіне бір мықты ат қоюды ойлайды. Ол оны «Жолбарыс» деп атай- ды.
К жек (зайчонок) далаға шығады. Далада ешкінің лақтары (козленки) ой- нап жүр екен. – Ей, ешкінің лақтары, мен сендер- мен бірге ойнайын ба? – дейді. – Ей, сен кімсің, атың кім (как тебя зовут)? – Мен бе? Мен Жолбарыспын. – Ойбай! – деп лақтар қорқып, жан- жаққа (в разные стороны) қашып кетеді. К жек үйіне келіп: – О й , Ж о л б а р ы с б о л м а й м ы н , менімен ешкім ойнамайды (со мной ни-
– Ей, онда сенің атың «Қасқыр» бол- сын, – дейді. Ертеңіне (на следующий день) к жек тағы далаға шығады. Далада бұзаулар
– й, бұзаулар, мені де ойындарыңа қосыңдаршы, – дейді. – Е, сен кімсің, атың кім? – Мен бе? Мен Қасқырмын. – Бұзаулар оны сүзіп (бодать), теуіп, қуып жібереді. К жек үйіне жылап келеді.
– Жоқ, мен Қасқыр болмаймын. Мені бәрі ұрып жолатпайды (не подпус- кали) , – дейді. – Қап, енді не істесем екен, күшті ат қойып едім, одан пайда болмады. Одан да зіне лайықты (подходящий) ат қойяын. Е... онда сенің атың «Ақк жек» болсын, – дейді. Келесі күні (на следующий день) к жек далаға шығады. Далада борсықтың (бар- сук), түлкінің балалары жүр екен. – Ей, борсықтың, түлкінің балалары, мені ойындарыңа қосыңдаршы, – дейді к жек.
– Сен кімсің? Атың кім? – Менің атым Ақк жек. – Ой, мынау бір жақсы бала екен! Жүні қандай жұп-жұмсақ (очень мягкий)! – деп бәрі шу ете түседі. К жек кешке дейін (до вечера) ойнайды. Кешке шар- шап қайтады. Алақай, «Ақк жек» деген ат қандай жақсы ат! – деп қуанады ол.
Сүт бетінде май балқаймақ, Ол қай балқаймақ? Балдан тәтті бал майқаймақ. *** Қырда қырау, Қызыл ала бұзау. Тауда тарғақ, Тарғыл ала торпақ. ***
Шалабай шыли шалағай, Шалағай шыли Шалабай. Шақша басы шарадай, Шаладай шала Шалабай. *** Қай тайлақ лақтай? Қай лақ тайлақтай? Баға – оценка. Сабақ – урок. Сабақ кестесі – расписание. Қосымша сабақ – подготовительный урок.
Емтихан – экзамен. Емтихан тапсыру – сдавать экзамен. Сұрақ қою – задать вопрос. Аудару – переводить. С здік – словарь. С йлем – предложение. Тақырып – тема. Бет – страница. Мазмұндама – изложение. Шығарма – сочинение. Жазбаша диктант – письменный дик- тант.
Бақылау жұмысы – контрольная работа. Қате – ошибка. Қатемен жұмыс жасау – работа над ошибками. Мазмұнын айту – пересказать. Денсаулық – здоровье Аурухана – больница Емхана – клиника Аурухана б лмесі – палата Дәрі – лекарство Дәрігер – врач, доктор Медбике – медсестра Жедел жәрдем – скорая помощь Ауру – больной, пациент Дәріхана – аптека Мақта – вата Дәрігердің қабылдауында – на при- еме у врача Ж тел – кашель Қан қысымы – давление Қан құю – переливание крови Қан анализі – анализ крови Тіс дәрігері – стоматолог К з дәрігері – окулист Ота – операция В повседневной жизни мы часто употребляем слова касательно нашего здоровья, лечебных учреждений, медикаментов и т.д. Ниже предлагаем диалог на данную тему: Қабылдау б лімі қай жерде? – Где находится приемный? Кезекші дәрігер қайда? – Где дежурный врач? Медбике, маған ауруды басатын дәрі беріңізші – Медсестра, дайте мне обез- боливающее лекарство. Халіңіз қалай? – Как вы себя чувствуете? Бүгін зімді жақсы сезініп тұрмын – Сегодня я чувствую себя лучше. Маған салқын тиді – Я простудился (простудилась). Маған тұмау тиді – У меня грипп. Маған бас ауруының дәрісі керек – Мне нужно лекарство от головной боли. Жедел жәрдем шақыру үшін 103-ті теріңіз – Чтобы вызвать скорую помощь наберите 103. Дәрігердің қабылдауына жазылайын деп едім – Хотел записаться на прием врача.
Қандай шағымыңыз бар? – На что жалуетесь? Бүгін кешке үйде боламын – Сегодня вечером буду дома. Біздің ас үйді кеңейту керек – Надо расширить нашу кухню. Кеңсенің кілтін сындырып алдым – Сломала ключ от офиса. Маржан, қоқысты жинап алшы – Маржан, убери мусор. 60 вольттық шам сатып алу керек – Надо купить 60 вольтную лампочку. Мен үстелдің үстінде кілтті ұмытып кеттім – Я забыла ключ на столе. Біздің бақта алма ағашы седі – В нашем саду растет яблоня. Сен мына кітапты оқыдың ба? – Ты читал эту книгу? Маған ұзын сызғыш керек – Мне нужна длинная линейка. Қызыл қалам жазбайды – Красная ручка не пишет. Мына қағазды желімдеп берші – Заклей мне эту бумагу. Сенде к к қалам бар ма? – У тебя есть синяя ручка? Күнделікті толтыр – Заполни дневник. ҰБТ тестін қара қаламмен толтыру керек – Тесты по ЕНТ надо заполнять черной ручкой. Кітаптың 48-бетін ашыңдар – Откройте 48 страницу книги. Маржан, ережені дауыстап оқы – Маржан, читай правила вслух. Асты сызылған с здерді теріп жаз – Выпиши подчеркнутые слова. Асқар, тақтаға шық – Аскар, иди к доске. Ертең бейнелеу сабағына қылқалам ала келіңдер – Завтра на рисование при- несите собой кисточку. Мына түрлі-түсті қарындаштарды ұштап берші – Поточи мне эти цветные карандаши. Маған қазақша-орысша с здік керек – Мне нужен казахско-русский словарь. Жаңылтпаштарды қайталап к ріңіз Қысқаша с здік – Краткий словарь: мазақ еткені ме? Жа райды, аудармасын ұғындық делік, сонда бұлай атаудың себебі неге негізделген? Хабар арнасындағы «Қызық Times». Қызық с зі түсінікті, ал time с зі – вре- мя – уақыт, период – кезең, срок – мерзім мағыналарын береді. (Англо- русский словарь. – Москва: «Русский язык», 1987. – 608 с.) Ал times үлгісі қолданыста жоқ. Бұл сонда нені мақсат етті. Осыны қазақшалап дұрыстап қоюға болмас па еді? Тағы да түсініксіз. лде жаңарған түрі ме? Белгісіз. Ол жаңашыл дүние емес. Ондағының барлығы ойын- күлкі, қалжың. Қызықтаймыз деп жүріп, қызық times болып жүр ме? Бұл қазақтағы мүйіз сұраймын деп жүріп, құлағымыздан айырылыппыздың кебі болды. Тағы да айта кететін жайт «Қызық T i m e s » б а ғ д а р л а м а с ы н ж ү р г і з е т і н жігіттердің бұрынғы бағдарламаларының да қазақшасы мардымсыз еді. Ол «Ду қол шоколад!» деп аталды. Бұл сайқы мазақ па, әлде басқа ма? Түсініксіз. Соған қарағанда жігіттер қазақша атауды аса дұрыс к рмесе керек. Ж ні түзу нәрсеге к рермен де қызығар еді-ау. Ал бұлардың бағдарламасы не «Тамаша», «Шаншар», «Алдараспан», «Нысана», «Екі езу», т.б. сияқты театр емес немесе «Жайдар- ман» сияқты әзіл тапқыш клубы емес. Бағдарламаны қызықтаймыз деп жүріп
Қ ы з ы л к л – Қ а р а т а у д ы ң терістігіндегі аумақ ты қазан- шұңқырда сақталып қалған су қоры. Оған Таутары, Бабата, Жартыт бе зендері қалың қар еріп немесе күшті жаңбырдан тасыған кезде келіп кұйып, суын жаңартып отырады. Осы к лдің атымен елді мекен аталған. Ал Қызылк л к ліне келер болсақ, к лдің кемері – жары қызыл топырақ, жосалы болып келеді. Қазақтар үйлерінін сырттарын қызыл топырақпен сырлаған. Оны ніл бояуы дейді. К л аты қызыл топырақпен аталған.
қанат – Шымкенттің батысында 1 ша қырым жерде орналасқан. 1928 жылға дейін Сансызбай тақыры деп аталған. Одан кейін екі т бенің ортасында орналасқандықтан, Кеңес уақыты кезінде Қызылқанат болып згертілген. Бұл мәлімет сол елді мекенде тұратын қарт тұрғындардың айтуы бойынша жазып алынды.
к е н т – Ж ы н ы с а т а ә у л и е н і ң күнбатыс жағындағы жазыққа ж е т п і с і н ш і ж ы л д а р д ы ң б а - сында салынған ндірісті қала болғандықтан, Таукент атанған. керек шығар. Десе де, атын қазақша қойып, мақсатына затын, атауын неге лайықтамасқа. Себебі бенефис с зі фран- цуз тілінде bénéfice – пайда (орыс тілінде доход, польза, прибыль) деген мағынаны береді. Сонда бағдарламаның атауы «та- бысты шоу» не «пайдалы шоу» да болуы мүмкін болған сияқты. Ал енді мазмұны мен мағынасы сай болуын қарастырсақ онда атауына толық үйлесіп тұр деу- ге келмейтін тәрізді. йткені мұндай bénéfice-бенефис шоулардың тарихта біршама даулы тұстары да болғандығы жасырын емес. Сондай-ақ орыстілді бе- нефис бағдарламасының (РТР, Юмор) мазмұны да біршама згеше. Олар толығымен әзіл-қалжыңға құрылған. Ал с здіктегі бенефис с зінің мағынасы – спектакль в честь одного из участ- ников его – қатысушылардың бірінің құрметіне арналған қойылым деп берілген С.И.Ожеговтың с здігінде. (Ожегов С.И. Словарь русского языка. – Москва: «Из- дательство Оникс»; «Мир и Образова- ние», 2005. – 1200 с. 53-стр.) Бүгінгі таңда жаңа үстеме мағынаға ие болған бұл с зді біздіңше қазақша бала масымен берсе де бағдарлама з мазмұндылығы мен маңыздылығын жоғалтпас еді-ау. Фест с зінің де бірнеше мағынасы бар. Оның ішінде әзіл-қалжыңға да сәйкесетін Жыныс елді мекені. Жыныс – Мыңжылқы биігінің теріс тік бау райындағы елді мекен. Ол жерде Жыныс әулиенің сағанасы бар. Сондықтан әулие атымен аталған. Ілгері заманда қалың тоғайлы (жынысты) ағаш скен, аз сулы бұлақтары бар. Жы- ныс әулие-ата есімі Қаратаудың етегінде ну-орман, иттің мұрны тпейтін жынысқа байланысты койылған. Қозмолдақ елді мекені. Қоз- молдақ – елді мекен атауы, ше- жіреші атаның айтуы бойынша киіз үйге керекті кереге, уықтар, маңдайшалар ағаштан жасалған. Ерте кезде Қарақуыс зенінің бойында сембі талдар қалың скен. Сол үй ағаштарын істейтін ұсталар қисық ағаштарын қозға салып балқытатын болған. Қоз дегеніміз – үйілген топырақтың ртелуі. Топырақты қалың егіп, жаймалай үйіп, үстіне отынды к п етіп салып, оны ртейді. Қозға к мілген ағаштар балқиды, жұмсарады. Қозмолдақ с зі ағаш балқытатын қоздары мол деген с зден шыққан болуы мүмкін. Басбұлақ елді мекені. Басбұлақ – сол маңдағы бұлақтардың бас- тау жерінде орналасқандықтан, е л д і м е к е н г е Б а с б ұ л а қ а т а - уы берілген. Бұл мәлімет сол е л д і м е к е н д е т ұ р а т ы н қ а р т ТЕЛЕАРНАЛАР жат атауға неге жармасып жүр?.. тұрғындардың айтуы бойынша жазып алынды.
Қара тау дың терістігіндегі ірі қ ы с т а қ . А й т у ш ы л а р С о з а қ қыстағы тұрған жердегі бұлақ басына адамдар VI ғасырдан б а с т а п қ о н ы с т а н ғ а н д е й д і . Созақтағы Тарса т бесін қазып зерттеушілер де соны растай- ды. Алғашқы тұрған адамның аузынан «сенің с зің с з-ақ» деген с з түспеуші еді, оның з атын ешкім анықтамай «әлгі с з-ақ ше» дейді екен. Содан бірте-бірте сол мекен «с з-ақ», одан Созақ атанған дейді. Тағы бір дерекк здерде Қаратаудың күнгей беті оң жақ, Теріс кей бетін сол жақ деуші еді, бірте- бірте сол жақ со...жақ, одан Созаққа ауысқан екен деп бол- жам айтылады.
Созақ қыстағының батыс жағын- дағы үлкен т бе, алыстан к зге к геріп к рін гендіктен, К кт бе аталған. Осы жерде мекендеген ауыл т бе атымен аталған. «Оңтүстік Қазақстан облысындағы жер-су, елді мекен атауларының қысқаша тарихы» кітабы бойынша дайындаған лкетанушы Молдияр СЕРІКБАЙҰЛЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ Міне, осындай бағытта құрылған бағ- дар ламалардың к птігін біздің телеар- на ларға қатысты да айтар едік. йткені бүгінде қазақ тіліндегі телеарналарда олардың атауынан ұлттық ұстанымды сипаттайтындай бағдарламаларды к ре алмай келетініміз таңдандырады. Тіпті олардың саны да біршама артып бара жатқандай әсер қалдырады. Еліміздегі кез келген телеарна- лардағы бағдарламалардың атауына назар салсаңыз не қазақша емес, не ағылшынша емес, әйтеуір бір қазақша- орысша мен шетелдік тілдің араласқан кейпінде болып тұрады. Мүмкін шет тілін осылай дәріптеу тәсілі ме екен, әлде бұл тілімізді масқаралау ма? Солардың бірқатарына назар ау- дарсақ, телеарналардағы шоу іспетті бағдарламалардың атаулары мына- дай: КТК телеарнасындағы «ТОЙ B E S T S T A R » , Х а б а р а р н а с ы н д а ғ ы «Қызық Times», «Бенефис-шоу», бір кез дері к рсетілген «Шіркін, Life!», «Фобия», енді әзіл-қалжың сипатындағы «Бурабай әзіл фест» және жуырда пайда болған «МузАрт Life», Қазақстанның бірінші арнасындағы «Той заказ» және т.б. Бұл жобаларды жүргізушілердің барлығы з азаматтарымыз. Мақсаттары да к рерменге жақсы к ңіл-күй сый- лау үшін құрылған болса керек. Бірақ бұл бағдарламалардан ана тілімізге тән нақышты к рмейсіз. Мүмкін з тілінен шоши ма, әлде оны құбыжық к ріп, зін әлемдік деңгейде танытқысы келе ме? Белгісіз! Олар енді орысшаны былай қойып, шет тілінде атауды дұрыс к ретін сияқты. Бір қарағанда атауларына қарап, б ұ л қ а з а қ ш а б о л м а с а к е р е к - т і дерсіз. Алайда барлығы толығымен қазақтілді теле німдер. Айталық, «ТОЙ BESTSTAR» бұл не қазақы кәдеге сай «Той бастар» емес. Қазақтың той баста- ры кәде сыйға толы, құрмет-қошеметке негізделген. Білген жанға онда тәрбиелік мәні бар жоралғыларды да тануға әбден болады. Мұндағы тойы жарайды, түсінікті болар. Ал Beststar ағылшын тіліндегі best с зі мен star с зінің тіркесуі арқылы жасалған. Best – лучший – ең жақсы деген күшейткіш мәндегі с з ретінде мағынасы кездеседі. Ал бүгінде к п ретте тіркесе қолданылатын life – мір, мір салты, мірбаян, сергектік мағыналарын береді. (Англо-русский словарь. – Мо- сква: «Русский язык», 1987. – 608 с. 307- 308 стр.) Міне, осылай жалғасып кете береді. Алайда осылармен қатар телеарналарда қазақша атауға ие «Айтуға оңай», «Бетпе- бет», «Ду-думан», «Біздің үй», «Айбын», т.б. бағдарламалар к рсетіледі. К терген мәселелері, қонақтар мен тақырыптың маңыз дылығы, бастысы атауы з үйлесімін тапқан деуге болады. К рермені де күн санап артып келетінін айту керек. Неге жоғарыда айтылған бағдарламалардың да атауын осылай атына затын сай етіп қазақша қоймасқа!? Неге ана тіліміздің ая- сын кеңейтуге үлес қосып, қазақы болмы- сымызды телеарналар арқылы қолғабыс жасамасқа? Бірде белгілі тіл маманы, А.Байтұр- сынов атындағы Тіл білімі институтының профессоры, филология ғылымының докторы Нұргелді Уәлиұлы қазақ тілі қолданысының бүгінгі деңгейі қандай деген сауалға берген жауабында: «Қазақ тілінің әлеуметтік мәртебесі, қоғамдық беделі тілдің үш тұғырының дамуына тікелей байланысты: бірінші, басқару жүйесі, екінші, ғылым-білім саласы, үшінші, бұқаралық ақпарат құралдары деп атап ткен болатын. Егер осы үш жүйеде тіл дұрыс, яғни з деңгейінде қолданылмаса, тілдің беделі т мендей береді» деген еді. Бұл пікірдің зінен бұқаралық ақпарат құралдарының тілге қосар салмағының қаншалықты маңызды екендігін аңғаруға болады. Ал оның жағдайы жоғарыда келтірілген мысалдарға қарағанда қандай екендігін зіңіз бағамдай беріңіз. рине, әртүрлі сылтау айтып, анау еді, мынау еді деп уәж табармыз-ау. Бірақ саналы азаматтар ондай сылтаудың арғы жағында қазақша рухтың жоғалып бара жатқанын біле бермесе керек. Бір ғана атаумен барша жұрттың к ңіліне қаяу са- лып, ана тілі – қазақ тілі деп шырылдаған қоғамның жүрегіне демеу бола қоймасы анық. С з жоқ, жастар жағы қолдайтын шығар, бәлкім мақтап та қояр. Ал елдің елдігін қадірлейтін, алдыңғы буын ағалар, ақсақалдар мен тіл жанашырлары, қазақ қоғамына жанашыр азаматтар мұндай бастамаларды қолдайды деп айту қиын. Шындығына келгенде, зге ұлтқа дәл осы үлгідегі с здер қолданысын ұсынсаңыз тілді қорлау, бір ұлтты масқаралау деп кімді болса да сотқа тартар еді. Кезінде терминология саласында еңбек еткен Қ.Жұбанов терминнің зіндік згешелік сипаттарын дұрыс түсінбеушіліктен кет- кен қателерге назар аудара келе олардың аударылуын қате санайтын. Оның негізгі себебі терминдердің терминдік мағынасы емес, лексикалық мағынасына мән беру керек дегенді айтқан болатын. Мүмкін осы ретте бұл аталған терминдерді ауда- руды бағдарлама ұйымдастырушылары қажет деп таппаған болар. С з жоқ, әр халықтың тілдік таны- мы мен ұлттық болмысы згеше. Ана тілімізді неге зге тілдің к леңкесінде қалдыруымыз керек? зге тілдің бәрін біл, з тіліңді құрметте дегеннен артық ештеңе айта алмаспыз. Бастысы, қай ұлттың бол- масын тәуелсіздігі тілінің тәуелсіздігінен бастау алады дегіміз келеді. Мүмкін сіздің бүгінгі таңдағы елге қосқан үлесіңіз осымен лшенер. Мұны да зіңіздің назарыңыздан таса қалдырмассыз деп білеміз, құрметті оқырман! жүктеу/скачать 16,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|