Бі лім бе ру дің да му тен ден цияла ры

1-бөлім. Жо ға ры мек теп пе да го ги ка сының теориялық негізі
18
луі көп те ген мә се ле ні қам ти ды: әлеу мет тік, эко но ми ка лық, саяси 
жә не т.б. Мы са лы, тех ни ка ның қар қын ды да муы ғы лы ми бі лім 
кө ле мі нің ау қым дан ға нын көр се те ді, ал оны аз уа қыт ара лы ғын-
да ұр пақ қа бе ріп үл гер меуде міз. Мұн дай ке шеуіл деу адам дар дың 
жа ңа нәр се ге бейім де луіне қиын дық ту ғы зып, фи зи ка лық, пси хо-
ло гия лық ауырт па лық қа алып ке лу де. Ақ па рат тың, бі лім нің өсуі 
тех ни ка ның да му ын же дел дет ті. Әри не, мұ ның өзі эко ло гиялық 
апат қа алып кел ді. Мұн дай ірі мә се ле ні Рим де гі 1968 жы лы құ-
рыл ған ға лым дар мен ме нед жер лер дің клу бы то лық мой ын дап, 
ше шу жол да рын қа рас тыр ған. Ол Ауре лио Печ чей дің «Че ло ве-
чес кие ка че ст ва» ең бе гін де жа зыл ған. Ау қым ды мә се ле лер то-
бы на: яд ро лық со ғыс ты, ке дей ші лік ті, ашар шы лық ты, сауат сыз-
дық ты жә не ес кі бі лім бе ру жүйе сін, құн ды лық тар дың азаюын, 
се нім ді жол ғал ту ды жә не т.б. жат қыз ған. Шын ды ғы на кел сек, 
адам зат тың не гіз гі мін де ті өзі нің қа сиет те рін же тіл ді ру бо лып 
та бы ла ды. «Адам қа жет ті лі гін қа на ғат тан ды ру дың» не гіз гі мақ-
са ты – адам ның өзін-өзі ұсы на алуы. Ол кім жә не кім бо ла ала ды? 
де ген сұ рақ ты бас шы лық қа ала ды. Адам ның із гі қа сиет те рін, қа-
бі лет те рін да мы та оты рып өз гер ту лер ен ді ру ге бо ла ды. Клуб мү-
ше ле рі мә се ле ні ше шу дің жо лы ре тін де гу ма нис тік пе да го ги ка ны 
ал ға қой ды. 
Гу ма ни за ция про це сі де ге ні міз – бі лім бе ру жүйе сін із гі лен ді-
ру ге ар нал ған ша ра лар ды кү шейту. 
Ал Н.Н. Па хо мов бұл ты ғы рық ты:
– әлеует пен бі лім бе ру ара сын да ғы сәй кес сіз дік, яғ ни әлеу-
мет тен ді ру мә се ле сі (жас тар дың жа ңа қо ғам ға бейім де-
луі);
– бі лім бе ру мен мә де ниет ара сын да ғы сәй кес сіз дік (мек теп 
бі лім бе ре ді, ал құн ды лық пен әдеп нор ма ла рын үй рет-
пейді (шко ла учит зна ниям, а не цен нос тям и нор мам));
– бі лім бе ру дің ғы лым нан арт та қа луы де ген үш мә се ле мен 
бай ла ныс ты ра ды. Ол «ХХ ға сыр да та ри хи-мә де ни мұ ра-
ның түр ле рі ауыс ты» де ген бол са, М. Хай де гер дің пі кі рін-
ше, «бұ рын адам дар та рих қа ен ген бол са, қа зір олар бо ла-
шақ ты бол жау ар қы лы өз де рі оны та рих қа ен ді ру де».

1.1. Қа зір гі әлем де гі жо ға ры бі лім нің да му тен ден циясы ...
19
Со ны мен, өмір бойы бі лім алу емес, өмір ар қы лы бі лім алу ға 
ауысу. 
Ақ па рат, бі лім, жа ңа тех ни ка лық құ рал дар, т.б. ле гі нің кө беюі 
жа ңа адам тәр бие леу ді қа жет сі не ді:
– шы ғар ма шыл, өзін дік бі лім ала тын, тез икем дел гіш;
– жал пы адам жә не ма ман ре тін де аса жауап кер ші лік ті;
– жо ға ры мә ниет ті же ке адам (эти ка лық, кә сі би, эс те ти ка-
лық жә не т.б.);
– ке шен ді ғы лы ми бі лі мі бар, дү ниеге жа ңа көз қа рас ту ды ра 
ала тын;
– өзін-өзі үне мі бас қа ра ала тын, мобильді, көп тілді.
Соң ғы жыл да ры бі лім бе ру ді жа ңа лан ды ру дың не гіз гі тен ден-
цияла ры оқы ту дың гу ма ни за ция, гу ма ни та ри за ция, де мок ра ти за-
ция, де це нт ра ли за ция, диф фе рен циа ция, ин ди ви ду али за циясы-
мен си пат та ла ды. Бі лім бе ру дің ұлт тық мо де лі нің қа лып та су мен 
бе кі ті лу про це сі бел сен ді жү ру де, оның не гіз гі идеясы – ұлт тық-
мә де ни не гіз де тұл ға мен қо ғам та ла бы на сай өзін-өзі да мы ту ға 
қа бі лет ті бі лім бе ру мен тәр бие жүйе сін құ ру. Қа зір гі уа қыт та жо-
ға ры мек теп тер дің да му ына ық пал ете тін жа ңа ұйым дас ты ру шы-
лық-бас қа ру шы лық тұл ға ның бей не сі сом да лу да. Шы ны мен-ақ, 
да му үс тін де гі жо ға ры мек теп өз ге тип те гі бас шы ны – оқу ме ке-
ме сін тек бас қа рып қа на қой май, оны са па тұр ғы сы нан жа ңа дең-
гейге кө те ру ге қа бі лет ті эф фек тив ті ме нед жер ді қа жет ете ді. Тек 
жақ сы бас қа ру шы сы бар жо ға ры мек теп тер ға на са па лық дең гейде 
ал дың ғы қа тар дан орын ала ты ны бел гі лі. Жо ға ры оқу орын да ры 
өз де рі не оқу ға түс кен әр бір сту де нт тің бо ла ша ғы на жауап ты.
Әсі ре се ав то но мия ал ған оқу орын да ры бұл мә се ле ге аса 
жауап кер ші лік пен қа рай ды жә не өз де рі нің бі ті ру ші ле рі нің бі лім, 
тәр бие са па сы ның ке пі лі бо ла ала ды. Яғ ни мұн дай оқу орын да ры 
«өз-өз де рі не қо жа» деп то лық айта ала мыз. 
ХХ ға сыр дың 90-жыл да рын да ғы ең бек тер де ав то но мия мә се-
ле сі ерек ше орын ға ие бол ды, көп жағ дайда өз ге ріс ке де ұшы-
ра ды. «Ака де миялық ер кін дік» пен «уни вер си тет тік ер кін дік» 
– ин тер на ционал ды ұғым дар. Олар дың маз мұ ны көп те ген ха лы қ-
а ра лық дек ла ра циялар да баян дал ған. 

1-бөлім. Жо ға ры мек теп пе да го ги ка сының теориялық негізі
20
Ли ма (Пе ру) қа ла сын да 1988 жы лы қа был дан ған Дек ла ра-
цияда ака де миялық ер кін дік «ака де миялық қауым дас тық мү ше-
ле рі нің ғы лы ми зерт теу, оқы ту, тал қы лау, жа сау жаз ба ша баян дау 
ар қы лы ғы лы ми бі лім дер ді із дес ті ру, да мы ту жә не бе ру ер кін ді-
гі» ре тін де анық тайды.
Бұл атал ған Хар тияда еуро па лық уни вер си тет тер ер кін ді гін де 
уни вер си тет ав то ном ды лы ғы жа риялан ды. Ол ғы лы ми зерт теу лер 
мен оқы ту ар қы лы мә де ни құн ды лық тар ды жа сай ды, тал дайды, 
ба ға лай ды жә не та ра та ды. Со ны мен қа тар ғы лы ми зерт теу лер дің 
ер кін ді гі уни вер си тет өмі рі нің фун да мен тал ды прин ци пі мен си-
патталады. 
Ака де миялық пер со нал дар дың ака де миялық ер кін ді гі мен 
әлеу мет тік жауап кер ші лі гі ту ра лы дек ла ра ция ака де миялық 
қауым дас тық тың бар лық мү ше ле рі нің оқу, ғы лы ми зерт теу, 
құрастыру, ауыс ты ру, ақ па рат ты ал мас ты ру бой ын ша өз де рі нің 
қыз мет те рін орын дау да ғы құ қық та рын бел гі лей ді. Бұл орай да 
мем ле кет не ме се бас қа қо ғам дық бас қа ру ор ган да ры та ра пы нан 
еш қан дай қы сым не ме се ара ла су бол майды.
Ака де миялық ер кін дік пен ав то но мия құ қы ғын жү зе ге асы ру 
аб со лют ті бол майды. Се бе бі әлем де өзі нің уни вер си те тін ба қы-
лап отыр майт ын мем ле кет жоқ. ХХ ға сыр дың соң ғы он жыл ды-
ғын да ака де миялық ер кін дік тің бас қа тү рін де гі шек теу лер дің бар 
екен ді гі ке ңі нен та ра лу да. Бұл жер де уни вер си тет тің қо ғам мен 
мем ле кет ал дын да ғы жо ға ры мо раль дық жауап кер ші лі гі жай лы 
айтылу да. Бұл ту ра лы ХХІ ға сыр да ғы жо ға ры бі лім ту ра лы дү-
ниежү зі лік дек ла ра циясы ның 13-ба бын да: «Жо ға ры оқу орын-
да ры на өз де рі нің іш кі іс те рін де ав то но мия бе рі луі ке рек, бі рақ 
өкі мет ке, пар ла ме нт ке, оқу шы лар мен тұ тас тай қо ғам ға нақ ты 
әрі транс па ре нт ті есеп бе рі луімен орын да луы тиіс», – деп ай- 
т ыл ған. 
Прак ти ка да ака де миялық ер кін дік дә ре же сі ЖОО-ның қар-
жы лан ды ру кө зі мен анық та ла ды. Уни вер си тет тер ді ор та лық сыз-
дан ды ру мен ав то но мия жүйесі ғы лы ми өмір ді дог ма тизм мен 
идеоло ги за ция лау дан қор ғайды. Са лыс тыр ма лы түр де гі уни вер-
си тет тің тәуел сіз ді гі оқу про це сі нің та би ға тын да, бар лық бі лім-

1.1. Қа зір гі әлем де гі жо ға ры бі лім нің да му тен ден циясы ...
21
дер дің іш кі ұйым дас ты ры лу ын да кө рі не ді, бұл қа ғи да ның мә нін 
Фих те аш қан. Уни вер си тет тің мақ са ты – кі тап та ғы бі лім дер мен 
жат ты ғу емес, кі тап тың кө ме гі мен ғы лы ми тү сі ну өне рін да мы-
ту. Уни вер си тет тің ерек ше лі гі өнім ді ой лау ды ма дақ тау ын да. Бұл 
ма ңыз ды қа ғи да ны Ф. Шлейер ма хер мен Т. Штеф фенс әрі қа рай 
да мыт ты. Шлейер ма хер оқы ту шы өзі нің біл ге нін айт пай, оқы ту 
ар қы лы жү зе ге асы ры лып оты ру ке рек ті гін айт қан. Шлейер ма хер 
бой ын ша тың дау шы лар бі лім дер ді жи нақ тап қой май, оқы ту шы 
ойын да ғы бі лім нің пай да бо лу про це сін ба қы лап оты руы ке рек. 
Бас қа сөз бен айт қан да, ғы лы ми курс ты оқы ту дың әдіс те ме сі 
ғы лым әдіс на ма сы на не гіз де ліп қой май, оған сәй кес ке луі тиіс. 
Шлейер ма хер дің ойын ша, оқы ту шы үшін дә ріс ойын емес, шын-
дық бо луы керек. Ол дә ріс ті ауди то рия зейі нін аударт пай бас та-
ғаны жөн. Оқы ту шы дә ріс оқу ба ры сын да өзі де үйре не ді, бі лі мін 
то лық ты ра ды. Про фес сор дың мақ са ты – еш кім дау ту дыр майт-
ын ақи қат ты баян дау мен тү сін ді ру емес, ол өзі нің зерт теу жұ-
мы сы ның нә ти же сін баян дау. Оқы ту шы – бел сен ді зерт теу ші, ал 
сту дент – оқы ту шы ның зерт теу жұ мы сы на қа ты су шы, со ны мен 
қо са бас та ма ға лым бо луы ке рек. Оқы ту шы ның мақ са ты – сту-
де нт ті дер бес ойла ну ға үйре ту, зерт теу дің не гіз гі ұстаным да рын 
оқы ту. Ра ционал ды, ана ли ти ка лық ой лай алу іс кер лі гі – мі не, 
сту де нт ке ке ре гі осы. Про фес сор мен сту дент ғы лым ды ал ды ға 
жыл жы та ды, се бе бі оқы ту мен зерт теу дің сәй кес ті гі сту де нт тер ге 
оқу ар қы лы өз бе тін ше зерт теу ге кө ше ді, ал про фес сор лар зерт-
теу ар қы лы өз де рі нің үз дік сіз бі лім де рін жал ғас ты ра ды. Сту дент 
ғы лы ми жұ мыс та өзі нің дер бес ті гін көр се те ала ды. 
Со ны мен, уни вер си тет тік бі лім бе ру өзі нің да му ба ры сын да 
же ті ле оты рып, бү гін гі таң да же ке ле ген сфе ра лар дың, сон дай-ақ 
бү кіл қо ғам да му ын да ғы қа жет ті де ма ңыз ды фак тор ға айна лып 
отыр. Бі рақ адам зат тың бас ты же тіс ті гі уни вер си тет тік бі лім нің 
да муының та ри хи кон тек сін ол ең ал ды мен адам ның өз қа жет ті-
лік те рі мен олар дың ғы лы ми бі лім дер дің тұ тас тай жүйе сін алу ға 
ба ғыт та луымен, оқи алу іс кер лі гін қа лып тас ты ру мен, ұлт тық-
пен өза ра бай ла ныс та ғы жал пы адам зат мә де ниеті кон тек сін де гі
суб ъект ре тін де гі өмір сү ру мен жұ мыс іс теуге не гіз дел ді. 

1-бөлім. Жо ға ры мек теп пе да го ги ка сының теориялық негізі
22
Біз «ХХІ ға сыр та бал ды ры ғын да ғы жо ға ры бі лім бе ру дің ал-
да ғы да муының не гіз гі прин ци пі гу ма низм, адам мен та би ғат тың, 
ин ди вид пен қо ғам ның, рух пен тән нің, жан мен ақыл-ой дың 
үйле сім ді лі гі бо лып та бы ла тын» ҚР-да ғы жо ға ры бі лім ді да мы ту 
ст ра те гиясы ав тор ла ры ның пі кір ле рін қол дауы мыз ке рек.

жүктеу/скачать 5,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: