Әл-фараби атын да ғы Қа зақ Ұлт тық уни вер ситеті жоғары мек теп

1.1. Қа зір гі әлем де гі жо ға ры бі лім нің да му тен ден циясы ...
7
Үшін ші ден,
«адам-адам» жүйе сін де қыз мет ете тін адам дар-
дың бар лы ғы пе да го ги ка лық, тіп ті ағар ту шы лық функ цияны ат-
қа ра ды (от ба сы нан бас тап бар лық қыз мет те: заң гер, эко но мист, 
тех ник, ме ди ци на қыз мет кер ле рі, жур на лист, сая сат та ну шы, пси-
хо лог, т.б.).
Төр тін ші ден,
әлеу мет тік-эко но ми ка лық қо ғам да муының 
қоз ғаушы кү ші нің бі рі де бі лім бо лып отыр, тіп ті қа ра пай ым тұр-
ғы дан қо ғам ның да му ын қа да ға лау үшін елі міз дің, ше тел дің бі-
лім бе ру жүйесі ту ра лы мә лі мет те рі міз бо луы тиіс. 
Бе сін ші ден,
«пе да го ги ка» ғы лы мы ау қым ды, өзін дік бай тә жі-
ри бе жи нақ та ған, ол қа зір гі ғы лы ми бі лім мен адам мә де ниеті нің 
бір бө лі гі бо лып та бы ла ды, оны бі лу үшін ал ғаш қы пе да го ги ка-
лық бі лім ді иге ру ке рек.
Ал тын шы дан,
са па лы бі лім алу ба ры сын да қоя тын та лап тар-
ды бі лу үшін әр кім бі лім бе ру жүйе сін то лық тү сі нуі тиіс.
Жетіншіден,
болашақ оқытушыларға инновациялық оқыту 
әдістерін үйрету
Жо ға ры мек теп пе да го ги ка сы өз ал ды на ғы лы ми пән ре тін де 
жо ға ры мек теп тің қа зір гі өн ді ріс са ла сы на ма ман дар даяр лауды 
же тіл ді ру де жә не тиім ді лі гін арт ты ру қа жет ті лі гі мен си пат та ла-
ды. Жо ға ры мек теп пе да го ги ка сы – тәр бие заң ды лық та ры ның 
ұстаны мы мен жо ға ры оқу орын да рын да ғы жо ға ры бі лік ті ма ман 
ие сін даяр лауға ба ғыт тал ған ғы лым са ла сы. Жал пы ал ған да жо-
ға ры бі лім бе ру дің та ри хы ер те кез ден бас тау ала ды. Ен ді осы жо-
ға ры мек теп тер дің та ри хы на қыс қа ша тоқ та лып өте лік. 425 жы-
лы Конс тан ти но поль де Ауди то риум де ген ат пен жо ға ры мек теп 
құ рыл ған. Ол ұғым тың дау де ген ді біл ді ре ді. ІХ ға сыр дан бас тап 
Маг нав ра деп атал ды (зо ло тая па ла та – ал тын па ла та). 
Уни вер си тет тік бі лім бе ру дің та ри хын A. Geuna 5 ке зең ге бө-
ліп қа рас тыр ған: 
– XI ға сыр дың аяғы жә не ХVI ға сыр дың ба сы – уни вер-
си тет тер дің қа лып та су ке зе ңі, ол Ста диум Дже не ра ле 
(Studium Generale) не ме се Уни вер си тас Ма ги ст рум жә не 
Шко ла риум (Universitas Magustrum et Scholarium) инс ти-
тут та ры ның туын дауы мен си пат та ла ды; 

1-бөлім. Жо ға ры мек теп пе да го ги ка сының теориялық негізі
8
– ХVI ға сыр дың екін ші жар ты сы жә не XVIII ға сыр дың аяғы 
– бұл ке зең уни вер си тет тер дің қыс қа руымен ерек ше лен ді; 
– XIХ ға сыр дың бі рін ші жар ты сы жә не ХХ ға сыр – уни вер-
си тет тер ді қайта құ ру, да мы ту ке зе ңі; 
– II дү ниежү зі лік со ғыс тан кейін гі жә не ХХ ға сыр дың 
70-жыл да ры ара лы ғы – уни вер си тет тер дің ке ңейтілуімен 
жә не ди вер си фи ка цияла нуымен си пат тал ды; 
– ХХ ға сыр дың 80-жыл да ры нан қа зір ге дейін гі ке зең – жо-
ға ры мек теп тер дің жап пай да муы, көп түр лі лі гі, ин тер на-
ци она ли за цияла нуымен си пат тал ды.
ХІ ға сыр да Бо лонь уни вер си те ті құ рыл ды жә не Са лер но ме-
ди ци на ғы лы мы ның ор та лы ғы бо лып са нал ды, ХІІ ға сыр да Па-
риж уни вер си те ті, Гар вард жә не т.б. уни вер си тет тер пай да бол ды. 
Б.э.д. ІІ жә не біз дің эра мыз дың ІІІ ға сы рын да Қы тай да Тай 
СЮЭ им пе ра тор лық мек теп бол ған. Ол сол кез де гі ең ірі мем ле-
кет тік уни вер си тет бо лып та был ған, мұн да да на лар ке ңе сі жұ мыс 
ат қар ды, олар ды Бо ши гу ань деп ата ды, олар бі лім бе ру ге то лық-
тай жауап бер ген. 
Азия ел де рін де, VІІІ ға сыр дың со ңын да Бағ дат қа ла сын да Да-
на лық үй лер (Дом муд рос ти) пай да бол ды, мұн да ірі ға лым дар 
өз де рі нің көз қа рас та ры мен бө лі сіп, тал қы лаулар жа сап отыр ды. 
Сон дай-ақ ба ға лы қол жаз ба лар да осын да сақ тал ды. Олар дың 
бағ дар ла ма ла ры ның не гіз гі мақ са ты сау ат ты, қайы рым ды мұ-
сыл ман дар ды даяр лау еді жә не ол бағ дар ла ма екі цикл ден тұр ды: 
дәс түр лі жә не ра ционал ды (ақыл ға қо ным ды). Ал ғаш қы цикл 
бой ын ша Құ ран, мұ сыл ман ша ри ғат та ры, араб фи ло ло гиясы, 
ри то ри ка жә не ке ле сі цикл де кал лиг ра фия, ло ги ка, ма те ма ти ка, 
аст ро но мия, тәр тіп ере же ле рі, ме ди ци на жә не т.б. оқы тыл ды. Бұл 
пән дер ді игер ген дер «ияз» ғы лы ми дә ре же сі не ие бол ған (Джу - 
ри нс кий А.Н. Раз ви тие об ра зо ва ния в сов ре мен ном ми ре. – М., 
1999).
ХІ-ХІІ ға сыр лар да жа ңа оқу орын да ры мед ре се лер пай да бол-
ды жә не олар ЖОО рө лін ат қар ды. 
Қа зақ да ла сын да ғы мұ сыл ман ның дәс түр лі кон фес сиялық ді-
ни мек теп те рі нің та ри хы тым әрі ден бас та ла ты ны жұрт қа мә лім. 

1.1. Қа зір гі әлем де гі жо ға ры бі лім нің да му тен ден циясы ...
9
Елі міз дің оң түс тік ай мақ та рын да ғы қа ла лар да VIII-IX ға сыр лар-
дан бас тап көп те ген ді ни мек теп тер, мед ре се лер, ме шіт тер, кі тап-
ха на лар бол ған. Ол оқу орын да рын да мың да ған қа зақ ба ла ла ры 
оқып, бі лім ал ған. Алай да араб бас қын шы ла ры жер гі лік ті түр кі тіл-
дес ха лық тар ба ла ла ры ның өз ана тіл де рін де оқуына жол бер ме ді.
Қа зақ стан да ғы мед ре се лер дің ең ес кі сі әрі ең үл ке ні – Түр-
кіс тан қа ла сы ның күн шы ғы сын да Қа ра тау бөк те рі не ор на лас қан 
айтулы Қар нақ (қа зір гі аты Ата бай) мед ре сесi. Оны бі тір ген дер-
дің бі лім дә ре же сі ке зін де Бұ қа ра, Са мар қанд, Таш кент қа ла ла-
рын да ғы мед ре се лер дің шә кі рт те рі нен кем бол ма ған. Сол сияқ ты 
Түр кіс тан, Шым кент, Сай рам, Әу лие-Ата, Ақ ме шіт, Мер ке, Се-
мей, Ақ мо ла, Қар қа ра лы қа ла ла рын да ғы ме шіт-мед ре се лер мен 
бір ге, ХІХ ға сыр дың екін ші жар ты сы нан бас тап ауыл дық жер-
лер де де кө рік ті ме шіт-мед ре се лер ашы ла бас та ды. Ме шіт-мед ре-
се деп қо сар лап атап отыр ған се бе бі міз ме шіт тер тек қа на на маз 
оқи тын орын емес, олар ды мін дет ті түр де ба ла лар оқи тын мек теп 
үйі ре тін де де пай да лан ған. Үл кен әйгі лі ме шіт тер дің жа нын да 
мед ре се ле рі де бол ған.
ХІХ ға сыр дың ая ғын да Ре сей им пе риясы ның кей бір отар ла-
ры ның эко но ми ка лық жағ дайы бір сы пы ра дұ рыс та лып, ұлт тық 
бур жуазия ның са ны кө бейіп, қо ғам дық са на сы оян ды. Олар ға 
орыс тың 1905-1907 жыл дар да ғы бур жуа зия-де мок ра тиялық төң-
ке рі сі де зор ық пал жа са ды. Сөйт іп, Ре сей дің шет кі ай мақ та рын-
да ғы бұ ра та на ха лық тар қа зір гі за ман мә де ниеті мен ғы лы ми-
тех ни ка лық өр ке ниет ке ұм тыл ды, жас ұр пақ тар дың бі лі мі мен 
тәр бие сін өмір та ла бы на сәй кес қайта қа рау мә се ле ле рін қол ға 
ал ды. Бұл са ла да, әсі ре се еуро па ша бі лім, тәр бие ал ған бур жуазия 
зиялы ла ры зор бел сен ді лік та ныт ты. Олар қа ди ми дін мек теп те-
рі нің, еуро па пе да го ги ка сы ның ғы лы ми-әдіс те ме лік же тіс тік те рі 
не гі зін де қайта құ ру ды, мек теп тер де дін са бақ та рын те жеп, оның 
ор ны на жас ұр пақ тар ға өмір ге қа жет ті дү ниелік ғы лым дар дың не-
гі зін оқы ту, үз дік сіз да мып отыр ған ғы лы ми-тех ни ка лық жа ңа лық-
тар ды, сау да-сат тық тың, эко но ми ка ның не гіз де рін мең ге ру ге баулу 
за ман та ла бы нан туын дап отыр ған бас ты мін дет, ма ңыз ды мә се-
ле деп тү сін ді. Ұлт ай мақ та рын да ес кі ха лық ағар ту ісі, мә де ниет 

1-бөлім. Жо ға ры мек теп пе да го ги ка сының теориялық негізі
10
мә се ле ле рі жиі тал қы ла нып, ес кі мұ ра лар ға сын кө зі мен қа райт ын 
әр түр лі ба ғыт та ғы ағым дар мен қоз ға лыс тар дың са ны кө бей ді.
Уни вер си тет тер дің қайта қа лып қа ке луі ХХ ға сыр дың 30-жыл -
да рын қам ти ды. Ғы лы ми лық функ циясы уни вер си тет ке қайта ора-
ла бас та ды. Қа зақ стан да ғы ең ал ғаш қы жо ға ры оқу ор ны 1928 жы- 
лы ашыл ған Қа зақ пе да го ги ка лық инс ти ту ты бо лып та бы ла ды. 
Он да ал ға шын да пе да го ги ка лық кадр лар ды дай ын дайт ын бол ған, 
бі рақ ғы лы ми-пе да го ги ка лық кадр лар дың аз ды ғы нан, ма те ри ал-
ды-тех ни ка лық ба за ның аз жа сақ та луынан жә не т.б. се беп тер ге 
бай ла ныс ты пе да го ги ка лық инс ти тут бо лып атал ды жә не Ке ңес 
өкі ме ті ке зін де осы атау мен Қа зақ стан да қыз мет ет ті. ХХ ға сыр-
дың 90-жыл да ры ның бас ке зін де Абай атын да ғы Қаз ПИ Ал ма ты 
мем ле кет тік уни вер си те ті бо лып қайта құ рыл ды, қа зір гі таң да 
Абай атын да ғы Қа зақ Ұлт тық пе да го ги ка лық уни ве си те ті бо лып 
қа лып тас ты. 1930 жы лы РКФСР ХКК-ның қаулы сы бой ын ша 
Қа зақ стан да ал ғаш рет ме ди ци на инс ти ту ты ашыл ды, 2001 жы - 
лы С.Ж. Ас фен дия ров атын да ғы Қа зақ мем ле кет тік ме ди ци на 
уни вер си те ті не Ұлт тық уни вер си тет жо ға ры мәр те бе сі бе ріл ді. 
20 қа зан 1933 жы лы ССР Ода ғы ның Ха лық Ко мис сар лар
Ке ңе сі нің «Қа зақ стан үшін ма ман дар даяр лау жә не Қа зақ мем ле-
кет тік уни вер си те тін ашу ту ра лы» №2293 Қаулы сы қа был да нып, 
1934 жы лы 15 қаң тар да Қа зақ стан да ғы ең бі рін ші клас си ка лық 
уни вер си тет С.М. Ки ров атын да ғы Қа зақ мем ле кет тік уни вер си-
те ті қа лып тас ты. Қаз ССР Ми ни стр лер Ка би не ті нің қаулы сы бой-
ын ша 1991 жы лы Қа зақ мем ле кет тік уни вер си те ті не фи ло соф, 
эн цик ло пе дист ға лым әл-Фа ра би аты бе ріл ді жә не 1993 жы лы ҚР 
Пре зи ден ті Н.Ә. На зар баев тың Қаулы сы мен әл-Фа ра би атын да ғы 
Қа зақ мем ле кет тік Ұлт тық уни вер си те ті деп атал ды.
1933 жы лы КСРО Ха лық ко мис са ри аты Ал ма ты қа ла сын да 
құ ра мын да тау-кен жә не түс ті ме тал дар фа куль тетте рі бар Қа зақ 
тау-кен ме тал лур гия инс ти ту тын құ ру жө нін де қаулы қа был да ды. 
1934 жы лы қыр күйек те бі рін ші оқу жы лы бас тал ды. 2001 жыл дың 
29 мау сым айын да Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы Үкі ме ті қаулы сы мен 
Қа ныш Сәт баев атын да ғы тех ни ка лық уни вер си тет Қ.И. Сәт баев 
атын да ғы Қа зақ Ұлт тық тех ни ка лық уни вер си те ті бо лып атал ды.

1.1. Қа зір гі әлем де гі жо ға ры бі лім нің да му тен ден циясы ...
11
Ке ңес өкі ме ті тұ сын да уни вер си тет тер ден гө рі тар ма ман-
дық та ғы жо ға ры оқу орын да ры ба сым ды лық та ныт ты. 1940 жы - 
лы Ке ңес Ода ғын да ғы Рес пуб ли ка лар да олар дың са ны 30-ға 
жуық бол ды, ал 1967 жы лы 45-ке жет ті, 1975 жы лы 65 бол ды. 
70-жыл дар дың ал ғаш қы жар ты сын да бү кіл КСРО
бой ын ша уни-
вер си тет тер са ны айт ар лық тай ұл ғай ды. Ұлы Отан со ғы сы ке - 
зе ңін де бір ша ма оқу орын да ры ашыл ды жә не қайта бой кө тер ді. 
Ер лер дің бар лы ғы со ғыс қа ат та нып, әйел дер дің мой ны на үл кен 
күш ар тыл ды, сол се беп тен де олар дың ең ал ды мен бі лім алу ла-
ры на сұ ра ныс туын да ды, осы лай ша, 1944 жы лы Қыз дар пе да го-
ги ка лық инс ти ту ты ашы лып, бү гін гі кү ні уни вер си тет ке ал мас-
ты рыл ды. Со ғыс жыл да ры, атап айт қан да, 1940 жы лы құ рыл ған 
Ал ма ты шет тіл дер мұ ға лім дер инс ти ту ты 1941 жы лы қайтадан 
бой кө те ріп, 1993 жыл дан Абы лай хан атын да ғы Қа зақ мем ле-
кет тік әлем тіл де рі уни вер си те ті, 1998 жы лы Қа зақ мем ле кет тік 
ха лы қа ра лық қа ты нас тар жә не әлем тіл де рі уни вер си те ті бо лып 
өз гер ді. Осы жыл да ры Кон сер ва то рия – Қа зақ стан да ғы ең ал ғаш-
қы жо ға ры му зы ка лық оқу ор ны. 1944 жы лы Қа зақ ССР-інің Ха-
лық Ко мис сар ла ры ның Ке ңе сі нің ше ші мі бой ын ша Ал ма ты қа-
ла сын да Мем ле кет тік өнер инс ти ту ты ашыл ды жә не Қа зақ де не 
тәр биесі инс ти тут та ры ашыл ды. Өнер инс ти ту ты на 1945 жы лы 
атақ ты күй ші Құр ман ға зы Са ғыр баев тың есі мі бе ріл ді. Қа зақ де-
не тәр биесі инс ти ту ты 1988 жы лы ҚР үкі ме ті нің қаулы сы мен Қа-
зақ ту ризм жә не спорт инс ти ту ты бо лып өз гер тіл ді. 
Қа зақ стан бой ын ша аг рар лық бі лім бе ре тін үшін ші жо ға ры 
оқу ор ны 1952 жы лы Се мей қа ла сын да ғы Се мей Зоо тех ни ка лық-
ве те ри нар лық инс ти ту ты ашыл ған.
Ұлы Отан со ғы сы қар са ңын да Қа зақ стан да 20 жо ға ры оқу 
ор ны, 18 ар наулы ор та оқу ор ны бол ды. 1960 жы лы В.И. Ле нин 
атын да ғы Қаз ПТИ іші нен энер ге ти ка лық фа куль тет ашы лып, 
1975 жы лы энер ге ти ка лық фа куль тет бо лып бө лі ніп шық ты, Ал-
ма ты энер ге ти ка лық инс ти ту ты (АЭИ). 1997 жы лы ҚР Пар ла-
мен ті нің ше ші мі бой ын ша АЭжБИ бо лып құ рыл ды. 1963 жы лы
­
КСРО Үкі ме ті нің ше ші мі мен Қа зақ стан да Ал ма ты ха лық ша ру а-
шы лық инс ти ту ты ашыл ды (Нар хоз). 1991 жы лы ҚР Үкі ме ті нің 

1-бөлім. Жо ға ры мек теп пе да го ги ка сының теориялық негізі
12
ше ші мі мен Ал ма ты ха лық ша ру ашы лық инс ти ту ты Қа зақ Мем-
ле кет тік эко но ми ка лық уни вер си тет бол ды. 
1972 жы лы Қа зақ стан да ғы екін ші уни вер си тет Қа ра ған ды 
мем ле кет тік уни вер си те ті ашыл ды. Кү ні бү гін ге дейін көп те ген 
жо ға ры мек теп тер қа лып та су да. 
Қа зақ стан да ғы жо ға ры мек теп тер са ны арт қа ны мен бү гін де 
са па ға жауап бе ре ала тын да ры ға на қал ды рыл ды. Жо ға ры мек-
теп тер даяр лау ба ғы ты на бай ла ныс ты инс ти тут, уни вер си тет, ака-
де мия жә не мем ле кет тік, же ке деп бө лі не ді. 
Әлем де ал ғаш қы уни вер си тет та ри хы мә де ниет, ғы лым, ағар-
ту шы лық тың да му ына үлес қос қан атақ ты ой шыл дар – Р. Бе кон, 
Я. Гус, А. Дан те, Дж. Уинк ли, Н. Ко пер ник жә не т.б. есім де рі мен 
бай ла ныс ты ры ла ды. 

жүктеу/скачать 5,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: