Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
179 
 
Заполн
итель  
Размер 
фракции
, мм 
    ??????,        
г/см
3
 
Сод-ние 
добавки, 
мас. % 
Сод-ние 
вяжуще
го, мас. 
% 
??????
сж
 
Мпа 
Стекло
бой  
0,9 
1,68 
2,0 
24,5 
28 
1,60 
3,0 
24,3 
23 
1,64 
4,0 
24,0 
12 
Зола 
ГРЭС 
0,9 
3,80  
0,7 
33,1 
40 
3,72 
1,3 
33,1 
30 
3,57 
2,0 
33,1 
18 
 
В  результате  взаимодействия  СаО  и 
жидкого стекла через промежуточную стадию 
образования  Са(ОН)
2
,  протекает  следующая 
реакция [4]:  
            ????????????
2
?????? ∙ 3??????????????????
2
+ ??????????????????
+ (?????? + 5)??????
2
                
=  ?????????????????? ∙ ??????????????????
2
∙ ????????????
2
??????
+ 2????????????(????????????)
4
∙ 2???????????????????????? 
В  результате  этого,  оксид  натрия  из 
жидкого стекла связывается и основную роль в 
качестве связующего играет кремнегель.  
Разработанное  связующее  твердеет  по 
объему,  и  поэтому,  на  его  основе  можно 
изготовлять  широкий  круг  строительных 
материалов.  Образцы  быстро  схватываются  и 
набирают прочность.  
Исследована 
микроструктура 
образца 
модифицированного 
жидкостекольного 
вяжущего,  высущенного  при  температуре  200 
˚С.  В  гелеобразной  затвердевшего  вяжущего 
видны  новообразования  двух  типов:  крупные, 
неправильной  формы  (рисунок  1  а,  б)  и 
россыпь 
мелких 
глобул, 
равномерно 
распределенных по объему вяжущего (рисунок 
1 а, в). 
 
 
 
 
 
 
Рисунок 1 – Микрофотографии затвердевшего 
вяжущего на основе жидкого стекла, 
гидроксида кальция и стеклобоя после сушки 
при комнатной температуре. 
а. общий вид вяжущего; б. крупные 
новообразования; в. мелкие новообразования 
 
Проведен  микроанализ  элементного 
состава 
частиц 
новообразований 
(новообразования  001  и  002,  рисунок  1),  
результаты приведены на рисунке 2 и 3. 
 
0.00
1.00
2.00
3.00
4.00
5.00
6.00
7.00
8.00
9.00
10.00
keV
001
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
Coun
ts
O
Na
Mg
Al
Si
CaCa
а 
б 
в 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
180 
Элементы 
Масс. % 
O 
46,81 
Na 
12,25 
Mg 
1,50 
Al 
0,64 
Si 
34,46 
Ca 
4,33 
Рисунок 2 – Результаты микроанализа 
элементного состава новообразований 
(рисунок 3.5 б квадрат 001) 
Химический 
состав 
новообразований 
может, 
представлен 
в 
виде 
формулы 
NaCa
1,85
Si
2,5
O
7,57
H
m
.  Исходя  из  этих  данных, 
получена 
формула, 
отражающая 
состав 
данных  включений  в  оксидном  выражений: 
CaO·1,35SiO
2
·0,27Na
2
O·mH
2
O. 
 
Элементы 
Масс. % 
O 
46,09 
Na 
12,28 
Mg 
2,14 
Al 
0,84 
Si 
32,75 
Ca 
5,89 
Рисунок 3 – Результаты микроанализа 
элементного состава новообразований 
(рисунок 3.1 в точка 002) 
 
Химический 
состав 
новообразований 
размером  1-2  мкм  может  представлен  в  виде 
формулы  Na
1,05
CaSi
1,64
O
4,8
H
n
.  В  оксидном 
составе 
выражается 
формулой 
CaO·1,64SiO
2
·0,53Na
2
O·nH
2
O. 
Относительно 
все 
наблюдаемые 
новообразования 
данного 
типа 
имеют 
одинаковый размер и существенно отличаются 
по  формуле.  Это,  и  высокая  равномерность 
распределения  их  в  объеме  затвердевшего 
вяжущего 
говорит 
о 
разной 
природе 
формирования мелких и крупных включений.  
Новообразования, 
представляют 
собой 
продукты  взаимодействия  жидкого  стекла  и 
Са(ОН)
2
  согласно  реакции  (3.1),  т.е.  являются 
дегидратированными  в  процессе  сушки 
вяжущего 
низкоосновными 
натрий-
кальциевыми  гидросиликатами.  Однородное 
распределение  их  по  объему  вяжущего 
является  следствием  отделения  частиц  от 
поверхности в момент, когда композиция еще 
не успела набрать достаточную вязкость.  
Новообразованиями  могут  быть  продукты 
гидратации 
гидроксида 
кальция, 
диспергированных по объему жидкого стекла. 
Как 
минимум 
поверхностный 
слой 
новообразований 
данного 
типа 
также 
представлен  термически  дегидратированными 
низкоосновными 
натрий-кальциевыми 
гидросиликатами. 
Изучение 
материала 
на 
основе 
модифицированного 
жидкого 
стекла 
и 
техногенных 
отходов, 
доказывает 
возможность  применения  отходов  в  качестве 
заполнителей. 
По результатам проведенных исследований 
можно сделать следующие выводы: 
–  при  использовании  в  качестве  добавки  к 
жидкому  стеклу  комбинации  гидроксида 
кальция  получено,  вяжущее,  обладающее 
способностью  к  объемному  твердению  и 
хорошими 
адгезионно-когезионными 
характеристиками. 
–  сушка  изделий  при  максимальной 
температуре до 200 °С приводит к улучшению 
структуры  вяжущего  за  счет  практически 
полного  удаления  свободной  воды,  а  также 
дегидратации  кремнегеля,  приводящей  к 
образованию водонерастворимого ксерогеля. 
Проведенные 
исследования 
показали 
техническую осуществимость, экономическую 
эффективность 
и 
экологическую 
целесообразность  применения  техногенных 
отходов 
в 
производстве 
строительных 
материалов. 
 
 
Список использованной литературы 
1. Бутт, Ю.М. Химическая технология вяжущих материалов / Ю. М. Бутт, М.М. Сычев, В.В. Тимашев. – М.: 
Высшая школа, 1980 – С. 113. 
2.  Гончикова,  Е.В.  Натрийсиликатные  вяжущие  и  материалы  на  их  основе  /  Е.В.  Гончикова,  Н.В. 
Архинчеева, Е.В. Доржиева, А.В. Цыремпилова // Строительные материалы. – 2010. –№ 11. – С. 239. 
0.00
1.00
2.00
3.00
4.00
5.00
6.00
7.00
8.00
9.00
10.00
keV
002
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
Coun
ts
O
Na
Mg
Al
Si
Ca
Ca

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
181 
3.  Дворкин,  Л.И.  Строительные  минеральные  вяжущие  материалы  /  Л.И.  Дворкин,  О.Л.  Дворкин.  –  М.: 
Инфра-Инженерия, 2013. – С. 246. 
4. Хабибулин, Ш.А. Разработка составов и технологии получения модифицированного жидкостекольного и 
композиционных материалов на его основе: Автореферат. Дис. канд. техн. наук. – Томск, 2015. – 30 с. 
5. Ильичев В.А.,. Карпенко Н.И, Ярмаковский В.Н. О развитии производства строительных материалов  на 
основе  вторичных  продуктов  промышленности.  //Научно-технический  и  производственный  журнал 
«Строительные материалы», апрель 2011. С.59-64. 
 
Байбалинова Гүлмира Мұрабекқызы 
техника  ғылымдарының  кандидаты.,  Семей  қаласының  Шәкәрім  атындағы  мемлекеттік 
университеті, Семей қ. 
Сулейменова Мадина Ержанкызы 
оқытушы,  химия  ғылымдарының  магистрі,  Қазақ инновациялық  гуманитарлық  заң  университеті, 
Семей қ. 
Қырықбаева Шынар Тұрарбекқызы 
аға оқытушы, Қазақ инновациялық гуманитарлық заң университеті, Семей қ. 
Дюсембекова Самал Мұратқызы 
оқытушы, № 13 орта білім беру мектебі, Семей қ. 
Түрелендірілген  сұйық  шыны  және  техногендік  қалдықтар  негізіндегі  құрылыс 
материалдары 
 
Baybalinova Gulmira Murabekovna  
Candidate of Technical Sciences, Semey State University named after Shakarim, Semey city 
Suleimenov Madina Erzhankyzy 
Lecturer, Master of Chemistry, Kazakh Humanitarian Law Innovative University, Semey  
Kyrykbaeva Shynar Turarbekovna  
Senior Lecturer of the Kazakh Humanitarian Law Innovative University, Semey 
Dyusembekova Samal Muratovna  
teacher, secondary school № 13 of Semey 
Construction products on the basis of the modified liquid glass and technogenic waste 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
182 
УДК 929.624.223 
 
Жолдасова Илия Магжановна 
биология  ғылымдарының  кандидаты,  Қ.Жұбанов  атындағы  Ақтөбе  мемлекеттік 
университеті, Ақтөбе қ. 
Смағұлова Дания Бауыржанқызы 
магистрант, Қ.Жұбанов атындағы  Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті, Ақтөбе 
қ. 
 
ЫРҒЫЗ-ТОРҒАЙ МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИҒИ РЕЗЕРВАТЫНДАҒЫ СҰҢҚАРТӘРІЗДІ 
ҚҰСТАР ОТРЯДЫНЫҢ ТАРАЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
 
Мақалада  2016  жылы  Ырғыз-  Торғай  мемлекеттік  табиғи  резерваты  территориясындағы 
сұңқартәрізділерге  жазғы  және  күзгі  санақ    барысында  жүргізілген  зерттеу  жұмыстарының  нәтижелері 
келтірілген.Сонымен қатар, сұңқартәрізді отряд өкілдерінің түрлік құрамы және сапалық анализі көрсетілген.  
 
Түйін  сөздер:  сұңқартәрізділер  отряды,  Ырғыз-Торғай  мемлекеттік  табиғи  резерваты,  популяция, 
мониторинг. 
 
 
В статье приведены результаты научных работ, летнего и осеннего мониторинга соколообразных 2016 года 
на  территории  Иргиз-Тургайского  Государственного  природного  резервата.  В  том  числе,  были  показаны  видовой 
состав отряда соколообразных и качественный анализ. 
 
Ключевые слова: отряд соколообразных, Иргиз-Тургайский Государственный природный резерват, популяция, 
мониторинг. 
 
 
The  article  contains  results  of  scientific  works,  summer  and  autumn  monitoring  of  Falconiformes  in  2016  in  the 
territory of Irgiz-Turgay State Natural Reserve. In particular, in the article were shown the species composition and qualitative 
analysis of the Falconiformes. 
Keywords: Falconiformes, Irgiz-Turgay State natural reserve, population, monitoring.
 
 
Кіріспе. 
Қазақстанның 
физикалық-
географиялық  аудандарға  бөлінуіне  сәйкес, 
Ырғыз-Торғай  мемлекеттік  табиғи  резерват 
территориясы  Қазақстанның  жазықтарында 
жатыр,  Каспий  маңы-Тұран  елдері  белдеуінің 
жартылай 
шөлейтті 
және 
шөлейтті 
ландшафтты  зонасы  шегінде  орналасқан  (1-
сурет) [1]. 
 
1-сурет. Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты орналасқан аумағы 
 
 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
183 
Ырғыз-Торғай  мемлекеттік  табиғи  резерват 
аумағында  құстардың  250  түрі  кездеседі, 
соның  109  түрі  сулы-батпақты  кешен 
өкілдері 
болып 
табылады. 
Маусымдық 
миграция  және  түлеу  кезінде  мұнда  суда 
жүзетін  және  су  маңы  түрлерінен  кемінде  2-3 
млн.  құстар  ұшып  өтеді  [1].  Сонымен  қатар 
территорияның 
аридті 
және 
субаридті 
ландшафтарында сұңқартәрізділер отряды  кең 
таралған. 
Резерват 
 
аумағында 
сұңқартәрізділердің  жалпы  25  түрі  кездесіп, 
барлық түрлер санының 10-ын құрайды.  
Ырғыз-Торғай 
мемлекеттік 
табиғи 
резерваты  территориясында  мекен  ететін 
сұңқартәріздіер  отряды  3  тұқымдасқа,  9 
туысқа 
және 
25 
түрге 
тармақталады. 
Accipitridae  тұқымдасына  келесідей  туыстар 
жатады:  Aquila,  Circus,  Accipiter,  Haliaeetus, 
Circaetus, Buteo, Milvus; қалған тұқымдастарға 
бір-бір 
туыстан 
келеді: 
сұңқарлар 
тұқымдасына  –  Falco  және  тұйғындарға  – 
Pandion.  Кестеде  берілгендей,  Accipitridae 
түрлер саны бойынша жетекші тұқымдас және 
68%-дық көрсеткішті құрайды (Кесте 2).  
2-кесте.  Ырғыз-Торғай  мемлекеттік  табиғи 
резерваты  территориясында  мекен  ететін 
Сұңқартәрізділер  –  Falconiformes  отрядының 
таксономиялық және сандық құрамы 
№ 
Тұқымдас 
Түрлер 
саны 
Пайыздық көрсеткіші 
(Территориядағы барлық түрлердің 
санынан) 
1 
Қаршыға – Accipitridae 
17 
68 
2 
Сұңқарлар -  Falconidae 
7 
28 
3 
Тұйғындар -
 Pandionidae
 
1 
4 
 
 
 
Диаграмма 1. Сұңқартәрізділердің ЫТМТР 
территориясына ұшып келу сипаты 
Резерват 
территориясынан 
отряд 
өкілдерінің бірі ұшып өтетін болса, екіншілері 
– аумақта ұя салып, балапан өргізеді. Резерват 
қызметкерлерінің  жыл  сайынғы  жүргізілетін 
мониторинг  жұмыстар  нәтижесі    -  әр  түрдің 
территорияға    ұшып  келу  сипатын  анықтауға 
мүмкіндік  берді.  Диаграммада  отряд  түрлерін 
ұя  салатын,  ұшып  өтетін  және  қыстайтын 
түрлер  деп  бөлінген.  17  түр  немесе  барлық 
түрлер  санының  68%-ы  аумақты  ұшып  өтеді. 
Оларға:  Бүркіт  -  Aquila  chrysaetos,  Жағалтай–
Falco  subbuteo,  Қаршыға  –Accipiter    gentilis, 
Лашын  –Falco  peregrinus,  Ителгі  –Falco 
cherrug, 
Тұрымтай 
–Falco 
columbarius, 
Аққұйрықты  субүркіт  –  Haliaeetus  albicilla, 
Кезқұйрықты 
 
субүркіт- 
Haliaeetus 
leucorhyptus,  және  т.б.  түрлер  жатады.  Ұя 
салатын  түрлерге:  Кәдімгі    күйкентай–  Falco 
tinnunculus, Дала күйкентайы –Falco naumanni, 
Қарақұс - Aquila heliaca, Дала  қыраны -Aquila 
nipalensis,  Жыланжегіш  -  Circaetus  gallicus, 
Шалғын  құладыны  -  Circus  pygargus,  Балшық  
құладыны - Circus  aeruginosus, Тілеміш–Buteo 
rufinus 
жатады. 
Қыстайтын 
түрлер 
анықталмады (Диаграмма 1). 
Құрал-жабдықтар  және  әдістер  Зерттеу 
жұмыстары  Ақтөбе  облысында  орналасқан, 
Ырғыз-Торғай  мемлекеттік  табиғи  резерваты 
территориясында    2016  жылдың  15-16-шы 
маусым  күндері  және  қазан  айының  5-9 
8
17
0
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Ұя салатын түрлер Ұшып өтетін түрлер  Қыстайтын түрлер 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
184 
күндері сұңқартәрізділер отрядына,   барлығы 
2  рет,    мониторинг  жүргізілді.  Экспедиция  
маршруты 
резерват 
және 
қаумал 
территорияларын қамтыды.  
Жұмыс  барысында  ауа  райы  жағдайларын 
анықтауда  сымсыз  метеобекет,  бақылау  түтігі 
Celestron,  дүрбі  –  БПЦ5  8*30М,  150М/1000М, 
Canon  EOS  600D  дүрбілі  фотоаппараты, 
құстардың  түрін  анықтау  үшін  анықтама 
оқулықтары [2] пайдаланылды.  Кездестірілген 
әр  құстың  координатасы  GPS  навигаторы 
көмегімен тіркеліп отырды.  
Экспедицияда 
маршруттық 
әдістің 
белгіленген  алқап  бойынша  тіркеу  және 
шектелмеген  алқаптағы  құстарды  тіркеу 
әдістері  [3,  42-бет]  қолданылды.  Дала 
құстарының  мониторингісін  жүргізуде  негізгі 
әдіс 
- 
автомобильдік 
жол 
бағыты 
пайдаланылды. 
Мониторингтік 
жол 
бағытының ұзақтығы еркін белгіленді [5]. Жол 
бойында  кездескен  құстар  және  электр 
бағаналарында отырған құстар есепке алынды. 
Резерват  территориясында  өткен  бірінші 
санақ 
жұмыстары 
Шолақкөл, 
Еркөбек, 
Көлжарм,  Жаныс  көлдерге  және  резерваттың 
№2  Алакөл  учаскесіндегі  Алакөл-Алабұғалы 
көлдерін қамтыды( 2-сурет). Қазан айының 5-9 
күндері болған 2-ші экспедиция, резерват және 
қаумал  территориясындағы  суы  бар  Алакөл, 
Алабұғалыкөл,  Жаныс  көл,  Еркөбек,  Қармақ 
көл,  Шолақкөл,  Бөкен  көл,  Үлкен  Жаркөл, 
Кіші 
Жаркөл, 
Байтақкөл, 
Қарақоға,  
Жарқамыс, 
Малайдар, 
Қырғын 
көлдер 
жүйелерінде жүргізілді (3-сурет). 
 
2-сурет. 2016 жылдың 15-17 маусым 
күндері тіркелген құстардың координатасы: 1- 
резерват территориясы; 2- қаумал 
территориясы; 3-  жүрілген маршрут (көк 
түспен берілген) 
Картада  көрсетілгендей,  15-ші  маусымда 
бақылау 
жұмыстары 
Ырғыз 
ауданынан 
басталып,  Нұра  ауылды  округіне  қарасты 
Мамыр елді- мекенімен жалғасып, Қызылкөл – 
Шолақкөл  –  Еркөбек  –  Көлжарма  –  Жаныс 
көлдерін  қамтып,  Алакөл  –  Алабұғалы  
көлдері  территориясымен  аяқталды.  Келесі 
күні экспедиция Алакөлден басталып, Дүкен – 
Телқара аумақтарында жалғасты.  

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
185 
 
3-сурет. 5-9 қазанда 2-ші күзгі мониторинг маршруты: 
------ 
өткен маршрут жолы; 
 ------ 
қаумал территориясы; 
 
 
------ 
резерват территориясы. 
 
Нәтижесі. 
Метеобекет 
мәліметтері 
бойынша, 2016 жылдың 15-16 маусым күндері 
ауа  температурасы  орташа  –  29,6-30,6°С,    ауа 
ылғалдылығы 
орташа 
–32,3-27,6%,  
атмосфералық  қысым  -  749,7-749,4,  жел 
жылдамдығы  орташа  –  4,5-5,9м/с,  желдің 
бағыты  батыстан  болды.  Күн  ашық,    жауын-
шашын болған жоқ.  
Бақылау  барысында  15-шы  маусымда 
Ырғыздан  Мамыр елді- мекеніне дейін №455 
нүктеде Тілеміш –Buteo rufinus, №456 нүктеде 
Дала құладыны – Circus macrourus, №457, 458, 
459    нүктелерде  Қаршыға  тұқымдасына  - 
Accipitridae  жататын  Қарақұстың  –  Aquila 
heliaca  3  дарағы  тіркеуге  алынды.  Тіркелген 
құстардың 
барлығы 
дерлік 
электр 
бағаналарында  отырды.  Электр  бағаналарда 
құстың  ұясы  тіркелген  жоқ.  Қызылкөл, 
Шолақкөл, 
Еркөбек, 
Көлжарма, 
Жаныс 
көлдеріне  санақ  жүргізу  нәтижесінде  Балшық 
құладыны - Circus aeruginosus тіркелді. 
16-шы  маусымда  жалғасқан  экспедицияда 
Балшық  құладыны  –  Circus  aeruginosus, 
Қарақұс  –  Aquila  heliaca,  Тілеміш  –Buteo 
rufinus,  Кезқұйрық  –Milvus  migrans,  Дала 
құладыны-  Circus  macrourus  ,  Дала  қыраны  –
Aguila nipalensis  құс түрлері кездесті.  
№  486  нүктеде  дала  қыранының  -  Aquila 
nipalensis  жазық  далада  орналасқан  ұясы 
анықталды.  Ұя  жерде  орналасып,  қураған 
бұтақтармен  көтерілген.  Ұяның  жермен 
шаққандағы ұзындығы шамамен  – 30см. Ұяда 
31-35  күндік  [6]  2  балапан  болды.  Балапан 
мамығының реңі ересек қырандар реңіне тіпті 
сәйкес  келмейді.  Мамығы  ақ  түсті  және 
қоңырлау  дақтармен  боялған.    Балапандармен 
бірге дала қыранының аналығы есепке алынды 
(3-сурет).  
Мониторингтік 
жұмыс 
қорытындысы 
бойынша,  сұңқартәрізділердің  6  туысқа 
жататын, 7 түрі тіркелді. Санаққа 39 дара енді. 
Кездестірілген  барлық  түрлердің  ішінде,  дала 
қыраны  және  қарақұс  Қазақстанның  Қызыл 
кітап  тізіміне  енген.  Қарақұс  Халықаралық 
Қызыл кітабының VU категориясына еніп [7], 
критерий  бойынша  Қазақстанның  А3  санаты 
(таралуы 
тек 
қана 
«Евразия 
даласы» 
биомымен  шектелген  түр)  және  А1  санатына 
(жаһандық жойылу қаупі бар түр) енгізілді [8, 
142-143 беттер].  
Ұяның  электр  бағаналарында  болмауы,  
құстардың  қырылуын  төмендетеді.  Көп 
жағдайда 
бұл 
шектеуші 
фактор 
дала 
қырандарына  кесірін  тигізіп  келеді.    Дала 
қыранының  ұялану  популяциясының  әлемдік 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
186 
сандық көрсеткіші 37 000 жұптан аспайды. А2 
және  IUCN  критериясына  сәйкес,  бұндай 
көрсеткіштердің қысқаруына байланысты дала 
қыраның  2015  жылы  «жойылып  бара  жатқан 
түр» етіп белгіледі [4,10]. 
Диаграммада көрсетілгендей, дара саны бойынша 
Саз  құладыны  (14)  алға  шыққан.  Саз  құладыны 
Қазақстанның  барлық  суқоймаларда,  қамыс  және 
қоғаның  жақсы  дамыған  қопалары  бар  таяз 
көлдерде,  ірі  көлдер  мен  өзендерде  таралып,  ұя 
басады  [9,  580-581  беттер].    Әрине,  санақтың  көп 
бөлігі  суы  бар  жерлерде  жүргізілгендіктен,  саз 
құладыны көп тіркелген. Қарақұстың 9 дарасы, дала 
құладыны  және  дала  қыраны  -3  дарадан  кездесті.  
Milvus  migrans  тек  қана  2  дарасы  тіркелді 
(Диаграмма 2). 
 
 
 
Диаграмма 2. Бірінші мониторинг нәтижесіне сәйкес территорияда тіркелген отряд 
өкілдері 
Күзгі 
санақта 
ауа 
температурасы 
территорияда кенеттен төмендеді(5 қазан күні 
ауа  температурасы  +12,+  20°С,  6  қазан  күні 
ауа  температурасы  +16,+  19°С,  7  күні  ауа 
температурасы 
+6,+11°С, 
8 
күні 
ауа 
температурасы  +6,+13°С).  Ауа  ылғалдылығы 
53-59% аралығында, ауа ылғалдылығы орташа 
757  мм  көрсетты.  Желдің  бағыты    солтүстік 
батыстан және оңтүстік батыстан есті. 
1-ші 
экспедиция 
нәтижелерімен 
салыстырғанда, күзгі санақта сұңқартәрізділер 
отряды  түрлері  аздау.  5-9  қазан  аралығында 
өткен  санақта  тек  ғана  4  түр  кездесті.  Олар: 
Aquila 
heliaca, 
Circus 
macrourus, 
Circus 
aeruginosus,  Falco  tinnunculus.  Бұл  ретте  де, 
дала  құладыны  даралардың  саны  бойынша  ең 
жоғарғы  көрсеткішті  көрсетіп  тұр.  Қалған 
түрлер  саны  жалпы  15  құрайды.  Қорыта 
келгенде, екінші мониторинг 4 түр, 36 дараны 
құрады.    Түрлердің  аздығы  климаттық 
жағдайлардың  өзгерісіне  және  күзгі  миграция 
салдарынан болуы ықтимал. 
Қорытынды.  Ырғыз-Торғай  мемлекеттік 
табиғи 
резерваты 
Ақтөбе 
облысының 
оңтүстік-шығыс  шөлді  және  жартылай  шөлді 
зоналарында 
орналасқандықтан, 
бұл 
территория  Сұңқартәрізділер  отряды  өкілдері 
үшін    қолайлы  орта  болып  табылады. 
Отрядтың  түрлік  құрамын  құру  негізінде,  25 
түрдің  ішінде  9  түрі  Қазақстанның  Қызыл 
кітап  тізіміне  енген  және  қазіргі  уақытта 
кейбір  құстар  қатал  қорғауды  қажет  етуде. 
Ителгі – Falco cherrug  Халықаралық қоршаған 
ортаны  қорғау  ұйымының  Қызыл  тізіміне 
енген  [11].  25  түрдің  барлығы  СИТЕС  – 
(жойылу қаупі бар фауна және флора түрлерін 
9
3
14
3
4
4
2

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
187 
сатылымға 
салу 
жөнінде 
халықаралық 
конвенция)  конвенциясының  тізіміне  еніп, 
сатылымға  шектеу  қойылады.  Аққұйрықты 
субүркіт,  қарақұс  және  лашын  СИТЕС 
конвенциясының 1-ші қосымшасына енген, ал 
қалған  23  түр  2-ші  қосымшаға  енген  [12]. 
Маңызды  түр  өкілдерінің  көп  болумен  қатар,  
сұңқартәрізділердің 
түрлік 
құрамы 
да 
гетерогенді болып келеді. 
Жүргізілген  барлық  санақ  нәтижесі  - 
сұңқартәрізділер  санының  кездесу  жиілігінің 
төмендігін көрсетеді. Барлық 25 түрдің ішінен 
кездескен  түрлердің  пайыздық  көрсеткіші 
50%-ға  да  жетпейды.  Бұның  себебі  шектеуші 
факторлардың  басым  болуымен  анықталады. 
Сондықтан,  сұңқартәрізділердің  константасын 
ұстау үшін келесідей ұсыныстарды ұсынамыз: 

 
Сұңқартәрізділер  отрядының  санын 
қалпына 
келтіру 
мақсатында, 
резерват 
территориясында  питомник  құру;  құстарды 
питомникте 
көбейтіп, 
резерват 
территориясына жіберу; 

 
Қазіргі  отряд  өкілдерінің  өліміне 
тікелей себепші – ЭТЖ бағаналарын құстарды 
қорғайтын арнайы құрылғылармен қаптау. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 
1.
 
 Природные условия Актюбинской области http://aktobe.gov.kz//default/files/Node_5672/ 
2.
 
Хроков  В.В.,  Скляренко  С.Л.  Краткий  справочник  по  птицам  Казахстана.  Қазақстан  құстарының 
қысқаша анықтамасы. - Алматы: Ассоциация сохранения биоразнообразия Казахстана, 2009. – 156 с. 
3.
 
Карякин  И.В.,  Меджидов  Р.А.,  Пестов  М.В.,  Салтыков  А.В.  Изучение  и  охрана  пернатых  хищников 
Калмыкии (методические рекомендации) Элиста: Центр экологических проектов, 2004. – 67 с. 
4.
 
Смағұлова  Д.Б.,  Ақмәмбетова  Л.Ж.,  Әмірова  Г.О.  Ырғыз-торғай  мемлекеттік  табиғи  резерват 
территориясындағы дала қыранының - Аquila nipalensis hodgson, 1833 биологиясы бойынша мәліметтер  //ҚР 
Тәуелсіздігінің  25  жылдығы  және  Қ.Жұбанов  атындағы  Ақтөбе  өңірлік  мемлекеттік  университетінің  50-
жылдығына  арналған  «Жастар,  ғылым  және  инновациялар»:  Халықаралық  ғылыми-практикалық 
конференция материалдарының жинағы. – 2016. - 402-403 бб. 
5.
 
Скляренко С.Л., Лукановский О.Я., Телькараева А.К. «Ырғыз-Торғай-Жыланшық» пилоттық аумағының 
дала экожүйелеріне мониторинг жүргізу бойынша әдістемелік ұсынымдар Астана: ҚБСА, 2012. – 80 бет. 
6.
 
Карякин  И.В.  Методические  рекомендации  по  организации  мониторинга  популяций  степного  орла  в 
России и Казахстане  под ред. И.Э.Смелянского Новосибирск, 2012г.,  стр. 36-43 
7.
 
Могильник A. heliaca http://www.biodat.ru/db/rb/rb.php?Src=1&vid=282 
8.
 
Скляренко  С.Л.  Исследования  по  ключевым  орнитологическим  территориям  в  Казахстане  и  Средней 
Азии. -  Алматы, 2006. – 117 с. 
9.
 
В.Ф.Гаврин,  И.А.  Долгушин,  М.Н.Корелов,  М.А.  Кузьмина  Птицы  Казахстана,  Том  2.  Под  общей 
редакцией И.А.Долгушина. Издательство Академии Наук Казахской ССР, Алматы, 1962 
10.
 
http: //rrcn.ru/ru/archives/25274  
11.
 
Falco 
cherrug. 
The 
IUCN 
Red 
List 
of 
Threatened 
Species 
2016: 
e.T22696495A90562101.       
http://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.20163.RLTS.T22696495A90562101.en 
12.
 
Index  of  CITES  species:  UNEP-WCMC  (Comps.)  2014.  Checklist  of  CITES  species.  CITES    Secretariat, 
Geneva, Switzerland, and UNEP-WCMC, Cambridge, United Kingdom.  
 
Жолдасова Илия Магжановна 
кандидат биологических наук, Актюбинский Региональный Государственный университет имени 
К.Жубанова, г.Актобе 
Смагулова Дания Бауыржановна 
магистрант,  Актюбинский  Региональный  Государственный  университет  имени  К.Жубанова, 
г.Актобе 
Особенности 
распределения 
птиц 
отряда 
соколообразных 
в 
иргиз-тургайском 
государственном природном резервате 
 
Zholdasova Iliya Magzhanovna 
Candidate of Biological Sciences, K.Zhubanov Aktobe Regional State university, Akotbe city 
Smagulova Daniya Bauyrzhanovna 
graduate student, K.Zhubanov Aktobe Regional State university, Akotbe city 
Peculiarities of distribution order of birds falconiformes in the Irgiz-Turgay state natural reserve 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
188 
УДК 575.21:579.873.71. 
Калиева Айгул Кокамановна  
кандидат  биологическиx  наук,  Актюбинский  региональный  государственный 
университет имени К.Жубанова, г. Актобе 
Бакытжанкызы Бакшагули 
магистрант,  Актюбинский  региональный  государственный  университет  имени 
К.Жубанова, г. Актобе 
 
ПОЛУЧЕНИЕ И КУЛЬТИВИРОВАНИЕ ЭТИОЛИРОВАННЫХ ПРОРОСТКОВ КАРТОФЕЛЯ 
Этиолирленген өскіндерді алу теxнологиясы жүргізілді. Тәжірибе нәтижесінде пробиркалық  өсімдіктерді алу 
және аэропонды қондырғыға отырғызу үшін картоптың түрлі сорттарының 2429 этиолирленген өскіндері алынды. 
Түйін сөздер: этиолирленген өскіндер, пробиркалық  өсімдіктер, аэропонды қондырғы. 
 
Была  отработана  технология  получения  этиолированных  проростков.  В  результате  получено  2429 
этиолированных проростков  разных сортов картофеля для дальнейшего получения пробирочных растений и высадки 
на аэропонную установку, экспериментальный участок открытого и защищенного грунта. 
Ключевые слова: этиолированные проростки, приборочные растения, аэропонная установка. 
 
The  technology  of  getting  the  etiolated  seedling  was  worked  out.  As  a  result  of    a  study  2429  etiolated  seedlings  of 
different  varieties  of  potatoes  had  been  received  for  the  further  receipt  of  getting  test-tube  plants  and  for  the  landing  on  the 
aeroponic setting, the experimental area of opened and protected ground. 
Keywords: etiolated seedlings, test-tube plants, aeroponic setting. 
 
Биотехнологические  исследования  играют 
важную  роль  в  создании  и  внедрении  новых 
сортов 
сельскохозяйственных 
культур, 
повышении  урожайности  и  продуктивности. 
Ограниченные  возможности  используемых 
земель  и  водных  ресурсов,  стремительный 
демографический рост и растущие нагрузки на 
окружающую среду побуждают делать упор на 
использование биотехнологии, как основы для 
развития сельскохозяйственного производства. 
Современная биотехнология превратилась в 
науку,  дающую  начало  новым  требованиям  в 
развитии 
растениеводства 
в 
сельскохозяйственном 
производстве. 
Сельскохозяйственная  биотехнология  стала 
реальной 
производственной 
силой, 
определяющей    экономическую  политику 
большинства  развитых  стран,  и  является 
технологией XXI века [1, с. 144].   
Картофель 
- 
широко 
используемый 
пищевой  и  кормовой  продукт,  важнейшая 
сельскохозяйственная 
культура. 
Клубни 
картофеля 
являются 
сырьем 
для 
перерабатывающей 
промышленности 
– 
спиртовой,  крахмало-паточной,  каучуковой  и 
др. [2, с. 156]. 
Биотехнологические  методы  позволяют 
получать 
безвирусный 
оздоровленный 
посадочный  материал.  Доступным  методом 
оздоровления  картофеля  является  клоновая 
селекция 
безвирусных 
растений 
по 
результатам  визуальных,  серологических  и 
индикаторных  оценок  [3,  с.  163].    Зачастую, 
100%-ное  заражение  вирусами  исходных 
сортообразцов исключает возможность отбора 
безвирусных  растений,  следовательно,  для 
получения  здоровых    растений  успешно 
применяется  метод  культуры  свободных  от 
вирусов верхушечных меристем в сочетании с 
воздействием  высоких  и  низких  температур, 
внесением  в  питательную  среду  веществ 
антивирусного действия [4, с. 76]. 
Материалы и методы исследований  
В качестве объектов исследований служили 
районированные в Акмолинской области сорта 
картофеля: Фреско, Шагалалы, Казахстанский, 
Кокчетавский  ранний,  Фирменный  и  Невский 
(Рисунок1).
 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
189 
 
 
 
          А                              Б                                                В 
 
          Г                                  Д                                                 Е 
 
Рисунок  1  Клубни  картофеля  следующих  сортов:  А  –  Казахстанский,  Б  -  Кокчетавский 
ранний, В - Невский, Г - Фирменный, Д- Фреско, Е – Шагалалы. 
 
Сорт  Фреско  приобретен  в  элитном 
семеноводческом  хозяйстве  ТОО  «Астро-
Агро»  Карагандинской  области  Абайского 
района  селе 
Каксу. 
Сорта 
Шагалалы, 
Казахстанский, 
Кокчетавский 
ранний, 
Фирменный 
получены 
из 
коллекции 
районированных  сортов  в  Акмолинской 
области  Северо-Казахстанского  НИИ  СХ  АО 
«КазАгроИнновация». 
Выбор исходного материала для получения 
безвирусного семенного материала проводили 
визуально.  Отобраны  здоровые  клубни  с 
явным  отсутствием  симптомов  болезней.  Для 
проведения  термотерапии  клубни  картофеля 
помещали  в  термостат  и  в  течение  недели 
повышали температуру от 25
0
С до 37
0
С путем 
ежедневного  увеличения  температуры  на  2
0
С. 
Использование  термотерапии  в  сочетании  с 
меристемной  культурой  позволяет  оздоровить 
картофель  на  80%  от  вирусных  и  грибных 
болезней.  Данный  метод  обеззараживания 
является  наиболее  эффективным  и  щадящим 
по  сравнению  с  химической  обработкой 
исходного материала. 
Для получения этиолированных проростков 
картофель  проращивали  в  термостате  при 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
190 
температуре  (38+/-1)
0
С  в  отсутствии  света  до 
образования  ростков  длиной  5-10  см.  Перед 
культивированием  ростки  стерилизовали  в 
6%-ном  растворе  хлорамина  в  течение  20 
минут с последующей трехкратной промывкой 
в  стерильной  дистиллированной  воде,  делили 
сегменты,  содержащие  пазушную  почку, 
размером 0,5 см и высаживали на стерильную 
питательную  среду  Мурасиге-Скуга  [5,  с.  16]. 
Этиолированные  проростки  культивировали  в 
факторостатной  комнате  при  16-часовом 
световом режиме, освещенности 3-5 тыс.люкс, 
температуре–  24-25
0
С,  влажности  -70%  в 
течение  7-12  дней  до  получения  черенков 
размером  5-7  см.  Вычленение  верхушечных 
апикальных  меристем  картофеля  проводили  в 
стерильных 
условиях. 
Апикальные 
меристемные  ростки  стерилизовали  в  0,1%-
ном  растворе  хлорамина  в  течение  15  минут. 
Затем  ростки  промывали  три  раза  стерильной 
дистиллированной  водой  и  перекладывали  в 
стерильные чашки Петри. Перед вычленением 
с 
верхушки  ростка 
отделяли  верхние 
покровные  листочки,  обнажали  боковые  и 
верхушечные  меристемыс  примордиальными 
листочками.  В  ламинар-боксе  меристемы 
отделяли  от  растений  под  бинокулярным 
микроскопом  с  20-24-кратным  увеличением  и 
переносили  на  агаризованную  питательную 
средуна  основе  среды  Мурасиге-Скуга  (МС), 
кoтopые 
включaют 
все 
неoбхoдимые 
paстениям  мaкpoэлементы  (aзoт,  фoсфop, 
кaлий,  кaльций,  сеpу,  мaгний,  железo), 
микpoэлементы  (бop,  цинк,  медь,  мapгaнец  и 
дp.), 
a 
тaкже 
витaмины, 
углевoды, 
фитoгopмoны  или  их  синтетические  aнaлoги. 
Для 
получения 
меристемных 
линий 
вычлененные 
апикальные 
меристемы 
культивировали  в  фактеростатной  комнате 
(Рисунок 2), с 16-часовом световым режимом, 
освещенностью 5-6 тыс. люкс, температурой – 
24-25
0
С, влажностью- 70%.  
        
 
Рисунок 2 Стеллажи фактеростатной комнаты 
 
Через  30-50  дней  из  выделенных  меристем 
вырастали 
пробирочные 
растения.была 
отработана 
технология 
получения 
этиолированных  проростков.  В  результате 
получено  2429  этиолированных  проростков  
разных  сортов  картофеля  для  дальнейшего 
получения  пробирочных  растений  и  высадки 
на аэропонную установку, экспериментальный 
участок  открытого  и  защищенного  грунта 
(Таблица 
1).Данные 
по 
получению 
и 
приживаемости  этиолированных  проростков 
разных сортов картофеля. 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
191 
№ 
п/п 
Название сорта 
Пробирочные 
растения,  
полученные из  
этиолированных  
проростков 
Приживаемость, 
% 
1 
Фреско  
1634 
90 
2 
Шагалалы  
656 
96 
3 
Кокчетавский ранний  
18 
99 
4 
Казахстанский  
95 
98 
5 
Фирменный  
26 
99 
Для  оздоровления  безвирусного  семенного 
материала 
картофеля 
проводили 
термотерапию  клубней  районированных  в 
Акмолинской  области  сортов  картофеля 
Кокчетавский  ранний,  Фреско,  Шагалалы, 
Фирменный,  Казахстанский,  Невский.  Клубни 
районированных  сортов  картофеля  помещали 
в  термостат  и  в  течение  недели  повышали 
температуру  от  25
0
С  до  37
0
С  путем 
ежедневного  увеличения  температуры  на  2
0
С. 
В  результате  проращивания  в  термостате,  в 
темноте 
появлялись 
этиолированные 
проростки, из которых вычленяли апикальную 
меристему.  
Методом  апикальных  меристем  получены 
меристемные  линии  шести  районированных 
сортов  картофеля  в  Акмолинской  области: 
Фреско, 
Шагалалы, 
Казахстанский, 
Фирменный,  Кокчетавский  ранний,  Невский. 
Вычленено  1009  верхушечных  и  боковых 
меристем  экспланта  (Таблица  2),  которые  в 
дальнейшем  помещены  в  пробирки  и  банки  с 
модифицированной 
питательной 
средой 
Мурасиге-Скуга 
с 
добавлением 
активированного  угля  для  культивирования 
меристем invitro. 
Таблица 2 
Данные  по  вычленению  и  приживаемости 
апикальных меристем картофеля 
№  орт  
Апикальные  
меристемы, шт 
 
Приживаемость,  
% 
1 
Кокчетавский 
Ранний 
44 
90 
2 
Фреско  
218 
79 
3 
Шагалалы  
210 
87 
4 
Фирменный  
46 
95 
5 
Казахстанский  
35 
94 
6 
Невский  
22 
80 
 
Итого  
575 
 
В  ходе  эксперимента  была  отработана 
технология  получения  пробирочных  растений 
методом  клонального  микроразмножения  по 
сокращенной 
схеме 
воспроизводства 
оздоровленного 
исходного 
материала 
картофеля.  
На  трех  сортах  Фреско,  Шагалалы, 
Фирменный 
проведен 
эксперимент 
по 
изменению  схемы  черенкования  растений, 
срок  пассирования  увеличен  до  60  дней.  Все 
сорта 
формировали 
мощные, 
хорошо 
облиственные 
побеги, 
удобные 
для 
черенкования  (Рисунок  3).  Корневая  система 
занимала  весь  объем  питательной  среды,  т.е. 
практически полностью ее использовала. 
 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
192 
 
                       А                                                               Б 
А-Черенки растений картофеля, высаженные на свежую питательную среду; Б-после 
28дней культивирования 
 
Рисунок 
3. 
Пробирочные 
растения 
картофеля  на  агаризованной  питательной 
среде 
Проведены 
подсчеты 
биометрических 
характеристик  микрорастений  сортов  Фреско, 
Шагалалы, Фирменный (Таблица 3). 
Таблица 3 
Характеристика  пробирочных  растений  в 
зависимости  от  времени  находения  на  одной 
питательной среде без черенкования. 
 
Сорт  
Биометрические показатели растений 
Через 30 дней 
Через 60 дней  
высота, мм 
Число 
Листков 
высота, мм 
Число 
Листков 
Фреско 
60-70 
5-6 
100-108 
10-11 
Шагалалы 
60-67 
4-5 
90-95 
8-9 
Фирменный 
59-64 
4-5 
87-91 
8-9 
 
Отмечено,  что  дочерние  растения  из 
микрочеренков  от  60-дневных  пробирочных 
растений  растут  и  развиваются  гораздо 
быстрее  и  мощнее,  чем  от  стандартных  30-
дневных.  
Микрочеренки 
от 
зрелых 
растений 
опережали в росте черенки молодых растений 
практически  на  10  дней.  Эффект  возраста 
способствовал  значительному  увеличению 
числа листков. 
Таким  образом,  при  удлинении  пассажа  до 
60  дней  число  черенкований  сокращается, 
существенно  снижаются  трудозатраты  и 
расход  питательной  среды.  Это  может  стать 
важным 
элементом 
ресурсосберегающей 
технологии  микроклонального  размножения 
картофеля.  
 
Список использованной литературы 
1.
 
Калашникова Е.А., Кочиева Е.З., Миронова О.Ю. Практикум по сельскохозяйственной биотехнологии  - 
М.: Колос , 2006.  -  144 с. 
2.
 
Нетесова М.А., Швидченко В.К., Хасанов В.Т. Биотехнология сельскохозяйственных растений. Астана:  
КазАТУ им. С. Сейфуллина, 2006 – С. 156.  
3.
 
Швидченко В.К., Созинова Л.Ф. Оздоровление, размножение и диагностика в картофелеводстве, 2000  – 
С.163. 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
193 
4.
 
 Изучение paзличных спoсoбoв пpoизвoдствa безвиpуснoгo кapтoфеля, сельскoхoзяйственных культуp 
// Нoвoсибиpск: Генoфoнд для селекции устoйчивых  сopтoв, 1999 - С.76. 
5.
 
Мелик-Саркисов  О.С.  Биотехнология  безвирусного  картофелеводства  Защита  растений  1984  №  12  -  С. 
16. 
 
Қалиева Айгүл Қоқаманқызы 
биология  ғылымдарының  кандидаты,  Қ.  Жұбанов  атындағы  Ақтөбе  өңірлік  мемлекеттік 
университеті, Ақтөбе қ. 
Бақытжанқызы Бақшагүлі 
магистрант, Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті, Ақтөбе қ. 
Картоптың этиолирленген өскіндерін алу және культивирлеу 
 
Kaliyeva Aigul Kokamanovna 
Candidate of Biological Sciences, Zhubanov Aktobe Regional State University, Aktobe city. 
Bakytzhankyzy Bakshaguli 
graduate student, K. Zhubanov Aktobe Regional State University, Aktobe сity. 
Getting and cultivation the etiolated seedling of potatoes
 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
194 
УДК 574/598 
 
Бақытжанқызы Жаннұр  
жаратылыстану  ғылымдарының  магистрі,  Ырғыз-Торғай  мемлекеттік  табиғи 
резерваты, Ақтөбе облысы 
Жақсылық Гүлсезім Бақытбекқызы  
магистрант, Қ.Жұбанов атындағы  Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті, Ақтөбе 
қаласы 
 
ЫРҒЫЗ-ТОРҒАЙ РЕЗЕРВАТЫ ТЕРРИТОРИЯСЫНДАҒЫ БАУЫРЫМЕН 
ЖОРҒАЛАУШЫЛАРДЫҢ ТҮРЛІК ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ТАРАЛУЫ 
 
Ырғыз-Торғай резерваты территориясындағы бауырымен жорғалаушылардың классификациялық құрылымы, 
яғни  түрлерін  анықтап  жіктеу.  Бауырымен  жорғалаушылар  түрлерімен  оның  ішінде  құмды  далалық  аймақ  үшін 
маңызы бар түрлерімен танысып, далалықта бақылау зерттеу жұмыстарын жүргізіп  материалдарды жинақтау. 
Түйін сөздер: Ырғыз-Торғай резерваты, бауырымен жорғалаушылар, дала, құмды экожүйелер. 
 
Составить  классификацию  пресмыкающихся,  обитающих  на  территории  Иргиз-Тургайского  резервата, 
определить видовой состав. Изучить и вести дальнейшее  исследование видов  имеющих важное значение для песчаной 
и степной экосистемы.   
Ключевые слова: Иргиз-Тургайский резерват, пресмыкающихся, песок, степь, экосистема. 
 
Make  a  classification  of  reptile  species  inhabiting  in  the  territory  of  Irgiz-Turgai  reservation,  determine  the  species 
composition.Study and continue further research of species that are important to the sand and steppe ecosystems. 
Keywords: Irgiz-Turgai reserve, reptile, sand, steppe, ecosystem. 
 
Қазақстан  территориясының  ландшафттық 
кешені  ерекше:  шөлді  даладан  басталып, 
таулы  аймақтарға  дейін  созылып  жатыр. 
Қазіргі  кезде,  Қазақстанның  дамуы  жолында, 
мемлекетіміздің  болашағы  үшін,аса  маңызды 
міндеттерінің  бірі  –экологиялық  жүйелердің 
биологиялық 
саналуандылығын, 
бірегей 
табиғи кешендерді, табиғи қорықтар қорының 
объектілерін  табиғи  және  мәдени  мұраларды 
сақтау  болып  табылады.[1.б.12]  Сол  себепті, 
елімізде 
ерекше 
қорғалатын 
табиғи 
аумақтарды 
көбейту 
шаралары 
іске 
асырылуда.  
Далалық  аймақтар  зонасы  Қазақстан 
территориясының  50-54  градус  солтүстік 
ендігінің  25℅  алып  жатыр.  Яғни,  Қазақстан 
территориясының  солтүстік-батыс,  орталық 
бөлігі.  Ал,  Ақтөбе  облысында  далалық 
аймақтың  көп  бөлігін  оңтүстік-шығысы 
қамтиды.  Далалық  экожүйедегі  өсімдіктер 
жамылғысын    күрделі  гүлділер  және  астық 
тұқымдастары,  эфемерлер  мен  эфемероидтар, 
жартылай  бұталылар  құрайды.  Сондықтан, 
далалық  экожүйе  -лерге  тән  жануарлардың 
таралуы  көбіне  боз-жусанды,  боз-бетегелі  
далалық  және  шөлді-шөлейтті  аймақтарда 
болады.Осы  экожүйеге  Ақтөбе  облысының 
оңтүстік-шығыс  бөлігінде  Ырғыз  ауданында 
орналасқан  Ырғыз-Торғай  мемлекеттік  табиғи 
резерваты  территориясы  жатқызылады.  Бұл 
ерекше  қорғалатын  табиғи  аумақтың  шеткі 
нүктелері  47˚45′495  және  49˚03′479  солтүстік 
ендіктер,  61˚44′ 944  және  64˚05′ 512  шығыс 
бойлықтар аралық тарында оңтүстік шығыстан 
солтүстік  батысқа  қарай  көлбеу  орналасқан.  
[2.б.43] 
Ырғыз-Торғай 
резерваты 
территориясының  оңтүстігіне  қарай  48˚,50˚ 
солтүстік  ендікке  қарай  шөлді  аймақ. 
Резерваттың  бұл    аймақтарында,  эфемерлер 
мен  эфемероидтар,  шөлге  төзімді  өсімдіктер 
өседі.  Шөл  және  шөлейтті  жерлерде,  далалық 
аймақта  өсетін  бір  жылдық,  2–6  аптадан  5–6 
айға дейін жететін өсімдік -тер. Мысалға, құм 
ботагөзі,  қызғалдақтар,  аққодал  тұқымдасына 
жататын  өсімдіктер  т.б.Бұл  өсімдіктердің 
вегетациялық  кезеңі  негізінен  ерте  көктемде 
(ақпан–мамырда)  қатты  ыстық  түскенге  дейін 
болады.  Эфемерлердің    айырмашылығы 
тұқымдары  ыстыққа  төзімді  келеді.Өсіп-өнуі, 
тіршілік  ету  ұзақтығы  және  өлшемдері  ауа 
райы  жағдайына  байланысты  қатты  өзгеріп 
отырады.  Түр  -  тұқымына  қарағанда  ауданда 
өсімдік  өте–мөте  әр  түрлі.  Шөп  биіктігі 
негізінен екі түрмен сипатталады: далалықта –
дақылдық, 
қуаң 
далада 
– 
жусанды 
өсімдіктер.Олар:  бидайық,  қамыс  құрақ,  қоға, 
көде 
(еркек), 
жантақ, 
адыраспан, 
жусан,шеңгел,  жыңғыл,  тобылғы,  изен  т.б. 
Саны  бойынша  екінші  орынды  гидрофиттер, 
яғни сулы өсімдіктер алады.[3.б.17] 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
195 
Нұра 
жотасының 
оңтүстігін 
бойлап, 
далалық  жерлер  мен  шабындықты  алқаптар 
қалыптасқан  аймақтарда  бидайық,  барқын, 
қызылмия,  ақ  сексеуіл,  жыңғыл  тоғайлары 
орын  тепкен,  ал  төмендей  келе  жантақ, 
бұйырғын, жусан, боздық, өгейшөп, балықкөз, 
сүттіген,  кәдімгі  торсылдақты  аймақтар  алып 
жатыр.  Қуаң  далада  осы  өсімдіктерді  қорек 
қылатын  омыртқалылар  негізінде  бауырымен 
жорғалаушылар. 
Көптеген 
бауырымен 
жорғалаушылар  –  құмды,  шөлді  аймақта 
тіршілік  етуге  бейімделген.  Бауырымен 
жорғалаушылардың ерекше қорғалатын табиғи 
аумақта 
жинақталатын 
жері 
Атанбасы 
учаскесі.  
Ырғыз-Торғай  резерватындағы  герпетофауна 
14  түрден  7  тұқымдастан  тұрады.  Резерват 
территориясындағы 
жорғалаушылардың 
түрлік  құрамы:  Улы  сұр  жыландар  -Гадюки  –
Viperidae,  дала  сұр  жыланы  -Степная  гадюка-
Vipera 
ursinii, 
Оқжылан-Стрела  змея  -
Psammophis 
lineolatus, 
Ужеобразные 
–
Colubridae,  Шұбар  жылан  -Узорчатый  полоз  -
Elaphe    dione,  Су  сарыбас    жыланы  -Водяной 
уж    Natrix  tesseiata,Нағыз  кесірткелер  –
Нaстоящие  ящерицы  немесе  Лацертиды- 
Lacertidae 
Секіргіш 
кесіртке 
-Прыткая 
ящерица-Lacerta    agilis,  Жылдам  кесіртке  -
Быстрая  ящурка  -Eremias    velox,  Шұбар 
кесіртке  –Разноцветная  ящурка  -Eremias 
arguta; 
Гекконы 
или 
Гекконовые– 
Gekkonidae,Пискливый  геккончик  -Alsophylax  
pipiens;  Гребнепалый  геккон  -  Crossobamon 
eversmanni, Агамалы лар-Агамовых–Agamidae, 
Тақыр 
жұмырбас 
кесірткесі-Такырная 
круглогoловка-Phryno  cephalus  helioscopus; 
Жұмырбас 
кесірткесі–Круглоголовка-верти 
хвостка  Phrynocephalus    guttatus;  Құлақты 
жұмырбас  кесіртке-Ушастая  кругло  головка  -
Phrynocephalus   
mystaceus;  Тасбақалар– 
Черепахи  -Testudines  Батпақ    тасбақасы  -
Болотная  черепаха  -  Emys    orbicularis; 
Сухопутные  черепахи-Testudinidae;  Орта  азия  
тасбақасы  –Среднеазиатская    или  степная 
черепаха  -Testudo    horsfieldii.  Бұл  жерлерде 
жиі  кездесетін  шұбар  жылан  -Elaphe    dione, 
секіргіш  кесіртке  -Lacerta    agilis,  жылдам 
кесіртке- Eremias  velox және шұбар кесіртке –
Eremias 
arguta 
сонымен 
қатар 
дала 
тасбақасы.[2.б.35]  Дала  тасбақасын  көбіне, 
ортаазиялық  тасбақа  деп  атайды.  Ырғыз-
Торғай  резерваты  ның  құмды  шөлейтті 
аймағында  кездесетін  дала  индикаторы. 
Аналықтарының  ұзындығы  20см.  салмағы 
2,5кг., 
аталықтарының 
дене 
тұрқы 
аналықтарына  қарағанда  кішірек.  [6.б.27] 
Сүйекті  панцирі  тасбақаларды  жауынан 
қорғайтын  үлкен  қорған  бола  алады,  алайда 
кей  дала  жыртқыш  құстарының  негізгі  қорегі 
тасбақа  болғандықтан,  кейде  тасбақаларды 
сүйекті  панцирі  де  қорғай  алмайды.  Сүйекті 
панцирі  әлі  қатаймаған  жас  ұрпақтары  тіпті 
қарға  мен  құзғындарға  де  жем  болады.  Дала 
тасбақалары, ерте көктемде наурыздың үшінші 
онкүндігі  мен  сәуірдің  бірінші  онкүндігінде 
оянып,  көбею  қамына  кіріседі.  Бұл  кезде 
далалық аймақта қар қабаты толық кетіп, жер 
бетін  алғашқы  эфемероидтар  жабады.  Бұл 
кезде  далада  ауа  температурасы  +25
0
С-ден 
жоғары -ны көрсетіп тұрады. Сол себепті, дала 
тасбақаларыда  қысқы  қыстағынан  шығып, 
жасыл 
шөптермен 
қоректеніп, 
көбею 
орындарына  жаппай  көшеді.  Осы  кезде  
резерват  территория  -сына  жақын  орналасқан 
Тәуіп  пен  Жайсаңбай  селолық  округтерінің 
жол  бойында  жай  жылжып  бара  жатырған 
тасбақалар  тобырын  көресіз.  Бұл  дала 
тасбақаларының  жоғарыда  аталған  селолық 
округ  маңындағы  құмды  массивтен  ерекше 
қорғалатын  табиғи  аумақ  территориясына 
қарай 
көктемдегі 
миграция 
жасауы. 
(Карта1.«Ырғыз-Торғай 
резерваты 
территориясына  дала  тасбақалары  -ның 
миграциясы») 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
196 
 
 
Жыландар  тұқымдасынан  Crotalidae    кәдімгі 
қалқантұмсық  Gloydius    halys    (Agkistrodon 
halys) (Сурет1) – бұл түр Халықаралық Қызыл 
Кітапқа  енгізілген,  Ырғыз-Торғай  резерваты 
территориясында 
сирек 
кездеседі.[5.б.56] 
Шөлді  аймақтың  фаунасына  тақыр  жұмырбас 
кесірткесі- 
Phryno 
cephalus 
helioscopus, 
секіргіш  кесіртке  -Lacerta    agilis,  су  сарыбас  
жыланы  -  Natrix  tesseiata  және  дала  сұр 
жыланы 
-Vipera 
ursinii 
территорияда 
интрозональды таралу тән. 
 
 
Сурет 1.Gloydius  halys  (Agkistrodon halys)  Фото: Ж.Бакытжанкызы 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
197 
Ырғыз-Торғай 
мемлекеттік 
табииғи 
резерваты  территориясындағы  бауырымен 
жорғалаушылардың  мына  түрлері  үшін: 
оқжылан-Стрела  змея  -Psammophis  lineolatus, 
жұмырбас  кесірткесі–Phrynocephalus  guttatus, 
құлақты  жұмырбас  кесіртке  -Phrynocephalus  
mystaceus  негізгі  шоғырланып  мекен  ету 
аймағы  құмды  төмпешіктер,  осы  құмды 
массив арқылы территория бойынша солтүстік 
таралу аймағы болып табылады. 
Далалық және шөлді-шөлейтті аймақтардағы 
осындай маңызды түрлерді сақтау үшін, 
ерекше қорғалатын табиғи аумақтағы 
экожүйені сақтау маңызды. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 
1.
 
 Атлас Казахской ССР. Том 1. Природные условия и ресурсы – М., 1982. – 500 с. 
2.
 
План Управления Иргиз-Тургайского государственного природного резервата. Астана, 2010. – 15 с. 
3.
 
Табиғат  жылнамасы -2008-2012 жж.  - Алматы, 2012. – 50 бет. 
4.
 
Джесси Р. Пресмыкающиеся  -М., 2012.  – 92 с.       
5.
 
Рептилии. Амфибии: -М.: Мир энциклопедий Аванта, 2010. - 184 с. 
6.
 
 Ананьева  Н.Б.,  Орлов  Н.Л.,  Халиков  Р.Г.,  Даревский  И.С,  Рябов  С.  Барабанов  А.В.  Атлас 
пресмыкающихся  Северной  Евразии  (таксономическое  разнообразие,  географическое  распространение  и 
природо охранный статус). Зоологический институт. Санкт-Петербург, 2004. - 232 с.  
 
Бакытжанкызы Жаннур  
магистр  естественных  наук,  Иргиз-Тургайский  государственный  природный  резерват, 
Актюбинская область 
Жаксылык Гулсезим Бакытбеккызы  
магистрант,  Актюбинский  региональный  государственный  университет  имени  К.Жубанова, 
г.Актобе 
Видовой  состав  рептилии  и  их  распространение  на  территорию  Иргиз-Тургайского 
резервата 
 
Bakytzhankyzy Zhannur 
Master of Natural Sciences, Irgiz-Turgai reserve, region Aktobe 
Zhaksilik Gulsezim Bakytbekkyzy 
graduate student, K. Zhubanov Aktobe Regional State University, Aktobe сity. 
Species composition of reptiles and their spread over the territory of Irgiz-Turgai reservation 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің хабаршысы № 4 (32), 2016 
 
198 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 4,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: