Issn 1607-2782 Республикалық

75 
 
Использование ярких квадратных салфеток также привлекает внимание покупателей, 
привносит  яркий  акцент  и  контраст  в оформление  витрины,  что облегчает монохромный 
желтый цвет всего отдела. 
Кросс
-мерчандайзинг. 
Сезонная  тема  может  стать основой  для  привлекательной выкладки,  а  заодно  и  для 
кросс-мерчандайзинга.  Осенью,  к  примеру,  нужно  использовать    традиционную  тему 
«снова  в  школу»,  предлагая  покупателям  сыр  в  нарезке  для  бутербродов  или 
выкладывайте  сыр,  переложенный  яблоками,  бисквитами  и  шоколадом.  Можно 
привязывать  тему  для  кросс-мерчандайзинга  к  стране-производителю  сыра  -  Франции, 
Италии,  странам  Прибалтики,  выкладывая  вместе  с  сыром  традиционные  продукты  из 
этих стран - вино, пасту, соусы и т.п. Если к оформлению такой выкладки добавить флаг 
этой страны и какие-либо узнаваемые атрибуты, фотографии, картинки, ассоциирующиеся 
у  покупателей  со  страной-производителем  сыра,  ваш  сырный  отдел  не  останется 
незамеченным. 
Кросс-мерчандайзинг сыра вместе с хлебом, орехами, вином и даже джемом (именно 
так  любят  есть  сыр  на  десерт  отдельные  гурманы),  а  также  с  чипсами,  хрустящими 
хлебцами,  сочными  фруктами,  такими  как  груши  или  яблоки,  печеньем  помогает 
дополнительно  заинтересовать  покупателя,  а  в  итоге  значительно  увеличить  выручку  не 
только сырного отдела, но и всего магазина. Убедительный кросс-мерчандайзинг поможет 
за  несколько  часов  продать  непопулярное  печенье,  вино  или  хлебцы,  не  говоря  уже  про 
сам сыр. 
Попробуй и купи
. 
Ничего  не  продает  сыр  лучше,  чем  те  промо-акции,  в  которых  покупатель  может 
попробовать  продаваемый  сыр.  Однако,  даже  бесплатный  сыр  предлагать  надо  умеючи. 
Ничего  нет  хуже  для  продаж  сыра,  чем  вид  использованных  зубочисток  от  съеденного 
сыра,  сваленных  на  прилавке  или  же  одинокий  заветренный  ломтик  сыра  на  пустой 
тарелке.  Нужно  следить  за  тем,  как  выглядит  сыр,  который  предлагают  попробовать 
покупателю.  Можно  показать  покупателю,  как  можно  сервировать  сырную  тарелку  или 
какие  блюда  можно  приготовить  с  этим  сыром,  заранее  приготовив  карточки  и  
фотографии  с  рецептами.  На  увеличение  продаж  сыра  также  хорошо  повлияют 
тематические поваренные книги, расположенные рядом с сырной выкладкой. 
Хороший сыр должен и выглядеть хорошо. Хранить сыр нужно плотно завернутым, 
свежим  и  только  до  тех  пор,  пока  он  выглядит  аппетитным.  Ничего  не  отпугнет 
покупателя  сильнее,  чем  позеленевший,  засохший  или  испорченный  сыр.  Твердый  и 
мягкий сыры хранятся отдельно от друг друга, потому что мягкие сорта слишком хорошо 
впитывают ароматы и запахи твердых, теряя при этом свой собственный. 
Привлекательные цены
.    
Ритейлерам  необходимо  пользоваться  специальными  предложениями  своих 
поставщиков.  Поставщики  сыра  обычно  стараются  придерживаться  четкого  графика 
промо-акций  для  ритейлеров,  предлагая  определенный  сыр  по  акции  в  определенный 
месяц  каждого  года.  Обычно  поставщики  сыра  готовы  подстроиться  под  нужды 
ритейлера,  если  последний  хочет  получить  другой  сорт  сыра,  а  не  тот,  который 
предлагается по промо-акции этого месяца. 
Определить цену на сыр, приемлемую для покупателя - задача непростая, требующая 
индивидуального  подхода  в  каждом  магазине.  Можно  порезать  сыр  на  кусочки,  цена 
которых будет комфортна именно для вашего клиента. 
Некоторые  ритейлеры  добавляют  значительную  стоимость,  а  значит  увеличивают 
маржинальность,  именно  тем  товарам,  которые  точно  будут  продаваться  хорошо,  чтобы 
снизить  цену  на  дорогой  сыр,  дабы  он  не  залежался  на  полке  слишком  долго.  Другие 
стараются держать хорошие цены на наиболее популярные у покупателей сыры.  

76 
 
Абсолютно  допустимо  играть  с  маржой  разных  сортов  сыра,  дабы  в  конечном  итоге 
добиться необходимой выручки со всего отдела сыра. Необходимо точно знать, какая цена 
сыра оптимальна для покупателя в каждом магазине. 
Обученный персонал
.    
Продавцы  играют огромную  роль при  работе с  таким  специальным  ассортиментом, 
как  сыры.  Они  должны  доказывать  свои  знания  и  даже  изобретательность  при  работе  с 
подобным  товаром.  Необходимо  поощрять  продавцов  пробовать  сыры,  которые  они 
продают,  чтобы  они  знали  и  могли  рассказать  покупателю  обо  всех  тонкостях  товара,  в 
деталях  описать  его  качество.  Таким  образом,  покупатели  станут  доверять  продавцам  и 
магазину. Инвестируя в тренинги для персонала, можно получить довольного и лояльного 
клиента, а в результате - высокооборачиваемость товаров с высокой маржой.  
Проанализируем использование мерчандайзинга сыра в супермаркетах Кызылорды. 
Сырные  отделы  в  супермаркетах  города  располагаются  между  молочными  и 
мясными  отделами,  что  очень  приветствуется  и  соответствует  правилам  мерчандайзинга 
сыра. 
К  сожалению,  разнообразием  ассортимента  супермаркеты  похвастаться  не  могут.  В 
основном продаются тяжелые сыры  без учета сезонности – гауда, камамбер, французские 
и российские сыры и т.п. 
Что  касается  базовых  элементов  выкладки  сыров  –  цвета,  ценников  и  вывесок.  К 
сожалению,  супермаркеты  не  могут  похвастаться  использованием  различных  типов 
нарезки,  хотя  формы  и  размеры  сыров  мы  можем  наблюдать.  В  оформлении  витрины 
салфетки, к сожалению, не используются  – сыры чаще всего расположены  рядом друг с 
другом прямо на полке. 
Ценники на сырной продукции в супермаркетах города используются. 
Кросс-мерчандайзинг используется достаточно стабильно – обычно в супермаркетах 
города сыр продается рядом с колбасными изделиями, хлебом, орехами, вином.  
На  основе  вышесказанного,  можно  сделать  небольшие  рекомендации  –  ритейлерам 
необходимо  обратить  особое  внимание  на  выкладку  и  оформление  витрин,  промо-акции 
(практически не используются), сезонность ассортимента и работу персонала. 
 
Литература: 
1 История изготовления сыра.  
http://www.osyre.org.ru/modules/mastop_publish/?tac=making_cheese
 
2. Кадочникова Елена «Ритейлер, покупатель и сыр» 
http://cheesemaster.ru/reteyler
 
3. Особенности выкладки сыров. 
http://www.mark-info.ru/index.php?id=1759
 
 
Түйіндеме 
Мақалада  ірімшік  мерчандайзингінің  негізгі  ерекшеліктері  мен  ережелері  сипатталған. 
Ірімшік  сататын  бөлімнің  табыстылығы  ассортименттік  қатардан,  тауардың  орналастырылуынан, 
бағасынан,  саудалық  құрал-жабдықтардан,  тұтынушылармен  жұмыс  істеу  машықтардан,  арнайы 
маркетингтік  іс-шаралардан  тәуелді  болатындығы  дәлелденген.  Қызылорда  қаласының 
супермаркеттерінде  ірімшік  мерчандайзингінің  қолданылуы  талдалынған.  Мақаланың  соңында 
ірімшік мерчандайзингінің тиімділігін арттыру бойынша кеңестер берілген. 
 
Summary 
The  main  features  and  the  basic  rules  of  a  merchandayzing  of  cheese  are  given  in  an  article.  The 
thought that profitability of cheese department strongly depend on an assortment row, placing, price, trade 
equipment, work with the buyer, marketing actions and other special shifts
 is confirmed. The analysis 
of  merchandayzing’s  application  of  cheese  in  supermarkets of  Kyzylorda  is  carried  out.  At the 
end recommendations about improvement of use of a mersandayzing of cheese is provided. 
       

77 
 
ӘОЖ  330.33.01:101.54 (574) 
 
ӘЛЕМДІК
 ҚАРЖЫЛЫҚ ДАҒДАРЫС ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ 
МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚТАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
 
 
М.А.ӨМІРЗАҚОВА, экономика ғылымдарының кандидаты,
 
      
    Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті  
 
Қазақстан 
экономикасының 
дамуының 
қазіргі 
жағдайында 
экономикалық 
дағдарыстан  шығу  ұлттық  экономиканың  тұрақты  жұмыс  істеуін  қамтамасыз  ету  және 
оның тұрақты дамуына жағдай жасау үшін барлық күш-жігерді жұмылдыру талап етіледі. 
Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау 
әлеуметтік-экономикалық  процестерді  мемлекеттік  реттеуді  түбегейлі  жақсартуды 
көздейді.  Тұрақты  экономикалық  дамуды  қамтамасыз  етіп,  соның  негізінде  халықтың 
тұрмыс  жағдайын  көтеру  үшін  ең  алдымен  мемлекеттік  қаржы  саласында  мемлекеттік 
басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет. 
2007  жылдың  екінші  жартысында  АҚШ-тағы  ипотекалық  облигациялар  нарығының 
құлдырауынан  басталған  қаржы-экономикалық  дағдарыс  іс  жүзінде  әлемнің  барлық 
мемлекеттерін қамтыды. 2009 жылдың басында әлемдік сауда көлемінің өсу қарқыны 50-
ден  астам  пайыздық  тармаққа:  жылына  20  пайыздық  жылдық  өсімнен  30  пайыздық 
төмендеуге дейін азайды. 
Көптеген  сарапшылар,  мамандар,  ғалымдар  дағдарыстың  туындау  себептерін 
іздестіріп  болжамдар  жасауда.  Экономикалық  дағдарыс  туралы  болжам  пікірлер  айту 
үшін ең алдымен дағдарыстың пайда болуының себептеріне үңілу қажет сияқты. 
Қаржы  мамандарының  айтуы  бойынша,  оның  себебі  –  қаржы  саласы  активтерінің 
шектен  тыс  көтеріліп,  ішкі    жалпы  өнімдердің  нақты  өсімінен  әлдеқайда  асып  түсуінде 
болып  отыр.  Экономикалық  ғылымда  дамудың  неоклассикалық  және  кейнсиандық 
модельдері  деген  ұғымдар  бар.  Оның  біріншісі  –  еркін  рынок  деген  ұғымды  білдірсе, 
екіншісі – нарықтық экономиканы мемлекеттің араласуы арқылы  дамыту деген сөз. Яғни, 
бүгінгі  таңда  дамыған  елдердің  мемлекеттік  саясатында  неоклассикалық  экономиканың 
даму  үрдісі  белең  алып,  іргелі  экономика  мен  қаржы  саласының  дамуы  сәйкессіздікке 
ұшыраған. 
Қарапайым  тілмен  айтқанда,  біздің  түсінгімізше,  қаржы  саласы  қандай  да  бір 
бақылаудан сырт қалған. “Ақша есепті сүйеді” деген ұғым ұмыт қалып, банктерге шектен 
тыс    еркіндік  берілген.  Қаржы  жүйесін  бақылайтын  халықаралық  және  мемлекеттік 
органдардың жауапкершілігі жойылған. 
Бүгінгі  қарастырып  отырған  дағдарыс  2007  жылдың  соңында  АҚШ-та  ипотекалық 
несиелердің  қайтарылмауы,  банктік  ликвидтіктің  төмендеуі,  ипотекалық  құнды  қағаздар 
бағасының төмендеуімен түсіндіріледі. 
Әлемде  орын  алған  қаржы  дағдарысының  басты  себебі  —  әлемдік  валюта  АҚШ 
долларының  шектен  тыс  көп  мөлшерде  шығарылуы  деп  баспасөз  беттерінде  жиі 
жарияланатын  болды.    Алайда,  бұл  дағдарыстың  себептері  Елбасынының  «Дағдарыстан 
шығу  кілті»  аты  мақаласында   нақты  әрі  тереңінен  қарастырылып,  оған  келесідей 
анықтама  беріледі:  «Бүгінде  елдер  мен  континенттерді  тітірентіп  тұрған  жаһандық 
әлемдік дағдарыс – бұл адамзат әлі біліп болмаған айрықша құбылыс. Ол әлем тарихында 
теңдесі  жоқ  және  әлемдік  тәртіпті,  барлық  экономикалық  бастауларды  түбегейлі 
өзгертетін құбылыстар санатына жататыны анық. Сондықтан да оны талдауға, ой-елегінен 
өткізуге  және  еңсеруге  барлық  ескі  догмалар  мен  стереотиптерді  қайта  қарастыратын 
жаңаша көзқарас қажет» [1]. 

78 
 
Әлемдік    қаржылық  дағдарыс  көп  жағдайда  әлемде  қалыптасқан  экономикалық 
қатынастар  шеңберінде  қарастырылып,  соның  кемшіліктері  ретінде  қарастырылып  жүр. 
Бұл  мүмкін  дұрыста  болар,  бірақ  атам  қазақ  айтқандай  «жұт  жеті  ағайынды»  деген 
қағиданы ескеріп,  дағдарыс феноменіне кеңірек көз салар болсақ, оның бірнеше себептері 
бар  екенін  байқаймыз.  Солардың  бірі  адамзат  баласының  рухани  құндылықтарымен  
байланыстылығы,  іс-әрекеттің  құндылықтарды  қалауы  мен  таңдауы,  олардың  қоғам, 
өркениет негізінде басты  ұстаным болып  қалыптасуы. Осы тұрғыдан келгенде, нарықтық 
экономикалық  қатынастар    негізінде  жатқан  құндылықтар  мен  ұстанымдар  қандай,  олар 
өркениеттік  дамудың  мызғымас  негізі  бола  алама  деген  сұрақтар  туындайтыны  заңды 
нәрсе. 
Қ.А.Бисеновтің  «Халық»  газетінде  жарық  көрген  «Рухани  даму  деңгейі  жоғары  ел 
дағдарыстан  аз  шығынмен  шығады  »  атты мақаласында      дағдарыстың  пайда  болуы  мен 
одан шығу жолдары адамзат баласының рухани құндылықтарымен  байланысты екендігін 
атап өткен [2,5]. 
Қаржы дағдарысы және рухани  құндылықтардың  байланысы   әлемдік және дәстүрлі 
діндер съезінде негізгі мәселе ретінде де  қарастырған. 
Қаржылық  дағдарыстың  әлеуметтік  рухани  саласының  басты  субъектісі  адам. 
Бүгінде  қаржылық  дағдарыстың  барлық  ауыртпалығы  қарапайым  адамдарға,  олардың 
арақатынасына  түсуде.  Жұмыссыздықтың  кеңінен  етек  алуы,  оларды  материалдық  және 
рухани  күйзеліске  әкелуде  адамдар  арасында  қалыптасқан  қатынастарды  өзгертуде. 
Осыдан  келіп  адамдар  бойын  билеген  үрей  мен  қорқыныш,  болашаққа  деген  сенімнің 
әлсіреуі  қоғамда  кеңінен  етек  алуда.  Мұндай  жағдайда  адамдардың  әлеуметтік 
белсенділігі  жасампаздыққа  емес,  қиратушылыққа  бағытталу  мүмкіндігі  арта  түсетіні 
сөзсіз. Бұл салада мемлекет тарапынан көптеген әлеуметтік жеңілдіктер жасалып жатқаны 
да  белгілі. Дегенмен де, бұл шаралар түптеп келгенде адам мен нарық арасындағы қарым 
қатынасты  толық  түбегейлі  реттей  алмайтыны  белгілі.  Ол  үшін  адамдар  арасындағы 
қарым-қатынастар  заттық  сипаттан  гуманистік  сипатқа  ауысуы  керек.  Яғни  айтқанда, 
қаржылық  дағдарысты  айтқанда,  біз  оған  тек  экономикалық  тұрғыдан  қарап,  адами 
жағына  мән  бермейміз.  Мұндай  көзқарастың  сыңаржақты  екендігін  айта  кеткен  жөн. 
Айналып келгенде, қоғамдағы қандай да болмасын өзгерістер мен даму адам іс-әрекетінің 
нәтижесі  екені  белгілі.  Олай  болса,  қаржылық  дағдарыстың  негізінде  адамның 
пендешіліктен  туындайтын  кемшіліктері  жатқаны  рас.  Қаржылық  дағдарыс  адам 
бойындағы  моральдық  этикалық  қасиеттердің  төмендеуінің,  руханисыздықтың  нәтижесі 
десек  артық  айтпаған  болармыз.  Өз  кезегінде  бұл  мәселе  адам  мен  қоғам  арасындағы 
қалыптасып  отырған  қайшылықтарды    методологиялық  тұрғыдан  жеке  талдауды  қажет 
етеді. 
Елбасымыз  Нұрсұлтан    Назарбаев  осы  орайда  дағдарыстың  барлық  адамдардың 
санасын  көтеру  керек  екендігіне  назар  аударды.  Ол  бірінші  кезекте  «ғайыптан  тайып 
пайда  болған  байлықты»  төрт-бес  машина,  бірнеше  үй  сатып  алуға  жұмсаған 
отандастарымызды  айықтыруы  тиіс.  Жылжымайтын  мүлік  бойынша  Парижбен  немесе 
Нью-Йоркпен жарысуға болмайды. Одан да К.Маркстың мына айтқандарын қаперге алған 
ұтымды  :  «Егер  капиталист  100  пайыздық  пайданы  сезінетін  болса,  осы  пайда  үшін  ол 
жасамайтын  қылмыс  болмайды».  Ашкөздіктің  аяғы  жақсылыққа  апармайды  –                                 
дегендерге  тоқтала  келе,    әлемдік  дағдарыс    сол  ашкөздіктің  салдары  деп  атап  айтты 
[3,2б]. 
   Жаһандық  дағдарыс  әлемдік  экономикада  өзара  байланыстың  жоғары  дәрежеде 
болуының  да  өз  кемшілігі  бар  екенін  көрсетті.  Дамыған  елдердегі  қаржы  және 
экономикалық проблемалардың әлемдегі ахуалға әсер етуінің нәтижелері еркін нарықтың 
ашықтығы  мен  құндылықтарының  артықшылықтары  мен  кемшіліктері  туралы  дау 
туғызып отыр. Жекелеген елдердің әлемдік сауданың дамуын шектейтін және өңірлендіру 

79 
 
үдерістеріне  ықпал  ететін  протекционистік  экономикалық  саясаттың  түрлі  нысандарына 
ұмтылыстарының күшейіп отырғандығымен есептеспеуге болмайды. 
Баршамызға  мәлім  әлемдік  қаржы  дағдарысы  ешбір  мемлекетке  оң  қырымен 
танылып  қойған  жоқ.  Қазіргі  таңда  әлемнің  ең  ірі,  алпауыт  елдерінің  өзі  қомақты 
қаржылық  және  өндірістік  тоқырауларды  бастан  кешуде,  сонымен  қатар  жүз  мыңдаған 
адамдар  жұмыссыз  қалуда,  көптеген  шарушылық  орталықтары  жабылуда.  Дағдарыстың 
қауіпті  әсерлерінен  Қазақстан  да  шет  қалған  жоқ,  дегенмен  де оның  соққыларына  қарсы 
төтеп беруге  лайықты екенін де байқатып үлгерді. 
Қазақстанның басты жоғары көрсеткіштері мен макроэкономикалық жағдайларының 
бағалары  халықаралық  деңгейдегі  сараптама  көрсеткішінде  оған  бірқалыпты  сипаттама 
береді  (144  елдің  ішінде  ДЭФ  ЖБИ  деңгейінде  «Макроэкономикалық  орта»  факторы 
бойынша 16 орында).  
 
Кесте 1 – Қазақстанның негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерінің динамикасы  
Көрсеткіштің атауы 
2008 
2009 
2010 
2011 
2012 
(қаңтар - 
маусым) 
ЖІӨ, млрд. теңге 
16052,9 
17007,6 
21815,5 
27571,9 
12535,9 
ЖІӨ, млрд. АҚШ долл. 
133,44 
115,3 
148,1 
188,1 
84,6 
ЖІӨ нақты өсімі, % 
3,3 
1,2 
7,3 
7,5 
5,6 
Орташа жылдық инфляция, % 
17,2 
7,3 
7,1 
8,3 
4,9 
Тауарлардың 
экспорты, 
млрд. 
АҚШ долл. 
72 
43,9 
61,6 
88,5 
46,9 
Тауарлардың 
импорты, 
млрд. 
АҚШ долл. 
38,5 
29 
32,9 
40,6 
20,9 
Сауда балансы, млрд. АҚШ долл. 
33,5 
15 
28,7 
47,9 
26 
Ағымдағңы  шот  сальдосы,  ЖІӨ-
ге%   
4,7 
-3,6 
1,2 
7,2 
10,4 
Жиынтық  халықаралық  резервтер, 
млрд. АҚШ долл. 
19,9 
23,1 
28,3 
29,3 
32,3 
Жұмыссыздық деңгейі, % 
6,6 
6,6 
5,8 
5,4 
5,2 
(3 
тоқсан) 
Мемлекеттік 
бюджеттің 
тапшылығы, ЖІӨ-ге % -н 
2,09 
3,1 
2,45 
2,08 
0,64 
Мемлекеттік қарыз, ЖІӨ-ге %-н 
8,7 
13 
14,8 
12,3 
28,9 
Ескерту-   [4] әдебиет негізінде жасалған 
 
Бұл жағдайда Қазақстанның макроэкономикалық ортасының ең күшті жақтары: ЖІӨ-
ге  шаққанда  (ДЭФ  ЖБИ  деңгейінде  12  орын)  мемлекеттік  қордың  2,08%  мөлшеріндегі 
төменгі  тапшылығы,  ЖІӨ-нен  (13  орындағы)  2011  жылы  39,6%  құраған  жоғарғы  жалпы 
ұлттық  жинақ,  ЖІӨ-нен  (14  орындағы)  мемлекеттік  қарыздың  төменгі  мөлшері  –  12,3% 
(ДЭФ ЖБИ көрсеткіштері бойынша 10,9%) болып табылады.  Әлсіз жақтары болып, 2011 
жылы  (110  орындағы)  8,3%  құраған  орташа  жылдық  инфляцияның  жоғары  деңгейде 
болуы саналады . 
Елдің  экономикалық  әлеуеті  оның  ұлттық  байлығымен  анықталады, ол  бір  жағынан 
ЖІӨ  құру  шарты,  басқа  жағынан  – оның  нәтижесі  болып табылады.  Яғни  экономикалық 
әлеуетті  пайдалану  көрсеткіші,  сонымен  қатар  экономикалық  өсу  көрсеткіші  болып 
бүгінгі күні ЖІӨ қызмет етеді. Қазақстан ДЭФ Жаһандық бәсекеге қабілеттілігінің жалпы 

80 
 
рейтингінде және ЖІӨ көрсеткіші бойынша абсолютті мәнде 51 орын алады. Жалпы, ЖІӨ 
абсолютті  және  салыстырмалы  көрсеткіштері  2008  жылы  шамалы  төмендегеннен  кейін 
өсуді көрсетіп тұр. Сөйтіп, нақты ЖІӨ өсуі 2011 жылы 7,5% құрады (IMD рейтингінде 6-
шы орын, 7 позицияға жақсарды).   Өсуге  қарамастан, ЖІӨ шамасы ақшалай мәнде басқа 
елдермен  салыстырғанда  өте  төмен  болып  қалады  –  178,3  млрд.  АҚШ  долл.  2011  жылы 
(ДЭФ  ЖБИ  рейтингінде  51  орын,  IMD  рейтингінде  45  орын).  Бұл  экономикалық  өсудің 
сапасы ЖІӨ құрылымдық талдауын бағалауға мүмкіндік береді. 
Макроэкономикалық  тұрақтылықтың  көрсеткіштері  болып  елдің  мемлекеттік 
бюджетінің  жағдайы  (профициті/дефициті)  және  оның  қарызы  (мемлекеттік  және 
кепілденген) болып табылады. Одан басқа, олардың мөлшерлері несиелік рейтингке және 
қазақстандық  экономиканың  инвестициялық  тартымдылығына  әсер  етеді.  2011  жыл 
ішінде  елдің  мемлекеттік  қарызы  ЖІӨ-нің  14,5%  құрады  (ДЭФ  ЖБИ  рейтингінде  14 
орын),  ал  мемлекеттік  бюджеттің  дефициті  ЖІӨ-нің  барлығы  2,08%  құрады  (ДЭФ  ЖБИ 
рейтингіндегі 12 орын) [4].  
ҚР  ҚМ  деректеріне  сәйкес,  1  қазанға  жағдайы  бойынша  мемлекеттік  қарыз  3769,4 
млрд. теңгені құрайды, ал оған қызмет көрсетуге кететін шығындар 94,6 млрд. теңге. 2012 
жылдың  бірінші  жарты  жылға  жағдайы  бойынша  ЖІӨ-дегі  мемлекеттік  қарыздың  үлесі 
28,9%  құрайды,  бұл  жоғары  ЗВР,  Ұлттық  қорының  қаражаты  есебінде  елдің 
экономикасын  тұрақсыздандырмайды.  Мемлекеттік  бюджеттің  дефициті  2012  жылдың  1 
қазанға  341,8  млрд.  теңгені  құрады.  Бірақ  ҚР  ЭДСМ  деректері  бойынша  2012  жылдың 
бюджетінің  дефициті  983,1  млрд.  теңгеге  дейін  немесе  ЖІӨ-нің  2,5-тен  3,1%-ға  дейін 
көтерілген [5].  
ҚР  Президенті  Нұрсұлтан  Назарбаев  өзінің  «Қазақстан  -2050»  стратегиясы: 
қалыптасқан  мемлекеттік  жаңа  саяси  бағыты»  атты  Қазақстан  халқына  Жолдауында 
«Жаһандық  дағдарыстың  жалғасуының  әсерінен  әлемде  болып  жатқан  өзгерістер  бізді 
үрейлендірмейді.  Біз  оларға  дайынбыз. Біздің  ендігі  міндетіміз  -  егемендік  жылдары  қол 
жеткізгеннің  барлығын  сақтай  отырып,  ХХІ  ғасырда  орнықты  дамуды  жалғастыру»,  деп 
атап өткен болатын. 
Қай  ел  болмасын,  осыншама  аз  уақытта  өзін  әлемге  мойындатса  –  бұл  оның  өзге 
елдермен  экономикалық  қарым-қатынасының  жақсарғанының  арқасы  дер  едік.  Қазіргі 
таңда  әлемдік  макроэкономикалық  көрсеткіштер  қаржы  дағдарысына  қарамастан  оң 
қарқынынан  айырыла  қойған  жоқ.  Ал  осы  жеткен  дәрежені  одан  әрі  жалғастыру  үшін, 
яғни, макроэкономикалық индикаторлар жүйесінің тұрақтылығын арттыру үшін, олардың 
құрылымын жетілдіру үшін еліміздегі экономиканы реттеу - басқару жүйесінің екі негізгі 
діңгегін тиімді жүзеге асыруға тиіспіз. 
Дағдарысқа қарсы бағдарламаны жүзеге асыру  үшін елдің әлеуметтік-экономикалық 
даму баламалы қаржылық стратегиясы мен тактикасын жасау талап етіледі. 
Қаржылық қамтамасыз ету кешенді процесті білдіреді және экономикалық тұрғыдан 
қаржылық  ресурстарды  қалыптастыру,  бөлу  және  пайдалану  процесін  қамтиды. 
Қаржылық  реттеу  қаржылық  әсер  ету  әдісі  ретінде  жалпы  қоғамдағы,  экономиканың 
салаларындағы  және  әртүрлі  меншік  формаларындағы  кәсіпорындардағы    бөлу 
қатынастарын  реттеумен  байланысты.  Қаржылық  қамтамасыз  ету  және  қаржылық  реттеу 
әрбір  сала  ретінде  өзара  байланысты  және  өзара  тәуелді.  Олардың  жұмыс  істеуі  дербес 
жүзеге  асырылады  және  қаржылық  механизмнің  барлық  құрамдас  бөліктерінің 
байланысын және келісімділігін талап етеді. 
Осыған  орай біз  қаржылық қамтамасыз ету келесі  құрамдас  элементтерді  қамтитын 
белгіленген жүйе арқылы жүзеге асады деп ойлаймыз: 
-қаржы ресурстарының қалыптасуы; 
-қаржы ресурстарынцың бөлінуі; 
-қаржы ресустарын пайдалану. 

81 
 
Жоғарыда  аталған  қаржылық  қамтамасыз  етудің  элементтерінің  әрқайсысы  өз 
кезегінде  экономикалық  жүйенің  тиімді  даму  процесін  оңтайландыруға  әсер  ететін 
қаржылық  құралдардың  дербес  жұмыс  істейтін  жүйесін  білдіреді.  Олар  барлығы 
бірмезгілде  және  қоғамның  тиісті  даму  кезеңіне  қажетті  олардың  арасындағы  оңтайлы 
өзара  байланысты  анықтау  негізінде  экономиканың  барлық  деңгейінде  (микро  және 
макро, мезо) әрекет етеді [6, 5б]. 
Қаржы  ресурстарын  қалыптастыру,  бөлу  және  пайдалану  бағыттарын  жасау  кезінде 
негізгі  критерий  ретінде  шешуші  нәтижеге  қол  жеткізу  –  экономиканың  субьектілерін 
әлеуметтік және  экономикалық дамуын қамтамасыз ету. Өз кезегінде қаржы ресурстарын 
пайдалану және олардың қалыптасу процестерінің арасында кері байланыс болады: қаржы 
ресурстарын  тиімді  пайдалану  олардың  айналымы  мен  қосымша  табыс  алуға  мүмкіндік 
береді.  Қаржы  ресурстарын  қалыптастыру  және  пайдалану  –  қаржылық  қамтамасыз  ету 
механизмінің  мәнін  ашатын  және  сипаттайтын  екі  өзара  байланысты  процестер.  Жоғары 
нәтижелерге  қол  жеткізу  экономиканың  барлық  деңгейіндегі  бәсекеге  қабілеттіліктің 
жоғары  деңгейін  анықтайды.  Осылайша,  қаржымен  қамтамсыз  ету  процесі  әлеуметтік-
экономикалық  дамытудың  мемлекеттік  саясатын жасау  кезінде  есепке  алынуы  тиіс  оның 
құрылымдық элементтерінің күрделі өзара байланысын білдіреді. 
Макроэкономикалық тұрақтылық ең алдымен үйлестірілген ақша-кредит және салық 
бюджет саясаты есебінен  қамтамасыз етілетін болады. Ол  үшін ақша-кредит, фискалдық, 
құрылымдық,  инвестициялық  және  салалық  саясаттардың  құралдарын  теңгерімді 
пайдалануды  қамтитын  макроэкономикалық  саясатты  іске  асырудың  біртұтас  жүйесін 
қалыптастыру  қажет.  Макроэкономикалық  тұрақтылық  –  адамзат  қоғамының  үдемелі 
дамуын  бейнелейтін  ең  маңызды  үдерістерінің  бірі.  Соның  негізінде  адамзаттың  «мәңгі» 
проблемалары:  қажеттіліктерді  қанағаттандырудың  жолдары  мен  түрлерін  іздестіру, 
ғылымды дамыту, табиғатты сақтау мәселелері шешіледі.  
 
Әдебиеттер: 
1.
 
Назарбаев Н.Ә.Дағдарыстан шығу кілті  // Российская газета. – 2009. – 2 ақпан. 
2.
 
Бисенов Қ.А. Рухани даму деңгейі жоғары ел дағдарыстан аз шығынмен шығады // Халық. 
- 2009. - 14 мамыр. -5б. 
3.
 
 Назарбаев  Н.Ә.  Мықты  мемлекет  болу  үшін  бізге  күшті  экономика,  келісім  мен 
бейбітшілік қажет: Қазақстандағы дағдарысқа қарсы шаралар жүргізу // Егемен Қазақстан. - 2009. - 
22 мамыр. - 2б. 
4.
 
 Қазақстанның  бәсекеге  қабілеттілік  деңгейін  талдау:  ғылыми-зерттеу  жұмысы  туралы 
есеп. – Астана, 2012. 
5.
 
«Даму» кәсіпкерлік дамыту Қорының ақпараттық материалдары. 
6.
 
Арыстанбаева  С.С.  Финансовое  обеспечение  в  системе  государственного  регулирования 
развития национальной экономики  // Саясат. - 2010. - №11. - 5с. 
 
Резюме 
В этой статье рассмотрены причины возникновения финансового кризиса и его влияние на 
национальную  экономику  Казахстана.  Также,  рассмотрены  динамики  макроэкономических 
показателей  Казахстана  и  необходимось  обеспечении  макроэкономической  стабилизация 
государственного управлениия финансовых ресурсов. 
 
Summary 
There are causes of financial crisis and its influence for the economy of Kazakhstan is described 
in the article. Also a dynamic of macro economical indexes of Kazakhstan and needs on maintenance of 
macro economical stability of financial resources management are described in it. 
 
 
 

82 
 
ӘОЖ   664.78(574.54)                                
 

жүктеу/скачать 4,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: