Дәріскер Нұралиева Ұлмира Әуезханқызы Фармакогенетика ғылымы және медицинадағы маңызы

Фармакогенетика  

негіздері 

 

Дәріс

   

Дәріскер Нұралиева Ұлмира Әуезханқызы

 

  

1.  Фармакогенетика ғылымы және 

медицинадағы маңызы. 

2.  Дәрілік препараттар  метаболизмінің 

генетикалық бақылануы. 

3.  Дәрілік препараттарды қабылдаудан 

үдейтін тұқым қуалайтын аурулар және  

     жағдайлары. 

 

Дәріс  жоспары 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Дәріс  жоспары 

 



1. Фармакогенетика  ғылымы, 

медицинадағы  маңызы. 

 



2. Дәрілік  заттардың  әсеріне  жеке  

сезімталдық  

 



3. Дәрілердің метоболизмінің және  

кинетикасының тұқым  

қ

уалаушылыққа байланыстылығы. 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

ӘДЕБИЕТТЕР 



1.  Бочков Н.П. Клиническая генетика. М., 2004. с. 309-310. 



2.  Бочков Н.П. Фармакогенетика в педиатрии. Педиатрия. № 3, 

2004, с. 4-7. 



3. Гаврилова С.И. Фармакогенетические подходы к терапии 

болезни Альцгеймера. Вестник РАМН  №  9-10, 2006, с.30-33. 



4.  Гинтер Е.К. Медицинская генетика. М. 2003. с. 340-348. 



5.  Лильин Е.Т. и др. Генетика для врачей. М. 1990. с. 176-193. 



6.  Ляхович В.В. и др. Фармакогенетика и современная медицина. 

Вестник РАМН № 10, 2004, с.40-45. 



7.  Фогель Ф., Мотульски А. Генетика человека. Том 2. М. 1990, с. 

108-115. 



8.  Щипков В.П., Кривошеина Г.Н. Общая и медицинская 

генетика. М., 2003, с. 211-216. 



9. Аманжолова Л.Е. Жалпы және медициналық генетиканың 

биологиялық негіздері. А., 2006, б. 220-224. 



10.  Қуандықов Е.Ө., Әбілаев С.А. Медициналық биология және 

генетика. А., 2006,  б.  279-282. 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Сабақтың мақсаты: 



 Адам ағзасының дәрілік препараттарға 

жеке реакция беруінің генетикалық 

негіздерін білу.  

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Фармакогенетика  ғылымы, медицинадағы  

маңызы. 

 



Фармакогенетика,  

экологиялық  

генетикамен    тығыз  

байланысты.   

 



Ол  ағзаның  дәрілерге  

реакциясында  

тұқымқуалаушылықты

ң

  маңызын  зерттейді.  

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 



Фармакогенетика  өткен  ғасырдың  50 

жылдары 

ферменттердің  

жеткіліксіздігінен 

дамитын  

генетикалық 

 

патологиялық  

реакциялар  анықталғаннан    бастап  

дами  бастады.  



Неміс  генетигі  Ф.  Фогель  (1959) 

мұндай    жағдайларды    түсіндіру    үшін 

«фармакогенетика» 

 

терминін  

ұ

сынды.  

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 



Фармакогенетика 

 

дәрілермен  

емдеудің 

 

асқынуларының  

себептерін  түсіндіруге  қажеттіліктен  

пайда  болды.  



Клиникалық фармакология дәрілерге  

патологиялық 

 

реакцияларды  

жинақтаса,    медициналық  генетика 

олардың 

 

пайда 

 

болу 

механизмдерін  зерттейді.   

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Дәрінің ағзаға әсері 

 

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 



Дәрігер тәжірбиесінде  



 науқасқа    жасына,    жынысына  сәйкес  

дозада  тағайындалғанына    қарамастан 

тың    мөлшерінен    тыс    қабылау    сияқты 

(передозировка) 

дәріге 

 

жоғары  

сезімталдықпен

  кездеседі; 



 дозасын    арттыруына    қарамастан  

науқастың  дәріге   

толық    тұрақтылығын 

(толеранттылығын)

 ; 



дәрінің    әсер    ету    механизмі    бойынша  

тууы    мүмкін    асқынулардан    басқа  

парадоксальды реакциялармен

  кездеседі. 

 



Осы    фармаколгиялық    реакцияларға  

мысалдар  қарастырайық. 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Фармакологиялық реакциялар 

 

 

•

Жоғары сезімталдық 

 

 

• Парадоксальды 

реакциялар

 

•

 

Толеранттылық

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Жоғары  сезімталдық 



Ацетилтрансферазаның  

жетіспеушілігі.

  

20  ғасырдың  50  

жылдары  туберкулезді  емдеу  үшін  жаңа  

тиімді  препарат 

изониазидті

  қолдана  

бастады.  



Алайда  кейбір  ауруларда  стандарт 

дозасына  дозасын  бірнеше  рет  жоғары  

пайдаланғандай 

токсикалы

қ

  

ә

серлер

  

байқалған.  



Бұл  құбылыстың  себебі белгісіз  болып, 

клиникалық-генетикалық  зерттеулер  

жүргізіле  бастады. 



Изониазидтің  бұл  жанұяларда токсикалық  

ә

серінің  механизмі  өте  қарапайым  екен; 

препратты

ң

  а

ғ

задан  шы

ғ

арылуы  баяу .   

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Жоғары сезімталдық 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 



Дәрі    ағзаға    күнделікті  түскенде    оның  

ағзадан    шығарылуы    баяу    болғандықтан 

(кумуляция)  токсикалық  дозаға    дейін  

жиналуа  алып  келеді.  



Қ

азіргі    кезде  изиниазидтің    ағзадан  

шығарылуы 

N-ацетилтрансфераза   

көмегімен ацетилденген  соң   



Егер    бұл    фермент  қалыпты    болса,    2  

сағат 

 

ішінде 

изониазид 

ағзадан  

шығарылады, 



Ал егер  бұл  фермент  аномальды  болса 

(ферменттің    синтезіне    жауап    беретін 

мутантты 

 

аллельдердің 

 

тұқым  

қ

уалауына    байланысты),  онда  изониазид 

ацетилденіп,  баяу  ағзадан  шығарылады 

( 6  сағ).  

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Ацетилдену жылдамдығына қарай 3 

фенотип кездеседі 



Жылдам – қалыпты 

аллель бойынша 

гомозиготтар 



Аралық – гетерезиготтар, 

аралық ацетиляторлар 



Баяу – мутантты аллель 

бойынша гомозиготтар 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 



Бұл    белгі  -  

ацетилдену  

жылдамдығы 

— 

аутосомды-

рецессивті    тұқым  

қ

уалайды. 

 



Мұндай  

адамдарда    шеткі  

нервтердің  

зақымдалуы  

сияқты  асқынулар  

байқалады. 

 

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Толеранттылық 



Кейбір  жанұяларда  антикоагуянтттық  

заттарға тұрақттылық  кездеседі,  бұл қан  

ұ

юына  қатысатын К  витаминінің  

метоболизмінің  генетикалық  мутантты  

формасымен байланысты. 



Кейбір рахиттың  белгілері  анық  көрінетін  

науқастарда D витамині  стандарттық дозада  

емдік  әсер  бермейді. Бұл  тұқым  

қ

уалайтын  ауру D витамин –резистентті 

рахит не 

гипофосфатемия  

деп  аталады.   

 



Себебі – бүйрек  каналшаларынан 

фосфатттардың  кері  сіңірілуі төмен. 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ 



D витаминіне тұрақты 

рахит немесе 

гипофосфатемия 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Парадоксалды  реакциялар 



Атиптік  псевдохолинэстераза.

 

Хирургияда  

бұлшық    еттерді    босаңсыту    үшін 

сукцинилхолин 

миорелаксанттары  

(дитилин, 

листенон, 

миорелаксин) 

қ

олданылады. 



Нормада  бұл  препараттар  кураре уы  

сияқты (тынысты  тоқтату) типпен  әсер  

етеді де  жылдам  сарысулық 

холинэстераза  ферментімен  ыдырап  

кетеді.  



Егер холинэстеразаға  сәйкес  геннің  

мутацияға  ұшырауына  байланысты атипті 

болса,  тыныс  алудың  1  сағатқа  

тоқтауы  болады.  

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Атиптік псевдохолинэстераза 

 

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 



Бұл  уақытта  науқасты  тек  жасанды   дем  

алдыру  арқылы  құтқаруға  болады.   



Белгі  аутосомды-рецессивті  типпен  

тұқым  қуалайды. 



Көпшілік  популяцияда,  әсіресе  европалық   

бұл  мутантты  аллель  бойынша  

гетерозиготтар   саны 2-4% аспайды 

(1:2000-1:3000).  Алайда  жиі  кездесетін  

популяциялар  да  кездеседі; мысалы 

чехтер  мен словактарда (7%), Иран  және 

Ирак  еврейлерінде (10%),  гомозиготтар  

жиілігі  оларда 1:400.  

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Парадоксалды  реакциялар 



Глюкозо-6-фосфатдегидрогеназа 

жетіспеушілігі. 



Парадоксальды  реакцияға  тағы  бір  

мысал  глюкозо-6-фосфатдегидрогеназа  

генінің  мутацияға  ұшырауына  

байланысты 

сульфаниламидтерді

, 

примахинды  ж

ә

не  т.б. д

ә

рілерді

 ( 40 – 

қ

а  жуық)  қабылдағанда эритроциттердің  

гемолизге  ұшырауы. Осы  дефект 

тасмалдаудануы   200 млн  адамда  

кездеседі. 



Мұндай  науқастарға  тек  шұғыл 

гемодиализ не  қан  құю  арқылы  ғана  

құ

тқаруға  болады. 



  

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Парадоксальды реакция 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 



Х    хромосомамен    тіркесті    тұқым  

қ

уалайды.    150    жуық    атиптік    түрлері  

кездеседі.    Алғаш    негрлерде  безгекке  

қ

арсы  примахин  препаратын  қабылдауда  

анықталған.    



Гемолиздік    кризді      бұл    адамдарда    тек 

дәрілер    емес,    жылқы    бұршағын  (конские 

бобы)  пайдалануда        тудырады.  Бұл  

ауруды    латын    атына    сәйкес      “фавизм” 

деп  те  атайды. 



 Ауру    кенеттен    пайда    болады:  әлсіздік, 

бас    ауру,    ұйқышылдық,  гемолиз  

нәтижесінде   қан   қысымының   түсіп   кетуі 

(коллапс).  Кейде    жас    нәрестелер    анасы  

бұршақ  жегенде  ауруы  мүмкін. 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Эритроциттердің гемолизі 

 

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Г6ФДГ ферментінің жеткліксіздігі 

Гемоглобинопатия 

Цианоз 

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Дәрілік препараттарды қабылдаудан үдейтін тұқым 

қуалайтын аурулар. 

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 



Бұл  патология Азербайжанда  кең  

тараған.  Осыған  байланысты 60  

жылдары  жылқы  бұршақтарын  егу  

тиым  салынған.  



Мұндай  адамдарға  белгілі  

препараттарды,  жылқы  бұршағын, 

крыжовник,  қызыл  смородинаны  

жеуге  болмайтындығын  ескерту  

керек.   



Сонымен  бірге  бұл балалары  да  

ауруы  мүмкін  екендігін  есерту  

керек.   

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Парадоксалды  реакциялар 



Көзге 

глюкокортикостероид  ертіндісін

  

тамызғанда  кейбір  адамдарда  

көзішілік  

қ

ысымының қатты  жоғарлауы

  

байқалады,  кейбірінде -  азырақ,  ал  

енді  біреулерінде  көз  қысымы  

жоғарламайды (5, 29 және 66% сәйкес). 



 Әсіресе  глюкокортикостероидтарға 

ашықбұрышты  глаукомасы  бар  

науқастың  туыстары  жиі  сезімтал  

болады.   

 

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Парадоксальды реакция 

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Парадоксалды  реакциялар 



Тағы    бір    парадоксальды    реакция  -  

қ

атерлі  гипертермия.   



Тудырушы  факторлар  -  ингаляциялық 

анестетиктер  (фторотан,  этилді  эфир, 

метоксифлуран)  және    кейбір    бұлшық    ет  

релаксанттары.   



Науқастың  дене қызуы 44 °С және  жоғары  

көтеріледі,  жүрегінің    қатты    соғу 

(тахикардия), 

тынысының 

 

жиілеуі,  

гипоксия, 

ацидоз, 

гиперкалиемия, 

гипокальциемия  байқалады.  



 60% жуығы  мұндай  науқастардың  наркоз  

кезінде    жүректің  тоқтауынан    қайтыс  

болады.  

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Гемофилия, Виллебранд  ауруы 

 

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 



Каталазаның  жеткіліксіздігі.

  Каталаза  

ағзада  пайда  болатын перекисьтерді ,  

сонымен  бірге этил  және  метил спиртінің  

ыдырауына  қатысады.  Реакция  

нәтижесінде  көп мөлшерде  оттегінің  майда 

көпіршіктері  пайда  болады.  Сондықтан  

көміртегі  тотығын  медициналық  

тәжірбиеде  жараларды, ойықтарды  өңдеу  

ү

шін  пайдаланады.    



Каталазаның  ағзада   толық  болмауын  

жапон  ғалымдары  ашқан.  11  жасар  

қ

ыздың жұтқыншақ-ауыз қуысының 

слемейлі қабығының гангреналық  

гранулемасын  өңдеуде  сутегі  тотығының  

көпірмейтіндігі  байқалаған.   Бұл  ауруды  

акатализия  

деп атаған.   

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 



Акатализия  аутосомды-

рецессивті типпен  тұқым  

қ

уалайды.

  



 Бұл  ауру  жеткіншек  жаста  

тістің  түсуімен,  тіс   жиегінің  

некрозымен,  кейде,  жақ  

сүйегі  мен  жұмсақ  ұлпасының  

гангренасымен  көрінеді. 



  

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Каталазаның жеткіліксіздігі 

 



Каталаза

 ағзада пайда 

болатын перекистерді , 

этил мен метил спиртінің  

ыдырауына қатысады. 



Реакция нәтижесінде көп 

мөлшерде оттегінің майда 

көпіршіктері пайда болады.  



Сондықтан көміртегі 

тотығын медициналық 

жараларды , ойықтарды 

өң

деу үшін қолданылады.  

 



Акаталазия аутосомды – 

рецессивті типпен тұқым 

қ

уалайды. 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Дәрілерге  реакцияның  

тұқымқуалаушылыққа  

байланыстылығы 



Тұқым 

қ

уалайтын  

аурулармен    ауыратын  

науқастарда  

биохимиялық  

дефектілерге  

байланысты      дәрілерге  

аномальды    раекциялар  

байқалуы  мүмкін.  

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Бауырлық  порфирия 



Бауырлық 

 

порфирия  

барбитураттарды, 

нок-сиронды, 

мепротанды, 

амидопиринді, 

антипиринді,  сульфаниламидтерді  

құ

рысуға    қарсы  препараттарды, 

синтетикалық 

эстрогендерді 

қ

абылдағанда күшейеді. 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Бірінші   реттік подагра 



Бірінші   реттік 

подагра   

пуриндердің  

алмасуына  

байланысты  ауру.  

Ауру  ішімдік,  

салицилаттарды,  

диуретиктерді (зер  

шығаратын) дәрілерді  

қ

абылдағанда  

күшейеді. 



  

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

 



Кезекті паралич (гипокалиемиялық  түрі) әртүрлі  

дәрілерді (инсулин, минералокортикоидтар, 

адреналин, анестетиктер) қабылдағанда  күшейеді. 

 



Тұқым  қуалайтын геморрагияларда (гемофилия, 

Виллебранд  ауруы

)  қан  ағу  аспиринді ( 

ацетилсалицил қышқылы) қабылдағанда  күшейеді. 

 



Метгемоглобинредуктаза 

 ферментінің  

жеткіліксіздігі  моногенді  типпен  тұқым  

қ

уалайды.  



Гомозиготтарда сыртқы  факторлардың  әсеріненсіз  

де метгемоглобинемия   дамиды.   



Ал  гетерозиготтарда  бұл  ферменттің  активтілігі 

50 %, сондықтан  оларда примахинді, хингаминді, 

диафенилсульфонды  не т.б  қабылдағанда 

метгемоглобинемия и және цианоз  дамиды. 

 

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Кезекті паралич (гипокалиемиялық  

түрі) 

 

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Дәрілердің  кинетикасы  мен метаболизмінің   

тұқымқуалаушылыққа  байланыстылығы 



Дәрілерге    жауап    фармакологиялық  

көзқарас    бойынша    дәрінің    не    ағзада 

метаболизмінің  өзгеруінен,  не әсер  ету  

динамикасының    бұзылуынан  (дәрінің 

жасушалық    нысананың    бұзылысы)  деп  

есептеледі. 



Дәрілердің 

метаболизмі 

 

мен  

фармакокинетикасы 

 

гендермен  

анықталатын  сөзсіз.   



Егер    бұл    ген    мутацияға    ұшыраса    ол 

сол  ферменттің  жеткіліксіздігіне  алып  

келеді 

(моногенді  бақылау).  

Ә

детте  бұл  

мутациялар 

 

аутосомды-рецессивті 

тұқым    қуалайды.  Сондықтан    тек 

гомозиготтарда 

 

кездеседі, 

кезесу  

жиілігі  аз.  

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 



Дәрілерге  патологиялық    реакциялардың  

екінші 

 

формасы 

- 

рецепторлар, 

ферменттер,    сигналдық  трансдукция  

белоктары  арқылы    фармакологиялық  

ә

серлесу.  



Молекулалық-генетикалық    зерттеулер 

дәрілік    нысаналарды    кодтайтын  

гендер 

 

полиморфты 

(полигенде  

бақылау)

 екендігін  көрсетті.  



 Олардың    мутациялық    формаларды  

дәрінің  нысанамен    байланысының 

бұзылуына    алып    келіп,    аномальды  

реакция  тудырады. 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

       

Тұжырым 

 



Сонымен,    дәрілердің    метаболизмінің 

тұқым    қуалайтын    аномалияларына  

диагноз      қою  қажеттілігі    көптеген  

емдеудің 

 

асқынулары 

 

мен  

тиімсізділігінінің  алдың  алуға мүмкіндік  

береді. 

 



Қ

азіргі    кезде    адам    геномы    туралы  

мәліметтер 

 

негізінде 

дәрілердің  

метаболизмін 

қ

амтамасыз 

 

ететін 

гендердің  мутацияларын    анықтауда   

жоғары  тиімділікті  әдістер  жасалған.  



Сондықтан дәрімен  емдеуде  болашақта 

науқастың 

 

генотипін 

 

анықтау 

қ

осылады.   

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы

 

Кері байланыс 



Фармакологиялық реакция 

түрлер- 



- 



- 



- 



Дәрілер метаболизмінің  

генетикалық бақылану түрлері 



- 



- 

 

Дәріскер Нұралиева Ұлмира 

Әуезханқызы