Метрология, стандарттау, сертификаттау және сапаны басқару

10
Сан жағынан дәлдік мөлшерін келесідей жазуға болады

=
îëø
x

. (2.3)
Қателікті және дәлдікті анықтаған кезде физикалық шаманың 
øûí
Õ
шындық мәнінің орнына оның нақты мәнін қолдануға болады.
Өлшеулер классификациясы
Б қосымшасында келтірілген (Б1 сурет). 
Бесінші классификациялық белгісі бойынша - өлшеу нәтижесін алу әдісі 
бойынша, келесі өлшеулер түрлерін қарастырады. 
Тура өлшеулер -
өлшеу кезінде шаманың ізделген мәні тура тәжірибелік 
мәліметтерден табылады
y = x
, (2.4) 
мұндағы: 
y
– ізделген мән; 
x
– тура тәжірибелік мәліметтерден алынған мәні.
Бұл өлшеулер орнатылған бірліктерде бөліктенген аспаптар көмегімен 
жасалынады. Мысалы: токты амперметрмен, температураны термометрмен 
өлшеу. 
Жанама өлшеулер
– бұл өлшеулер кезінде шаманың ізделген мәнін табу 
сол шаманың және тура өлшеулерге жататын шамалар арасындағы белгілі 
тәуелділікте негізделген 
у = f (х
1
, х
2
, .. , х
m
),
(2.5) 
мұнда
х
m
– тура өлшеулер барысында анықталады. 
Мысалы: тығыздық – дененің массасы және көлемі арқылы, кедергі – 
кернеу және ток арқылы анықталады.
Біріккен (бірлесе) өлшеулер
– бұл өлшеулер кезінде әртүрлі аталған 
шамалардың ізделген мәндері сол шамалардың ізделген мәндерінің тура 
өлшенген шамаларымен байланысатын теңдеулер жүйесін шешу жолымен 
яғни келесі теңдеулер жүйесін шешу жолымен анықталады 







=
=
=
,
0
,...,
,
,...,
,
(
........
..........
..........
..........
..........
,
0
,...,
,
,...,
,
(
,
0
,...,
,
,...,
,
(
2
1
2
1
2
2
2
2
1
2
1
2
1
1
2
1
1
2
1
1
m
m
m
m
m
m
m
x
x
x
y
y
F
x
x
x
y
y
F
x
x
x
y
y
F
мұндағы 
y
1
, y
2
, y
3
,…, 
y
m
– ізделген шамалар, 
x
1
, x
2
, x
3
,…, 
x
m
– тура өлшеулер. 
Міндеті мен оларға қойылатын дәлдікке байланысты өлшеулер екі 
түрге бөлінеді – зертханалық (дәлдік) және техникалық.
Зертханалық (дәлдік) өлшеулер
– дәлдігі жоғарылатылған өлшеу 
құралдар көмегімен әдетте бірнеше рет қайта жасалынатын өлшеулер.

11
Техникалық өлшеулер
– сәйкес келетін бірліктерде дәл бөліктенген 
жұмыстық (техникалық) өлшеу құралдар көмегімен бір реттік жасалынатын 
өлшеулер.
Жылутехникалық өлшеулер жасалған кезде классификациясы Б 
қосымшасында (Б.2 сурет) келтірілген өлшеу әдістері жиі қолданылады.
Өлшеуіш 
– физикалық шаманың берілген өлшемін жаңғырту үшін 
тағайындалған ӨҚ. Классификациялық белгісі ретінде өлшеуіштің бары 
немесе жоғы қолданылады.
Тікелей баға беру әдісі
(өлшеуіштің жоғы) – шама мәнін тура әсер 
ететін өлшеу аспабының санауыш құрылғысы арқылы тікелей анықтайтын 
өлшеу әдісі. Мысалы: салмақты серпінді таразысында өдшеу, температураны 
– термометрмен өлшеу.
Өлшеулердің дәлдігін көтеру үшін (мысалы, сызықтық өлшеулердің) 
шкала және нониус (қосымша шкала) арқылы санау әдісі қолданылады. Бұл 
әдіс шкалалардың (негізгі және қосымша) белгілерінің түйіскенін қолданумен 
сипатталынады.
Өлшеуішпен салыстыру әдісі 
– бұл өлшеу әдісі өлшенетін шаманы 
өлшеуішпен жаңғыртатын шамасымен салыстыруында негізделген.
Өлшенетін шама және өлшеуішті жаңғырту шамасы арасында 
айырмашылығы 
бар 
немесе 
жоқ 
болуына 
қарай
нөлдік 
және 
дифференциалдық әдістерін айырады.
Нөлдік әдіс 
– бұл өлшеуішпен салыстыру әдісі, мұнда салыстыру 
аспабына әсер етуші нәтижелік эффектін нөлге дейін жеткізеді. Мысалы:
иықтары тепе-тең таразымен салмақты өлшеу, бұл кезде салмақ массасы 
салмақты теңестіретін гир массасымен анықталады.
Дифференциалды әдіс
– бұл өлшеуішпен салыстыру әдісі, мұнда өлшеу 
аспабына өлшенетін және белгілі өлшеуішпен жаңғыртатын шамалардың 
айырымы әсер етеді. Айырым өлшенеді. Мысалы: 
иықтары 
тепе-тең 
көрсеткіші бар таразымен салмақты өлшеу, бұл кезде салмақ массасы 
салмақпен толығымен теңестірілмейді, бұл жағдай аспап шкаласында 
көрсеткішпен көрсетіледі. Осы әдістің түрлері: 
а) 
қарсы қою әдісі
– өлшеуішпен салыстыру әдісі, мұнда өлшенетін 
шама мен өлшеуішпен жанғыртатын шама салыстыру аспабына бір мезгілде 
әсер етеді; аспап 
 
көмегімен осы шамалар арасындағы қатынас жойылынады; 
б) 
орын басу әдісі
– өлшеуішпен салыстыру әдісі, мұнда өлшенген 
шаманы өлшеуішпен жанғыртатын белгілі шамамен орын басады;
в) 
сәйкес келу әдісі
- өлшеуішпен салыстыру әдісі; мұнда өлшенетін 
шама мен өлшеуішпен жанғыртатын шама арасындағы айырмашылықты 
өлшегенде шкалалардың белгілерінің немесе периодты сигналдарының сәйкес 
келуін қолданады. 
Дифференциалдық әдісін қолдану үшін өлшенетін шамаға жақын жоғары 
дәлдік өлшеуіш болуы керек.
Тақырып бойынша қосымша ақпаратты [1-5, 8, 9] алуға болады. 

12

жүктеу/скачать 0,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: