Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген



Pdf көрінісі
бет25/239
Дата06.10.2023
өлшемі3,08 Mb.
#113265
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   239
Байланысты:
fccc01431d3e67547942d7aa722f633c

а, э, е, о, ө
, келте дауыстылар 
ы, і, у, у 
және 
қосынды дауыстылар 
ұу/үу, ый/ій 
деп үш топқа бөлген. Қазақ тіліндегі 
дауыстылар жуан-жіңішкелігінің фонологиялық кезеңі болатынын дұрыс 


68 
аңғарған ғалым жазуда олардың әрбіреуі бір-бір таңбамен белгіленетінін 
айтып, ал қосынды дауыстыларда мұндай қасиет жоқ деп есептеп, 
ұу/үу 
– бір 
ғана 
у, ый/ій 
қосындылары 
й 
әріптерімен таңбалануын ұсынған. Жасалу 
түріне қарай 
ерін дауыстылары 
о, ө, ұ, ү 
және 
езу дауыстылары 
а, ә, е, ы, і 
деп топтастырған. Қазақ тілі дауысты дыбыстарын алғаш рет үш 
оппозициялық топқа бөліп жіктеген В.Радлов болса, оның ісі Қ.Жұбановтың 
ана тіліміздегі зерттеу еңбегінде жалғасын тапты. Қазақ тілі дыбыстарының 
жуан-жіңішке, еріндік-езулік, ашық-қысаң
болып қарама-қарсы қойылуының 
фонематикалық мәні зор (29). «Дауысты дыбыстардың түріне қарай, жіктелуі 
мен жасалу түріне қарай жіктелуінің екеуін қосып, таблицаға салсақ, 
мынадай болады» деп, Қ.Жұбанов төмендегі кестені ұсынады: 
Ашық дауыстылар 
Келте дауыстылар 
Қосынды 
дауыстылар 
ерін 
езу 
ерін 
езу 
ерін 
езу 
Жуаны 
Жіңішкесі 
Барлығы 
о 
ө 

а 
ә, е 

ұ 
ү 

ы 
і 

ұу 
үу 

ый 
ій 

Қ.Жұбанов салдыр болып, я салдыры басым болып шығатын 
дыбыстарды дауыссыз дыбыстар деп, оларға 
п, б, с, з, ш, ж, т, д, к, қ, ғ, г 
дыбыстарын жатқызады да, оларды үнді, үнсіз, үздіксіз, көмей, тіс, ерін 
дауыссыздары, жабысыңқы-жуысыңқы, сыбыр-сыбыс дауыссыздар деп 
бөледі. «
Жабысыңқы дыбыстардың салдыры есікті жауып қалғандағы, я 
ашып қалғандағы секілді болады да, бір жауып, бір ашып тұрмасаң, дыбыс 
шықпайды. Бір жауып, бір ашып тұрғаннан шыққан дыбыс болғасын үздік-
үздік болып шығады. Жуысыңқы дыбыстардың салдыры үздіксіз болатыны 
– мұнда сыбызғының түтігінен өткендей, ауа тар қуыстан сүзіліп өтеді де, 
жолы бекітілмейді. Сондықтан соза беруге келеді
», – дейді ғалым.
Дауыссыз дыбыстардың жалпы кестесі төмендегідей болды: 
Жасалу түріне қарай 
Жабысыңқы 
Жуысыңқы 
Созымдылығына қарай 
Үздікті 
Үздіксіз 
Дауысталуына қарай 
Сыбыр 
Сыбыс 
Үн түріне 
қарай 
Үнсіз Үнді 
қ к п
ғ г б
т с 
д з 
ш 
ж 
Шығатын орнына қарай 
Көмей Ерін
Тіс 
Сол сияқты сонор дауыссыздарда да тура жолды



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   239




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет