Қазақ және түрік тілдеріндегі жаңа қолданыстардың лингво-когнитивтік даму жүйесі


) Aşırı tasfiyecilik devresi (Асыра сілтеушілік кезеңі)



Pdf көрінісі
бет30/100
Дата14.10.2023
өлшемі2,66 Mb.
#114878
түріДиссертация
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   100
Байланысты:
Бисенгали диссертация

1) Aşırı tasfiyecilik devresi (Асыра сілтеушілік кезеңі)
.
1932 жылғы 12 шілдеде «Түрік тілін қадағалау қоғамы» құрылғаннан 
бастап 1934 жылы «Söz Derleme Dergisi» (Диалектологиялық журнал) шыққанға 
дейінгі кезең. Оның мақсаты – тілді шет тілдік элементтерден толық тазарту еді. 
Бұл кезеңде Ататүрік тілді бөгде элементтерден түгел тазартып, тілдік 
қазынаның 
көнелігін, 
байлығын 
дәлелдеп, 
бұрынғы 
терминдерді 
түрікшелендіріп, жаңадан жасалатын жаңа атаулардың түрікше түбір, 
қосымшалардан жасалуын көздеді.
Алайда тілді тазарту науқаны кезінде асыра сілтеушілер түрік тіліне теріс 
әсерін тигізді: жаңа сөз жасау ісімен әркім өз бетінше шұғылданып кетті. Әр 
жерде әр түрлі терминдер қолданылып, тілдің берекесі қашты. Бұл талай 
жөнсіздіктерге әкеліп соқты. Өйткені әркім өзі ұнатқан сөзді қолдана бастады. 
Мысалы, арабша 
akıl
(ақыл) сөзге балама ретінде төмендегі 28 сөз ұсынылды: 
an, 
ang, anlayış, arga, ay, ayla, baş, biliğ, bilgü, böğüş, düşünme, es, is, kapar, kıygı, ok, 
on (ön), oy, öğ (ök), sağ, sağış, sime, uğuk, us, uz, üğ, ük, zerey.
Ал 
acele 
сөзінің 41 баламасы бар еді [120, б. 114]. Осының 
салдарынан 
тілде грамматикалық және семантикалық тұрғыдан қате сөздер көбейіп кетіп
жалған тіл қалыптасты [121, б. 374]. Мұндай тілдің ұлттық тіл бола алмасы анық 
еді. Өйткені белгілі бір топ мүшелері ғана түсінетін бұл сөздердің не түбірі, не 
түбірге жалғанған морфемалары таза түрікше болмай шығады.
Ғалым Фарук Тимурташтың ойынша: ««Белгілі бір түбір мен белсенді бір 
морфеманы пайдалану, морфема функциясы мен мағынасы арасындағы 
параллелизм, жасалған сөздің фонетикалық тұрғыдан әуезді болуы» деген 
сипатқа ие болмаған сөз грамматикалық ережелерге сай болмағандықтан қате 
болып шығады» [122, б. 25]. 
Ал, тілші-ғалым Тахсин Бангуоглу өз ойларын былайша білдірді: 
«Лексиканың ұлттық қазына ретінде сақталып, баюы жалған және шетелдік 
сөздердің әсерінен аулақ болуына байланысты. Сонымен қатар, сөздер дұрыс 
жасалып, дұрыс сөз тіркестері құрылуы тиіс. Бірақ, асыра сілтеушіліктен сақтану 


47 
керек» [123, б. 73]. Мысалы: 
rastlantı
сөзінің түбірі 
rast
пен 
zorunlu
сөзінің түбірі 
zor
– түрік тіліндегі парсы бірліктері.
Профессор Ахмет Ерджиласунның да осы орайдағы пікірі назар аударады: 
«Мұндай сөздер ғылыми тілге де кіре алмайды. 
Bağımsız
сөзі форма жағынан 
қате. Өйткені 
bağ
сөзіне жалғанған + I (m) – етістіктен есім тудыратын морфема 
(
alım, satım
) [124, Б. 121-122]. 
Басқа ғалымдар да бұған тілдік қолданыстан нақты деректер келтіреді. 
Мысалы
Фарук Тимурташ: «Жасалған жаңа сөздер тілімізде біртектілік 
болмағандықтан, әлі де толығымен сіңісіп кетпей жатыр әрі түсінік қателігіне 
байланысты оларды дұрыс қолданбау жағдайлары орын алуда. Осы тектес 
бірнеше сөзге мысал келтірейік: 
Hafıza
сөзіне балама ретінде ұсынылған әрі 
психология термині болып табылатын 
bellek
сөзі, 
bellemek
етістігіне 

сөз 
тудырушы морфема жалғану арқылы жасалған. Бірақ бұл сөз форма жағынан 
дұрыс болғанымен мағына және түсінік тұрғысынан қате.
Bellemek
сөзі «үйрену», 
«білу» дегенді білдіреді. 
Hafıza 
сөзі болса – «алған білімді есте сақтау қабілеті». 
Негізі бұл сөз 
hıfz 
деген түбір сөзден жасалған,
 
яғни «сақтау», «қорғау» дегенді 
білдіреді.
Bellek
сөзі бұл мағынаны қамтымайды» деп, өз ойын жалғастырады 
[122, Б. 45-46].
Сонымен қатар: ««Қиял, бейне, пішін, көрініс» мағыналарын білдіретін
imge
сөзі – француз тіліне ұқсатылып жасалған сөздердің бірі. Тілдің тарихи 
кезеңдеріне көз жүгірткенде бұл сөз еш жерде кездеспейді. Түрікше 
im
сөзі, 
«белгі», «шартты белгі», «құпиясөз» дегенді білдіреді. Осы түбір сөзге қосылған 
-ga 
морфемасы 
başka, özge
сияқты шектеулі сөздерде кездесетін өлі морфема. 
İm
«елес», «бейне» деген мағынаны білдірмейді. 
İmge
сөзі французша «елес», 
«пішін» дегенді білдіретін 
image
сөзіндегі дауысты «а» әрпін азайту арқылы 
жасалған сөз. Кейініректе осы 
imge 
сөзіне ұқсастырылып 
simge
сөзі жасалған
.
Бұл сөз «таңба» деген мағынаны білдіреді. Бұл екі сөз шет тілдік сөздерді 
мысалға алып, қате түбір мен морфемалардан жасалған сәтсіз баламалар», - дейді 
ғалым Тимурташ [122, б. 35]. 
«Асыра сілтеушілер, 
avdet
орнына 
dönüş,
faaliyet
орнына 
çalışma
деген 
сөзді қолданғысы келеді. Барлық синонимдер тілден шығарылып, тіл жұтаңдады.
Kara 
бар деп 
siyah

aylık
бар деп 
maaş

otak
бар деп 
çadır
сөздерін тілден мүлдем 
шығарып тастауға болмайды. Өйткені тіл осылай байиды» дейді ғалым Исмаил 
Данишменд [125, Б. 100-101].
Профессор Ахмет Ерджиласун осы ойды былайша жалғастырады: «Асыра 
сілтеушілікті туындатқан теріс құбылыстарға келер болсақ, олар мыналар: 
қолданыстан шығып қалған және жаңа ұрпаққа жат сөздер, жас ұрпақтың әдеби 
шығармаларды ұғынуын қиындатты. Таза түрікшелендіру науқанын 
жақтаушылардың мақсаты ауызекі тіл мен зиялы қауым тілі арасындағы 
айырмашылықтарды жою болғанына қарамастан, жаңа сөздерді қарапайым 
халық түсінбей, нәтижесінде осы екі топ арасындағы айырмашылықтар сақталып 
қалды. Түрік тілінен шығарылған сөздер әзірбайжан, өзбек, татар және т.б. түркі 
тілдерінде бар. Бірақ аталмыш тілдердегі жаңа сөздердің баламалары белгісіз 
болғандықтан өзара қарым-қатынаста түсініспеушіліктер пайда болды. Жаңа 


48 
сөздерде түсінік шатасуы сезіледі және олар қате контексте қолданылуда 
(мысалы, 
süre
орнына 
süreç

mukabil
орнына 
karşın
сөзін қолдану). Түрік 
мәдениетіне сіңісіп, ұзақ уақыт бойы халық арасында қолданылып жүрген 
күнделікті сөздерге аса мән берілгендіктен, термин мәселесі еленбей, түбірі 
шетелдік сөздер мен терминдер түрік тіліне ықпал етуде» [124, Б. 20-21]. 
Ғалым Аталай «Тілді бөгде элементтерден тазалау» науқанына қатысты 
жасаған сараптамасында: «
Tabı’ 
сөзіне балама болып жүрген 
baskı
сөзі де дұрыс 
емес. – 

морфемасы көбінесе құрал атауын жасау үшін пайдаланылады. Темекі 
өсірілетін жерлерде қолданылатын «темекіні басқыға қойдық» деген сөйлемде 
«темекіні басып тұратын нәрсенің астына қойдық» деген мағына бар. Яғни 
tabı’ 
сөзінің баламасы 
basım
болу керек. Осы морфема арқылы 
saygı (
құрмет),
duygu
(сезім) сөздері де жасалды. Сондай-ақ 
lahika
сөзіне балама ретінде 
eklenti
сөзі 
ұсынылды. Бұл сөздегі + (I) 
nti
морфемасы сөз семантикасына «жасалып біткен» 
деген мағына кодтап тұр. 
Sarsıntı, yıkıntı, gürültü
т.б. сөздер – белгілі бір жұмыс, 
іс нәтижесінде пайда болған туындылар. Қосымша болса тіркелген сөзбен бір 
бүтін құрайды. Яғни тіркелгенге дейінгі бөлікті де қосымша ретінде қарастыруға 
болады. Мұның 
eklenti
сөзіне еш қатысы жоқ. Өйткені 
eklenti
сөзі «тіркелгеннен 
кейін пайда болған нәрсе» деген мағынаны білдіреді» деп осы ойды 
жалғастырады [126, Б. 31-32].
Тілді түрікшелендіру үдерісінде асыра сілтеушіліктің оң нәтижелерден 
гөрі теріс нәтижелері көбірек болды. Шет тілдері ықпалынан құтылудың орнына 
түрік тілі одан да қиын жағдайға тап болды. Себебі 
тіл 
білімінен 
жұрдай 
адамдардың шет елдік сөздерге тапқан баламалары түрік тілі жүйесіне сәйкес 
келмеді және дыбыс, пішін, мағына тұрғысынан түрік тілі ерекшеліктеріне 
қарама-қайшы болды. Осының салдарынан қате сөзжасамдар пайда болды. 
Дегенмен, қате болғанына қарамастан, қазіргі тілде кеңінен қолданылып жүрген 
баламалар да бар.
Түрік тілі шектеусіз материал өндіре алатын аса бай тіл болғанына 
қарамастан, дұрыс, саналы түрде игерілмегендіктен «Тілді бөгде элементтерден 
тазалау» науқаны қойылған мақсатқа жете алмады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   100




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет