По страницам Красной книги Казахстана

36

 

Mollusca 

Моллюскалар 

Моллюски

37

  Mollusca 

Моллюскалар 

Моллюски

С

аны қысқарып бара жатқан түр. 

Iле Алатауы жергілікті түрі. Не-

оген  дәуірінде  Iле  Алатауын-

да  қалыптасқан  ежелгі  фауна  өкілі. 

Алматы  маңынан,  Алматы  мемле-

кеттік қорығынан, Сол түстік Талғар 

сайынан  табылған.  Негізінен  орман-

ды-шалғынды-дала лы 

бел  деуде, 

орман  алаңқайында  және  теңіз 

деңгейінен  900–1500 м  биіктік-

тегі  шалғынды  өсімдікті  тау 

беткейлерінде  тіршілік  етеді. 

Саны аз. Тау баурайларындағы 

түр  саны  1 шаршы  метр-

де  8–12  данадан  артпай-

ды.  Жұмыртқа  салатын  түр. 

Маусымда  көбейеді.  Осы 

уақытта сперматогенез кезеңі 

өтеді. 

Өсімдіктердің 

жа-

сыл  бөліктерімен  қоректенеді. 

Түрді  сақтау  үшін  мына  шара-

ларды  қолдану  керек:  таралу  аймақ 

аралық  жерсіндіру,  популяцияның 

тіршілік ететін жерін қоршау, орман 

және  шабындық  өрттерін  болдыр-

мау,  ағаштар  мен  бұталарды  кескіз-

беу.

С

окращающийся  в  численности 

вид. Эндемик Заилийского Ала-

тау. Представитель древней фа-

уны, сформировавшейся, возможно, 

в неогене в горах Заилийского 

Алатау.  Найден  в  окр.  Алма-

ты,  в  Алматинском  гос.  за-

поведнике, в ущ. Левый Талгар. 

Обитает  в  основном  в  ле-

со-лугово-степном  поясе, 

на опушках леса и на от-

крытых  склонах  гор  с  лу-

говой  растительностью  в 

пределах 900–1500 м над ур. м. 

Малочислен.  На  склонах  гор 

численность  вида  не  превыша-

ет 8–12 экз. на 1 кв. м. Яйцекла-

дущий  вид.  Размножается  в  ию-

не.  В этот  период  проходит  стадию 

сперматогенеза.  Питается  зелеными 

частями 

растений. 

Внутри ареальное  расселение  и  ого-

раживание основных мест обитания 

популяций, предотвращение лесных 

и луговых пожаров, вырубание лесов 

и  кустарниников —  вот  меры,  кото-

рые должны сохранить вид.

С

аны  азайып  бара  жатқан  түр. 

Солтүстік  және  Орталық  Тянь-

Шань  тау  жүйесі  жергілікті 

түрі. Неоген дәуірінен Тянь-Шань тау 

жүйесінде  қалыптасып  сақталған 

ежелгі  фауна  қалдығы.  Теңіз 

деңгейінен  900–3200  м  биіктікте 

тау етегінен Альпі шабындықтарына 

дейін  кең  таралған.  Turcomіlax 

turkestanus  тау  етегіндегі  жемісті 

бақтар  мен  көкөністі  егістіктер-

ден  де  табылған.  Тау  өзені  мен 

жылғаларының  жағасындағы  шыр-

шалы  ормандарда  өте  көп  кезде-

седі.  Көбею  кезеңі —  маусым-шілде 

айлары.  Ересек  даралары  жылдың 

жылы  мезгілінде  ұзағынан  кезде-

седі.  Ағаштар  мен  бұталарды  кесу, 

тау жазықтығындағы тыңайған жер-

лерді жырту, малды шектен тыс ұзақ 

бағу, дала және орман өрттері түрдің 

санын  қысқартады.  Түрді  сақтау 

үшін саны салыстырмалы көп кезде-

сетін  жерлерді  өрт  пен  малды  шек-

тен тыс бағудан қорғау керек.

С

окращающийся  в  численнос-

ти  вид.  Эндемик  горных  сис-

тем Северного и Центрального 

Тянь-Шаня.  Реликт  древней  фауны, 

сформировавшейся  в  горных  систе-

мах Тянь-

Шаня  и 

сохранившейся  здесь,  возможно,  с 

неогена.  Широко  распространен  от 

предгорий  до  альпийских  лугов  на 

высотах от 900 до 3200 м над ур. м. 

В  предгорьях  обнаружен  в  плодо-

вых садах и на овощных полях. Осо-

бенно  многочисленен  в  еловых  ле-

сах, по берегам горных рек и ручьев. 

Период размножения приходится на 

июнь-июль.  Взрослые  особи  встре-

чаются  в  течение  всего  теплого  вре-

мени  года.  Вырубка  лесов  и  кустар-

ников,  распашка  целинных  земель 

на  подгорных  равнинах,  перевыпас 

скота, степные и лесные пожары ве-

дут к сокращению численности. Для 

сохранения  вида  необходимо  охра-

нять  участки  с  относительно  высо-

кой  численностью,  предотвращать 

пожары и перевыпасы.

Шнитников псеудонапеусы — Псеудонапеус Шнитникова

Pseudonapaeus schnitnikovi Lindholm, 1922

Түркістан туркомилаксы — Туркомилакс туркестанский

Turcomilax turkestanus Simroth, 1898

С

аны  қысқарып  бара  жатқан 

түр.  Iле  Алатауы  жергілікті 

түрі.  Неогенде  Тянь-Шань  тау-

ларында  қалыптасқан  ежелгі  фауна 

қалдығы. Негізінен теңіз деңгейінен 

900–1600  м  биіктікте  тау  етегі 

мен  орман-шалғын-далалы  белде-

уде  кездеседі.  Дала,  шалғынды-да-

ла  өсімдіктерімен  және  тяньшань 

шыршасынан  тұратын  аралас  және 

қылқан  жапырақты  ормандардан 

тұратын  тау  баурайлары  мен  сайла-

рында  тіршілік  етеді.  Көбеюі  және 

жұмыртқа  салуы —  маусым-шіл-

де  ай ларында  өтеді.  Ұрпақтары  20–

24 күннен кейін шығады. Ересек да-

ралары  күзде  де  кездеседі.  Тау  етегі 

жазықтығындағы  тың  жерлерді  иге-

ру,  бұталар  мен  шөпті  өртеу,  мал-

ды  шектен  тыс  бағу  түрдің  санын 

қысқартуға  кәдімгідей  әсер  етеді. 

Түрді қорғау үшін тау етегіндегі дала 

өрттерімен күресу және тауда малды 

шектен тыс бағуды тоқтату керек.

С

окращающийся  в  численнос-

ти  вид.  Эндемик  Заилийского 

Алатау.  Реликт  древней  фауны, 

сформировавшейся,  возможно,  в  не-

огене в горах Тянь-Шаня. В основном 

встречается в предгорном и лесо-лу-

гово-степном  поясах  на  высотах  от 

900 до 1600 м над ур. м. Обитает 

в ущельях и на склонах гор, пок-

рытых  степной,  лугово-степной 

растительностью  и  смешанными 

или  хвойными  лесами  из  тянь-

шанской  ели.  Период  размно-

жения и кладка яиц приходятся 

на июнь-июль. Вылупление моло-

ди происходит через 20–24 дня. 

Взрослые  особи  встречаются  и 

осенью.  Распашка  земель  на  под-

горных равнинах, выжигание травы 

и 

кус-

тарников 

в  предгорьях,  перевыпасы  в  ущель-

ях  неблагоприятно  сказываются  на 

численности  вида.  Для  сохранения 

вида  необходима  борьба  со  степны-

ми пожарами в предгорьях, а также 

предотвращение перевыпаса скота в 

горах.

С

аны  азайып  бара  жатқан  түр. 

Алтай  жергілікті  түрі.  Олиго-

ценде Алтай тауында сақталған 

ежелгі фауна өкілі. Жоғарғы Катунск 

маңынан табылған. Теңіз деңгейінен 

1800–2300  м  биіктіктегі  балқарағай 

орманымен  жабылған  тау  баурай-

ларында  тіршілік  етеді.  Шөптесін 

өсімдіктерде, өсімдіктер қиқымында 

болады.  Жекелеген  топтарда  са-

ны  аз.  Таралу  аймағының  жекеле-

ген бөліктерінде түрдің жоғалып ке-

ту қаупі бар. Тау 

ж а й ы л ы м-

дарын қарқынды меңгеру, әсіресе тау 

алаңқайларында малды шектен тыс 

бағу түр популяциясына кері әсерін 

тигізіп  отыр.  Орман  мен  шалғын 

өрттерін  болдырмау,  ағаштар  мен 

бұталарды  кескізбеу,  малды  шектен 

тыс баққызбау түрді сақтауға көмегін 

тигізеді. Тіршілік мекендерін қоршау 

және  түрді  таралу  аймақ  аралық 

жерсіндіру шараларын іске асыру ке-

рек.

С

окращающийся  в  численности 

вид.  Зндемик  Алтая.  Предста-

витель  древней  фауны,  сохра-

нившейся с олигоцена в горах Алтая. 

Обнаружен  в  окр.  Верхне-Катунс-

ка. Обитает в пределах высот 1800–

2300 м над ур. м. на склонах гор, пок-

рытых  лиственничными  лесами. 

Держится  на  траве  в  растительной 

трухе. В изолированных популяциях 

встречается  в  небольшом  количес-

тве.  В  отдельных  частях  ареала  на-

ходится 

на грани 

исчезновения.  Интенсивное  освое-

ние  горных  пастбищ,  особенно  пе-

ревыпас  скота  на  опушках  горных 

лесов,  губительно  действует  на  по-

пуляции  вида.  Меры  по  предотвра-

щению  лесных  и  луговых  пожаров, 

вырубанию  лесов  и  кустарников,  а 

также  умеренный  выпас  скота,  не-

сомненно,  помогут  сохранению  ви-

да.  Из  специфических  мер  можно 

рекомендовать  огораживание  мест 

обитания  и  внутриареальное  рассе-

ление вида.

Цветков туркомилаксы — Туркомилакс Цветкова

Turcomilax tzvetkovi Licharev et Wiktor, 1980

Монахоидес акулеатасы — Монахоидес акулеата

Monachoides aculeata Uvalieva, 1964

тигізеді. Тіршілік мекендерін қоршау 

және  түрді  таралу  аймақ  аралық 

жерсіндіру шараларын іске асыру ке-

ка. Обитает в пределах высот 1800–

2300 м над ур. м. на склонах гор, пок-

рытых  лиственничными  лесами. 

Держится  на  траве  в  растительной 

трухе. В изолированных популяциях 

встречается  в  небольшом  количес-

тве.  В  отдельных  частях  ареала  на-

также  умеренный  выпас  скота,  не-

сомненно,  помогут  сохранению  ви-

да.  Из  специфических  мер  можно 

рекомендовать  огораживание  мест 

обитания  и  внутриареальное  рассе-

ление вида.

сомненно,  помогут  сохранению  ви-

да.  Из  специфических  мер  можно 

обитания  и  внутриареальное  рассе-

ление вида.

ка. Обитает в пределах высот 1800–

2300 м над ур. м. на склонах гор, пок-

2300 м над ур. м. на склонах гор, пок-

2300 м над ур. м. на склонах гор, пок-

рытых  лиственничными  лесами. 

рытых  лиственничными  лесами. 

Держится  на  траве  в  растительной 

Держится  на  траве  в  растительной 

Держится  на  траве  в  растительной 

трухе. В изолированных популяциях 

трухе. В изолированных популяциях 

встречается  в  небольшом  количес-

встречается  в  небольшом  количес-

тве.  В  отдельных  частях  ареала  на-

тве.  В  отдельных  частях  ареала  на-

38

39

  Mollusca 

Моллюскалар 

Моллюски

Т

аралу  аймағы  тар,  сирек  кезде-

сетін түр. Аз уақыт бұрын ғана 

Сырдария  өзенінің  жайылма 

көлдерінде  кең  таралған  болатын. 

Өзен суы ағысын реттеуге байланыс-

ты  көлдер  кеуіп,  шаяндар  жоғалып 

кетті.  Қазіргі  уақытта  Оңтүстік  Қа-

зақстанның  шағын  өзендерінде: 

Қай нар, Бүржар, Талас (жоғарғы ағы-

сы),  сонымен  қатар  Бүржар  су  қой-

масында кездеседі. Негізінен өзеннің 

тік  жарлы  жағалауларындағы  ін-

дерде,  тас  астында  тіршілік  етеді. 

Қштей  ұрықтану  арқылы  көбейеді. 

Алпысыншы  жылдары  шаянды  көп 

мөлшерде  аулайтын  болған.  Қазіргі 

кезде  түр  су  қоймаларының  ке-

уіп  қалуынан  ғана  емес,  химиялық 

улы  заттар  мен  фосфор  өндірісінің 

қалдықтарымен  ластанудан  сиреп 

отыр.  Түрді  қорғау  мақсатында  бас-

қа  су  қоймаларына,  соның  ішінде 

Оңтүстік  Қазақстандағы  Бадам  су 

қоймасына жерсіндірілді. Барлық та-

ралу аймағында түрді аулауға рұқсат 

бермеу керек.

Р

едкий,  узкоареальный  вид.  В 

недавнем  прошлом  был  широ-

ко распространен в пойменных 

озерах  р.  Сырдарьи.  В  связи  с  заре-

гулированием  стока  реки,  озера  вы-

сохли, и рак исчез. В настоящее вре-

мя встречается в небольших речках 

Южного  Казахстана:  Кайнар,  Бурд-

жар, Талас (верховье), а также в Бур-

джарском  водохранилище.  Обитает 

преимущественно  в  норах  у  обры-

вистых  берегов  рек,  под  камнями. 

Размножение  происходит  осенью 

с  внутренним  оплодотворением.  В 

шестидесятых  годах  раки  повсю-

ду  отлавливались  в  большом  коли-

честве.  В  настоящее  время  вид  ста-

новится редким не только в связи с 

пересыханием  водоемов,  но  и  с  их 

загрязнением  отходами  фосфорно-

го производства и пестицидами. Для 

сохранения  вид  расселен  в  другие 

водоемы,  в  частности,  в  Бадамское 

водохранилище  на  юге  Казахстана. 

Необходимо запретить вылов по все-

му ареалу.

 

Шаянтәрізділер 

Ракообразные 

Crustacea

Қ

азақстанда  сирек  кездесетін 

түр.  Батыс  және  Орталық 

Тянь-Шань, 

Гиссаро-Дарва-

за,  Памир  және  Гиндукуша  таула-

рында  таралған.  Қазақстанда  Батыс 

Тянь-Шаньның  1200–1400  м  биік-

тігіндегі  тау  етегі  далаларында,  со-

нымен қатар 250 м биіктіктегі Арыс 

өзенінің  ылғалды  жайылымында 

кездеседі.  Қазақстанда  жылына  бір 

рет  көбейеді.  Ересек  даралары  ма-

мыр,  маусымда  кездеседі.  Тас  асты 

мен өсімдік тамыры арасынан онша 

терең емес ін қазады, онда тәуліктің 

жарық  уақытын  өткізеді.  Түнгі 

уақытта  топырақ  бетіне  шығып, 

әртүрлі  омыртқасыз  жануарларды 

ұстайды.  Саны  барлық  жерде  төмен. 

Түрдің  Қазақстанда  таралу  аймағы 

адамның  қарқынды  шаруашылық 

әрекеттері бар жерлерде орналасқан. 

Малды  шектен  тыс  бағу  және  жер 

жырту  бүйінің  санының  артуына 

кері әсерін тигізіп отыр. Түрдің Ақсу-

Жабағылы  қорығында  сақталуы 

мүмкін.

В

 

Казахстане редкий вид. Распро-

странен  в  горах  Западного  и 

Центрального  Тянь-Шаня,  Гис-

саро-Дарваза,  Памира  и  Гиндукуша. 

В Казахстане встречен в предгорных 

степях  Западного  Тянь-Шаня  на  вы-

соте  1200–1400  м,  а  также  по  влаж-

ной пойме р. Арысь на высоте 250 м. 

В Казахстане развивается одно поко-

ление  в  год.  Взрослые  особи  встре-

чаются в мае-июне. Роют неглубокие 

норки  между  корнями  растений  и 

под камнями, в них проводят светлое 

время суток. В ночное время выходят 

на поверхность почвы, где охотятся 

на  различных  беспозвоночных  жи-

вотных.  Численность  повсюду  низ-

кая.  Основной  ареал  вида  в  Казахс-

тане расположен в зоне интенсивной 

хозяй-

ственной 

деятельности  человека.  Видимо,  пе-

ревыпас скота и распашка земель не-

гативно  отражаются  на  численнос-

ти сольпуг. Вид может охраняться в 

пределах  заповедника  Аксу-Джаба-

глы.

Қ

азақстанда  сирек  кездестін 

түр.  Қазақстан  мен  Орта 

Азиядағы жеке типті байырғы 

туысқа жатады. Қазақстан мен Орта 

Азия  жерінде:  Оңтүстік  Өзбекстан, 

Жетісу,  Тұран  ойпаты  шөлдерінде 

бөлектеніп  кездеседі.  Жартылай 

бекінген  және  сусымалы  құм  бе-

лестерін  ұнатады.  Інін  құмда  са-

лады.  Түнгі  уақытта  белсенді,  Түр-

кіменстанда  (Репетек)  21:00–4:00 

са ғатқа  дейін  белсенді.  Мұнда  мер-

зімдік белсенділігі наурыздың соңы-

сәуірдің  басы  және  шілденің  соңы, 

тамыздың  басында  байқалады.  Та-

ралу аймағының оңтүстік бөлігінде 

(Шығыс  Түркіменстанда,  Оңтүстік 

Өзбекстанда)  түр  саны  едәуір  жо-

ғары,  ал  Қазақстанның  барлық  же-

рінде  саны  төмен.  Тіршілік  ететін 

жерінде  малдың  шектен  тыс  жайы-

луы және шаянның басқа түрлерімен 

қоректік  бақталастығы  түрдің  са-

нын  өсірмейді.  Түрді  қорғау  үшін 

тіршілік  ету  ортасында  шектен  тыс 

мал жаюды реттеу керек.

В

 

Казахстане  редкий  вид.  При-

надлежит  к  монотипичному, 

эндемичному  для  Казахста-

на  и  Средней  Азии  роду.  Встречает-

ся локально в пределах Казахстана и 

Средней Азии: в пустыне Туранской 

низменности,  Семиречье  и  Южном 

Узбекистане.  Предпочитает  полуза-

крепленные и барханные пески. Роет 

норки в песке. Активен в ночное вре-

мя, в Туркменистане (Репетек) — с 21 

до  4  часов.  Там  же  сезоннаая  актив-

ность вида наблюдается в конце мар-

та — начале апреля и в конце июля — 

начале  августа.  В  Казахстане  вид 

находили  в  мае-июне.  Охотится  на 

различных  беспозвоночных  живот-

ных, активно перемещаясь по песку. 

В  южной  части  ареала  (Восточный 

Ту ркме-

нистан, 

Юж-

ный  Узбекистан)  численнось  вида 

довольно высокая, в Казахстане пов-

сюду  малочисленен.  Численность 

вида,  видимо,  сдерживается  конку-

ренцией  за  пищевые  ресурсы  с  дру-

гими  видами  скорпионов  и  перевы-

пасом скота в местах обитания вида. 

Для  сохранения  вида  в  местах  его 

обитания  необходим  регулируемый 

выпас скота.

 

Arachnіdа 

Өрмекшітәрізділер 

Паукообразные

Түркістан шаяны — Туркестанский рак

Astacus kessleri Schimkewitsch, 1884

Рикмерс бүйісі — Сольпуга Рикмерса

Gylippus rickmersi Kraepelin, 1899

Рикмерс сары шаяны — Скорпион Рикмерса

Anomalobuthus rickmersi Kraepelin, 1900

40

 

Insecta 

Насекомдар 

Насекомые

41

  Insecta 

Насекомдар 

Насекомые

Т

аралу  аймағы  шектелген,  си-

рек кездесетін инелік түрі. ТМД-

дағы  жалғыз  туыстың  өкілі, 

түрге  ашық  полиморфизм  тән.  Түр 

Оңтүстік  Жайықтағы  жайылым 

көл дерінен  және  Сырдария  өзені 

жайылымдарынан  табылған  бір-

лі-жарымды  данасы  арқылы  белгілі. 

Қазақстандағы  таралу  аймағында 

Сырдария  өзенінің  тасуынан  пай-

да  болатын  жайылма  көлдердің 

тоғайларында тіршілік етеді. Қазіргі 

уақытта  өзен  суы  ағысын  реттеу-

ге  және  суару  үшін  алынған  судың 

нәтижесінде  жайылма  көлдер  са-

ны  күрт  қысқарып  кетті.  Тіршілік 

ететін  ортасының  азаюына  байла-

нысты түрдің мүлдем жойылып кету 

қаупі бар. Түрді айналасындағы бір-

лестігімен  түгел  қорғау  үшін  Сыр-

дария  өзенінің  орта  және  төменгі 

ағысында 

қорық 

ұйымдастыру, 

жайылма  көлдерге  арық  арқылы 

өзеннен  су  жіберу  тоғай  фаунасын 

қорғауға мүмкіншілік береді.

Р

едкий,  локально  распростра-

ненный вид стрекоз. Представи-

тель единственного в СНГ рода, 

видам  которого  свойственен  яркий 

полиморфизм — наличие резко раз-

личных по цвету форм. Вид известен 

только  по  единичным  находкам  из 

бассей-

на  р. Сыр-

дарьи  и  Ильменской  группы  озер 

на Южном Урале. На казахстанском 

участке ареала обитает на тугайных 

пойменных  озерах,  существующих 

за  счет  разливов  р.  Сырдарьи.  В  на-

стоящее время в связи с регулирова-

нием речного стока и забором воды 

на  орошение  количество  поймен-

ных  озер  катастрофически  сокра-

щается.  С  приходом  в  упадок  мест 

обитания вид оказывается под угро-

зой  исчезновения.  Радикальной  ме-

рой сохранения вида вместе со всем 

комплексом  уникальной  тугайной 

фауны  могло  бы  послужить  созда-

ние заповедников в пойме среднего 

или нижнего течения р. Сырдарьи с 

обеспечением  доставки  речной  во-

ды  в  пойменные  озера  посредством 

арыков.

Т

МД 

шекарасындағы 

тара-

лу  аймағы  шектеулі,  сирек 

кездесетін 

түр. 

Қарқынды 

түр  өзгергіш  туысының  өкілі. 

Эволюциялық  зерттеулер  үшін — 

қызықты  нысана.  Қазақстан  жерін-

де C. і. coronatus Morton, 1916 (кей ав-

торлар мұны жеке түр деп есептейді) 

тіршілік етеді. Түр Күнгей Кавказда, 

Орта және Алдыңғы Азия тауларын-

да  таралған.  Дернәсілдері  таза  су-

лы  тау  өзендері  мен  жылғаларында 

дамиды.  Дамуы  2–3  жылға  созыла-

ды.  Ересектерінің  ұшуы  маусым  ба-

сынан  тамыз  соңына  дейін  созы-

лады.  Жазықтықта  белгісіз,  тауда 

жүктеу/скачать 14,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: