Резюме  В статье рассмартивается вопрос об образовние и формирование омонимов.  Summary

бағытталған  сҧраулы  немесе  бҧйрықты  сӛйлемнің  мағынасында  ашық  немесе 
жасырын  (имплицитті)  тҥрде  кӛрініс  береді.  Бҧл  оларды  (сҧраулы,  бҧйрықты 
сӛйлемдер)  ӛз  кезегінде  хабарлы  сӛйлемнен  ажырататын  басты  белгілердің  бірі 
болып табылады. 
Қазақ  тіл  білімі  тарихында  жай  сӛйлемдерді  айтылу  мақсатына  қарай  бӛлуде 
тҥрлі кӛзқарас болғаны белгілі. Мәселен, А. Байтҧрсынҧлы сӛйлемді сҧраулы, лепті, 
тілекті,  жай  сӛйлем  деп  тӛртке  бӛліп  қарастырады  (Байтҧрсынҧлы,  1992:  297-300. 
Әрине, бҧл жерде автордың берген анықтамасы мен келтірген мысалдарына қарап, 
тілекті сӛйлемдердің  бҧйрықты, жай сӛйлемнің қазіргі хабарлы сӛйлемдер екендігін 
байқаймыз. 
Қ. Жҧбанов,  Х. Арғынов, Ә. Хасеновтер сӛйлемді айтылу сазына қарай қарай 
ҥшке: 1) хабарлы; 2) сҧраулы; 3) лепті деп бӛледі                                                (Қ. 
Жҧбанов,1999;  Х.  Арғынов,1969;  Ә.  Хасенов,  1956).  Мҧнда  лепті  сӛйлем  мен 
бҧйрықты сӛйлемнің ара жігі ажыратылмай, екеуін қосып бір-ақ «леп сазды сӛйлем» 
деген атаумен атаған.  
С.  Аманжоловтың  сӛйлемдерді  мағына  жағына  қарай  бӛлуде  ӛзіндік  пікірі 
болғандығы белгілі.  Сондықтан да ол сӛйлемдерді хабарлы, сҧраулы, лепті, атаулы 
сӛйлемдер  деп  тӛрт  тҥрге  бӛлсе  (Аманжолов,  1971:  163,  кейінірек,  1972  жылы 
жарық  кӛрген  А.  Әбілқаев,  И.  Ҧйықбаевтармен  бірігіп  жазған  «Қазақ  тілі 
грамматикасында» бҧл ойын ӛзгертіп, атаулы сӛйлемнің орнына бҧйрықты сӛйлемді 
қарастырады. 
Проф.  Р.  Әмір  алдымен  сӛйлемді  айтылу  мақсатына  қарай  хабарлы,  сҧраулы, 
бҧйрықты деп ҥшке бӛлcе (Әміров, 1977), кейінгі еңбектерінде жоғарыда аталған ҥш 
тҥрге тӛртіншісі етіп лепті сӛйлемдерді қосады (Әміров, 1998: 58). 
О. Тӛлегенов «Қазіргі қазақ тіліндегі жалпы модальды және мақсат мәнді жай 
сӛйлем типтері» атты еңбегінде сӛйлемдерді жалпы модальдық мағынасына қарай: 
болымды  сӛйлемдер,  болымсыз  сӛйлемдер;  мақсатына  қарай:  хабарлы,  сұраулы, 
бұйрықты сӛйлемдер; эмоциялық мағынасына қарай: үстемелі лепті, арнаулы лепті 
сӛйлемдер;  сӛйлемдердің  жалпы  қҧрылымына  қарай:  жай  сӛйлем  және  құрмалас 
сӛйлемдер  деп  бӛледі  (Тӛлегенов,  1968:  43-44).  Автор  мақсат  мәнді  сӛйлемдерге: 
хабарлы,  сҧраулы,  бҧйрықты  сӛйлемдердің  жататынын,  ал    лепті  сӛйлемдердің 
«басқа принцип-негізде ерекшеленетіндігін» ескертеді (Тӛлегенов, 1968: 78]. 
Сӛйлемдер  адамның  қажетін  ӛтеу  ҥшін  тҥрлі  мақсатта  жҧмсалады.  Айтушы 
(сӛйлеуші)  тыңдаушыға  бір  нәрсенің  жайы  туралы  баяндауы  немесе  ӛзін 
қызықтырған  мәселе  жайында  сҧрауы,  я  болмаса  ӛтініш,  тілегін  (бҧйрық)  білдіруі 
мҥмкін.  Сондықтан  сӛйлемнің  қандай мақсатта жҧмсалуына  қарай  ҥш ҥлкен топқа 
бӛліп қарастырамыз: хабарлы, сұраулы және бұйрықты. Осы сӛйлемдердің барлығы 
тҥрлі  эмоциональдық  реңкте  жҧмсалып,  лепті  (айтылу  сазына  қарай  леп  сазды) 
сӛйлем  бола  береді.  Мәселен  қҧрамы  бірдей  екі  сӛйлем  екі  тҥрлі  мағына  білдіруі 
мҥмкін.  Мысалы: 1)  Аспан  бұлтты.  2)  Аспан  бұлтты?  Осы  сӛйлемдердің  қҧрамы 
бірдей сӛздерден болғанымен, бірінші сӛйлем хабарлы, екіншісі сҧраулы мағынада 
жҧмсалған.  Сонда  сӛйлемнің  мағынасын,  оның  қандай  мақсатта  жҧмсалағанын 
анықтау ҥшін сӛйлем қҧрамындағы сӛздердің мағынасына ғана сҥйену жеткіліксіз. 
Дж.  Лайонз  сӛйлем  мағынасын  анықтауда  оны  қҧрайтын  сӛздердің  мағынасы  ғана 

емес,  оның  грамматикалық  қҧрылымы  да  әсер  ететінін  дҧрыс  кӛрсеткен  болатын  
(Лайонз, 2003:48). 
Сонымен  сӛйлемдер  айтылу  мақсаты  мен  сазына  қарай:  хабарлы,  сҧраулы, 
бҧйрықты,  лепті  сӛйлемдер    деп  бӛлу  орын  алғанмен,  оларды  есімді,  етістікті  деп 
арнайы  қарастырылмағаны  белгілі.  Сондықтан  да  енді  осылардың  әрқайсысының 
тек есімді тҥрлеріне тоқталмақпыз. 
Әрине  бҧл  жерде  мынаны  ескерген  жӛн.  Есімді  сӛйлемдер  негізінен  хабарлы, 
сҧраулы  сӛйлемдерде  молынан  кездеседі.  Бҧлар  (хабарлы,  сҧраулы  сӛйлемдер) 
айтылу  сазына  қарай  кӛтеріңкі  леппен  айтылып,  лепті  сӛйлем  бола  алатын  болса, 
бҧйрықты  есімді  сӛйлемдер  –  тілімізде  сирек  кездесетін  қҧбылыс  (Елікбаев,  2010: 
175-186). 
Бҧйрықты  сӛйлем  іс-әрекетті  біреуге  істету  ҥшін  айтылады.  Бҧйрықты 
сӛйлемдер  бҧйрық  райлы  етістіктен  және  етістіктің  басқа  да  формалары  арқылы 
жасалатын болғандықтан, оларды таза етістікті сӛйлемдер дегенді біз де қолдаймыз. 
Кезінде  бҧйрық  рай  туралы  арнайы  зерттеген  ғалым  Л.C.  Дҥйсембекова  оның  28 
мағыналық  реңкін  кӛрсетуі  де  бҧйрықты  сӛйлемдердің,  негізінен,  етістікті  болып 
келетіне  дәлел  бола  алса  керек  (Дҥйсембекова,  1998:  88). Етістіктің  бҧйрық  райлы 
және  басқа  да  формаларының  бҧйрықты  сӛйлем  жасауы  жайында  оқулықтар 
кӛлемінде  де,  жеке  еңбектер  кӛлемінде  де  айтылып  келе  жатқандықтан,  оны 
қайталап жатуды артық деп санаймыз. Сондықтан тек есімді бҧйрықты сӛйлемдерге 
ғана тоқталмақпыз.  
З.Ш.  Ерназарова  бҧйрықты  сӛйлемдер  туралы:  «...бҧйрық  мәнді  сӛйлемдер, 
сӛйлесімдер тыңдаушыны әрекетке итермелейді, сол арқылы қалыптасқан жағдайға 
сӛйлеушінің  ӛзгеріс  енгізу  мақсатын  жеткізеді»,  –  дейді  (Ерназарова,  2001:  166). 
Мҧндай «тыңдаушыны әрекетке итермелейтін» сӛйлемдер тек қана етістікті болып 
келмейді  екен,  қолда  бар  деректерге  қарағанда,  кейбір  баяндауыштары  тҥсірілген 
толымсыз  сӛйлемдер  мен  әскери  бҧйрықтардың  есімді  болып  келетінін  байқауға 
болады. Олар тҥрлі тҧлғада келеді: 
а)  Бҧйрықты  сӛйлемдер  табыс  септігінің  жалғауы  жасырын  келген  тура 
толықтауыштар арқылы жасалады: — Су! – деді тағы да («Жалын»). — Сабыр, аға, 
сабыр!  –  деді  Исатай  («Қазақ  әдебиеті»).  Мҧнда  «суды  бер»,  «сабыр  (ды)  сақта» 
деген  сӛздердің    етістік  баяндауышы  тҥсірілуі  нәтижесінде  табыс  септік  жалғауы 
жасырын  келген  тура  толықтауыштар  талап  ету,  ӛтіну  мәнінде  қолданылып  есімді 
бҧйрықты  сӛйлем  болып  тҧр.  Бҧл  сияқты  бҧйрық  мәнді  сӛйлемді  Ж.А.  Жакупов 
«бҧйрық атаулы сӛйлем» деп берген болатын (Жакупов, 1999: 47). 
ә)  Бҧйрықты  сӛйлемдер  бағыт  мәнін  білдіретін  барыс  септікті  жанама 
толықтауыш  немесе  мекен,  мақсат  пысықтауыштарынан  болады:  —  Маған!.. 
Маған!.. Маған!.. – деп шуласқан қайыршы балалар у-шу болып таласты да қалды 
(«Жас Алаш»). 
Пистолетін жоғары кӛтерген қалпы, қарлығыңқы дауыспен айқайлап жіберді: 
— Батырлар, гвардеецтер, алға! (Ә. Сәрсенбаев). 
Сол сәтте дабыл қағылды. Әскер лек-лек боп сапқа тұрды.  
— Алға! – деді Сауық. – Ұлы Шыңғыс аруағы қолдай кӛр! (І. Есенберлин). 
Сансыз қол қылышын жарқылдатып, шуылдасып кетті. 
— Ұрағша-а-а! Алға-а-а! (Х. Әдібаев). 

— Назад! Назад!– деп айқайлады лейтенант (Т.Ахтанов). 
Осы мезетте Мұрат садақ оғынша атылып кетті (Б. Соқпақбаев). 
б) Кейбір әскери және спорттық бҧйрықтар есімді болып келеді: — Стоп!–деп 
команда берді ол. Садыққа бірдеңе деп,  мін таққан болды. Бұнысы Мұрат аздап та 
болса, дем алып алсын дегені.  
— Бокс!'>Бокс! (Б. Соқпақбаев). 
Сонан соң малын түгендеген бақташыдай «бір», «екі» дегізіп санатады. Санап 
болған соң: «Наместо шагом арш!» «Солаяқ!» «Солаяқ!»...   (Б. Соқпақбаев). 
Үшінші  раунд  екі  жақтан  бірдей  шарт–та–шұрт  шабуылдасумен  басталды. 
Тағы да клинч! 
— Стоп! Бокс! 
Сандересс бұлт етіп бұрышқа қашып шықты (Б. Соқпақбаев). 
—  Бокс!–  деп  команда  берді  рингтегі  судья.  Әскери  бҧйрықтар  туралы  Қ. 
Қожағҧлова:  «Әскери  саптық  бҧйрықтардың  термин  ретіндегі  ерекшелігі  –  оның 
заттық  атауы  емес,  іс-әрекетті  танытуы,  атауы.  Бҧйрық  беру  арқылы  белгілі  бір 
іс-қимыл  басталса,  бҧйрықпен  аяқталады.  Қазақ  тілінде  қимылдың,  іс-әрекеттің 
басталуын,  дамуы  мен  аяқталуын  етістіктің  қимыл-әрекеттің  ӛту  сипаты 
категориясының  мазмҧнына  тән  грамматикалық  мағына  білдіреді...  (Мысалы:  Тік 
тҧр! – Еркін тҧр!; Адым бас! – Тоқта!; Сапқа тҧр! – Тара!; т.б.)» (Қожағҧлова, 2006: 
16),– деп, оның етістіктің бҧйрық райлы тҥрлерін кӛрсетеді.  
Әрине, бҧйрықты сӛйлемдердің етістіктің бҧйрық райы арқылы жасалатынына 
дауымыз  жоқ.  Дегенмен  тілімізде  әскерилер  қолданылатын  «Солға!»,  «Оңға!», 
«Артқа!»,  «Алға!»,  «Сол  аяқ!»,  «Марш!»  сияқты  бҧйрық  райлы  етістіктері 
тҥсіріліп,  нәтижесінде  бҧйрықтық  мән  есімдерге  ауысқан  есімдер  мен  кӛмекші 
есімдер кездеседі. Мҧндай бҧйрықтарды калька тәсілі арқылы жасалған бҧйрықтарға 
жатқызады  Бҧл  бҧйрықтарды  етістікті  дей  алмаймыз.  Мҧндай  бҧйрықтардың 
етістікті  болмауының  ӛзі  қысқалық  пен  нақтылықты  қамтамасыз  ету  мақсатында 
қҧрылған.  
 
Резюме. В статьерассматривается способы выражения побудительных интенций в казахском 
языке 
Ключевые слова: побудительное предложение, цель речи, речевой акт.  
Summary. The article discusses ways of expressing incentive intentions in the Kazakh language 
 Keywords: imperative sentences, the purpose of the speech, the speech act 
 
Сілтеме жасалған әдебиеттер: 
1
 
Байтҧрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 444 б.  
2
 
Жҧбанов Қ. Қазақ тілі жӛніндегі зерттеулер.  – Алматы: Ғылым, 1999. – 581 б.; Арғынов 
Х. Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері. – Алматы: Мектеп, 1969. – 294 б.; Хасенов Ә. 
Жай сӛйлемдердің айтылу сазына, мағынасына қарай бӛлінуі // Халық мҧғалімі.  – 1956. –  №8, – 
25-33 бб. 
3
 
Аманжолов С. Қазақ тілі ғылми синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы, 1940. –  248  б. 
4
 
Аманжолов С., Әбілқаев А., Ҧйықбаев И. Қазақ тілі грамматикасы. ІІ бӛлім. Синтаксис. – 
Алматы: Мектеп, 1971. – 222 б. 
5
 
Әміров Р. Ауызекі сӛйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. – Алматы, 1977.  –91 б. 
6
 
Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сӛйлем синтаксисі. – Алматы: Санат, 1998.  – 191 б. 

7
 
Тӛлегенов  О.  Қазіргі  қазақ  тіліндегі  жалпы  модальді  және  мақсат  мәнді  жай  сӛйлем 
типтері. – Алматы: Мектеп, 1968. – 177 б. 
8
 
Лайонз Дж. Лингвистическая семантика: Введение.  – М.: Языки славянской культуры, 
2003. – 400 c. 
9
 
Елікбаев Б.К. Қазіргі қазақ тіліндегі есімдер синтаксисі: филол. ғыл. д. ... дис.   –Алматы, 
2010. –298 б. 
10
 
Дҥйсембекова Л.С. Қазақ тіліндегі бҧйрық райдың парадигмасы мен мағыналық қҧрамы: 
филол. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 1998. – 145 б. 
11
 
Ерназарова  З.Ш.  Қазақ  сӛйлеу  тілі  синтаксистік  бірліктерінің  прагматикалық  негіздері: 
филол. ғыл. д. ... дис.  –Алматы, 2001. –246 б. 
12
 
Жакупов Ж.А. Қазақ тілі функциональдық синтаксисі (контекст проблемасы): филол. ғыл. 
д. ... дис.  –Алматы, 1999. –225 б. 
13
 
Қожағҧлова  Қ.  Қазақ  тіліндегі  әскери  лексиканың  мағыналық  қҧрылымы:  филол.  ғыл. 
канд. ... автореф.  – Астана, 2006. – 24 б. 
 
ТҤРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ ЗАТ ЕСІМДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ 
Полатова Д.Н.  
Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының 2 курс магистранты 
 
Жалпы  зат  есімдер  сӛз  таптарының  ішіндегі  сан  алуан  заттық  ҧғымды, 
табиғаттың  кӛріністерін,  оқиғаларды  т.б.  кӛптеген  ҧғымдарды  білдіріп,  тіліміздің 
сӛздік  қорының  кӛпшілігін  қамтиды.  Бҧған  қосымша  тҥркі  тілдерінде  зат  есімдер 
лексикалық,  морфологиялық,  синтаксистік  тәсілдер  арқылы  да  жасалады.  Бҧл 
жағдай  зат  есімдерді  одан  әрі  байыта  тҥседі,  оның  қҧрамын  кеңейтеді.  Осының 
нәтижесінде  зат  есімдер  кҥрделі  кезеңдерді,  әp  тҥрлі  бҧрылыстарды,  заңды 
дамуларды  басынан  кешіріп  келген  тарихи  категория  деп  қараймыз.  Бҧл  тҥркі 
тілдерінің  лексикалық  қҧрамын  бір-бірімен  салыстырып,  жалпы  тектестік 
ҧқсастығын  және  ӛзгешелігін  анықтағанда  байқалады.  Жалпы  қазіргі  тҥркі 
тілдерінде сақталған зат есімдердің кӛпшілігі кӛне дәуірден бері келе жатқандығы, 
ал  бірінде  бар,  екіншісінде  жоқ  болып,  тек  қана  жеке  тілге  тән  болған  кейбір  зат 
есімдер  генетикалық  байланысы  жоқ  тілдерден  болмаса  оның  даму  процесінде 
ӛзіндік сӛздерді жасауы мҥмкін. Сондықтан әрбір сӛздің (зат есімдердің) тҧлғасын 
синхрондық  жақтан  ғана  емес,  диахрондық  кӛзқарастан  қарап,  олардың  тарихына, 
этимологиясына кӛңіл аударған дҧрыс. 
Морфологиялық тәсіл арқылы— зат есімнің ӛзінен немесе ӛзге сӛз таптарынан 
тиісті жҧрнақтар арқылы жасалған туынды зат есімдерді салыстырып кӛргенімізде, 
жалпы  тектестік,  барлығына  бірдей  ортақ  сӛз  тҥрлендіруші  және  сӛз  жасаушы 
жҧрнақтар бар екендігі, олардың тҥркі тілдерін бір-бірімен жақындастырудағы рӛлі 
ӛте кҥшті екендігі байқалды. 
Біз  сол  жҧрнақтардың  қазақ,  қарақалпақ,  қырғыз,  ӛзбек,  ҧйғыр,  тҥрікмен 
тілдеріне ортақ болған кейбір тҥрлеріне тоқталып ӛтеміз. 

1.    -шы,  -ші  жҧрнақтары  қазіргі  қазақ,  қарақалпақ  тілдерінде  зат  есімдерге 
қосылып,  белгілі  бір  кәсіппен  шҥғылданатын  мамандықты  білдіреді.  Балықшы, 
темірші т. б. 
Осындай мағынада: 
қырғыз тілінде -чы (-чи, -чү, -чу) - балыкчы, темирчи, ӛтүкчү (етікші), окуучу 
(оқушы) т. б.; 
ӛзбек тілінде -чи - балиқчи, этикчи т.б.; 
тҥрікмен тілінде -чы (-чи): оқувчи, демирчи т. б. 
Бҧл жҧрнақ тҥркі тілдерінде ӛте кеңінен таралған, білдіретін мағыналары бір-
біріне жақын. Бҧл жҧрнақтың шығуы туралы да кӛптеген пікірлер айтылған [1,31]. 
2.    -шылық,  -шілік  жҧрнағы  шы+лық,  ші  +лік  формаларынан  жасалған 
қҧранды  жҧрнақ  деп  қарайды  [2,9-12].  Бҧндай  туынды  зат  есімдер  қазақ  тілінде 
тӛмендегіше: егіншілік, оқушылық, басшылық, кедейшілік, қиыншылық, таршылық, 
мүмкіншілік т. б. Қарақалпақ тілінде де осы жолмен жасалады. 
Қырғыз  тілінде де бҧл  -чылық,  -чилик  жҧрнағының жәрдемімен  жасалған  зат 
есімдер  кәсіпті  немесе  жалпы  абстракты  ҥғымды  білдіреді:  дыйканчылық, 
адамгерчилик, тууганчылык, душманчылык.  
Ҧйғыр тілінде бҧл жҧрнақтар -чилик, -чилиқ тҥрінде қолданылады: деханчилиқ, 
чарвачилиқ, ипәкчилик, белиқчилиқ т. б. 
Ӛзбек тілінде -чилик: хурсандчилик, пахтачилик, қурғоқчилик т.б. 
Ӛзбек,  ҧйғыр  тілдерінде  бҧл  жҧрнақтың  қолданылу  аясы  қазақ,  қарақалпақ, 
қырғыз  тілдеріндегідей  кең  емес,  ӛйткені  бҧл  -чилик  жҧрнағының  қызметі  басқа 
жҧрнақтарға  бӛлініп  кеткен:  чарвачилик  пенчорвадорлик,  миннатдарлик  - 
миннатдорчилик,  мехрибонлик-  мехрибончилик  т.  б.  Бҧл  -чилик  жҧрнағының 
алдында  тҥрған  -дар,  -бон  –  парсы-тәжік  тілдерінің  суффикстері,  ал  кӛпшілік 
жағдайларда тек қана осы суффикстердің ӛздері де жҧмсала береді. 
3.  Қазақ  тілінде  есім  сӛздердің  барлығынан  жаңа  сӛз  тудыратын  ӛнімді 
жҧрнақтар  –лық/-лік,  -дық/-дік,  -тық/-тік  болып  есептеледі:  ауылдық,  қалалық, 
құрдастық, қорлық, күнделік, түстік, орындық  т. б. 
Қырғыз тілінде бҧл жҧрнақ -лык, -лик, -лук, -лүк, -дук, -дүк, -тық, -тик тҥрінде 
қолданылады: балалык, ийгилик, баалуулук, кӛркӛмдүк, жаштык т.б. Осы жҧрнаққа 
байланысты  пікірлер  ӛте  кӛп.  Солардың  бірі  –  жоолук  (жау-лық),  туурдүк 
(туырлық) т. б. сияқты сӛздерді де жасауға қатынасқандығы айтылады [3,309]. 
Ӛзбек тілінде -лик: дустлик, манманлик, куплик, оталик, элчилик, қурқмаслик, 
қишлик тҥрінде қолданылады. 
Тҥрікмен тілінде -лык, -лик, лук, -лүк: аклык, инчелик, гаралык, еңиллик т. б. 
Бҧл жҧрнақ қарақалпақ тілі мен қазақ тілінің ӛзгешелігін кӛрсетіп, қарақалпақ 
тілін  ӛзбек,  ҧйғыр,  тҥрікмен  тілдерімен  жақындатады.  Қарақалпақ  тілінде:  -лық,  -
лик: дослық, құрдаслық, түслик, орынлық, жаслық т. б. 

Сол сияқты ҧйғыр тілінде де -лиқ, -лик, -луқ, -лүк жҧрнақтары қосылып, оның 
ӛзіне 
тән 
ӛзгешелігін 
кӛрсетеді: 
бала+лиқ/ 
балалиқ, 
ана+лиқ//аналиқ, 
ата+лиқ//атилиқ т. б. Сӛздің соңғы дыбысы дауыссыз дыбыстарға аяқталса, эрлик, 
қаһриманлиқ т.б. болып ӛзгеріссіз айтыла береді. 
Тҥркі  тілдерінде  етістіктерден  зат  есім (есімдер) жасайтын  ӛнімді жҧрнақтар 
да  аз  емес.  Солардың  тҥркі  тілдеріне  ортақ,  жалпылық  қасиетке  ие  болғандарына 
тоқталамыз. 
1.  -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жҧрнақтары қазақ, қарақалпақ тілдерінде: баспа, 
баяндама//баянлама, шығарма, жолдама//жоллама, кіріспе т. б.                  
-ма, -ме қырғыз тілінде: сызма, тизме, кездеме, қатырма т. б. 
-ма ӛзбек тілінде: туғма, иситма, бошқарма, сузма, қовурма т. б. 
-ма, -мә ҧйғыр тілінде: қолланма, әсләтмэ, бирләшмә, киришмә, башланма т. б. 
-ма, -ме тҥрікмен тілінде:  чатма, сүзме, гӛрме т. б. 
2.     -м,  -ым,  -ім  жҧрнақтары  қазақ, қарақалпақ  тілдерінде:  алым, білім, сенім, 
сезім, тыным, байлам, асым, жұтым т.б. 
-ым,  -им,  -м,  -үм,  -ум  қырғыз  тілінде:  ашам,  билим,  түшүм,  токум,  жем, 
чыдам, сыйым, токтом т.б.; 
-м,  -им,  -ум  ӛзбек  тілінде:  чидам,  ўрам,  босим,  бўлим,  унум,  ютум,      тузум   
т.б.  
-м, -им, -ум, -үм ҧйғыр тілінде: чеқим, сайлам, еқим, күтүм, келишим, чүшим, 
кирим, чидам, билим т.б.; 
-м, -им, -ум, -үм тҥрікмен тілінде: акым, бурум, бӛлүм, ойнам т.б. 
3.    -қы,  -кі,  -ғы,  -гі  жҧрнақтары  ӛнімді  жҧрнақ:  қазақ,  қарақалпақ  тілдерінде: 
бұрғы, сүзгі, ұйтқы, түрткі, күлкі, соққы т.б.; 
-гы,- ги, -кы, -ки қырғыз тілінде: шыпыргы, сүзгү, иритки, ачыткы,   тамызгы 
т.б.; 
-ги,  -ки,  (-ғу)  -ки  ӛзбек  тілінде:  сезги,  сузги,  севги,  туртки,  чолғу,    урғу,  
ачитки, чопқи т.б.; 
-қа,  -кә,  -ға,  -гә,  -ғу,  -гү  ҧйғыр  тілінде:күлкә,  уйқа,  сәзгу,  туйғу,  урғу  т.  б.  [ 
4,323]. 
-ғы, -ги, -қы, -ги тҥрікмен тілінде: алғы, берги, гүлки т. б. 
4.  -ыс, -іс, -с жҧрнақтарының қазақ, қарақалпақ тілдерінде қызметі ӛте ҥлкен: 
соның бірі – етістіктен зат есім жасау болып есептеледі: ұрыс,айтыс, айқас, шайқас. 
талас, күйзеліс, туыс, тыныс, бұрылыс т. б.; 
-ш, -иш ӛзбек тілінде: кириш, бурилиш, йиғилиш, қурилиш, уриш т. б.; 
-ш  (-иш,  -уш,  -үш)  жҧрнақтары  арқылы  жасалған  ҧйғыр  тіліндегі  зат 
есімдердің  кӛпшілігі  семантикалық  жағынан  -у  жҧрнағының  қызметін  атқаратын 
тәрізді: оқуш, йезиш, сӛзләш т.б.;  
тҥрікмен тілінде де  (языш, утуш, гӛруш)  осындай жағдай байқалады. 

5.  -у жҧрнағы етістіктерден зат есім жасайтын қазақ, қарақалпақ тілдеріндегі 
ӛнімді жҧрнақ болып есептеледі: асу, жасу, қажу, үрку, ауру, қашау, жабу, жамау, 
жылу, оқу, байқау   т.б.; 
-в, -ув ӛзбек тілінде: уқув, тукув, сайлау, тергов т. б. Ӛнімсіз жҧрнақ есебінде 
тҥрікмен  тілінде  (алув,  берув,  сайлав)  кездеседі,  қалған  тілдерде  бҧл  жҧрнақтың 
функциясы әр тілде ӛзіне тән жҧрнақтармен беріледі.                                                 
6.  -қ, -к, -ық, -ік (-ик), -ақ, -ек жҥрңақтары қазақ, қарақалпақ тілдерінде ӛнімді 
жҧрнақ болып есептеліп, олардың жәрдемімен есімдерден, етістіктерден, еліктеу т.б. 
сӛздерден  зат  есім  жасайды:  атақ,  кезек,  ортақ,  түйнек,  тікенек,  жетік,  бұзық, 
қорқақ, жалтақ, бақырауық, тістеуік// тислеуик т.б.; 
қырғыз  тіліндегі  –лак//-дак  жҧрнақтары  аса  ӛнімді  емес  сияқты,  оның 
функциясы  да  қазақ  тіліне  қарағанда  біраз  шектелгендігі  байқалады:  кумалак, 
шапалак, кызалак, сугалак, эселек  т.б.; 
ӛзбек  тілінде  -к,  -ик,  -уқ,  -қ,  -иқ,  -ақ,  -оқ  жҧрнақтары  етістіктерден  зат  есім 
жасауға  қатынасады:  кўрик,тешик,  эмизик,  куюк  (куй-ук),  суюк  (суй-ук),  тароқ, 
тирноқ, урок, қочоқ, солиқ, чизиқ, йилтироқ, қалтироқ т.б.; 
ҧйғыр тілінде -қ, -к, -ақ, -әк, -иқ, -ик, -уқ, -үк жҧрнақтары: санақ, буйруқ, йӛләк, 
тиләк, сетиқ, синақ, қонақ, сунуқ  т. б. Бҧлардан ӛзгекӛптеген жҧрнақтар басқа сӛз 
таптарынан  зат  есім  жасайды.  Олардың  кӛпшілігі  барлық  салыстыра  зерттеген 
тілдерге ортақ болса, кейбіреулері тек қана бір тілге тән болып кездеседі: 
-мал, -мел: ашымал, cay мал, түнемел т. б. кӛбірек қазақ тілінде;   
-ылға: токулга (ep-тоқым мағынасында), табылга, ӛтӛлгӛ, жасалга, камылга 
(даярлық  кӛру  мағынасында),  аталга,  жебилге,  шыралга  ,ӛбӛлгӛ,  демилге, 
агылга,сажалга т.б. кырғыз тілінде қолданылатыны кӛрінеді. 
Сол  сияқты  ӛзбек  тілінде  жиі  қолданылатын  тӛмендегі  жҧрнақтардың 
қосылуымен кӛптеген туынды зат есімдер пайда болған:  
-дор:  боғдор,  маҳсулдор(продуктивный),  гулдор  (цветистый),  гушдор 
(мясистый) т.б.;  
-шунос 
(-ишнос):  тупроқшунос  (почвовед),  шарқшунос  (востоковед), 
тилшунос (языковед) т.б.;  
-дўз: дуппидўз(мастер, шьющий тюбетейки), кавшдўз (мастер, изготовляющий 
кавуши), мўйнадўз (скорняк) т.б.  
-дон: туздон (солонка), сувдон (поилка), сиѐҳдон (чернильница) т.б. 

жүктеу/скачать 3,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: