Хабаршы №5 филологиялық Ғылымдар әож 81'366-512. 1 11/13

4. Рамстедт Г. Введение в алтайское языкознание. – М., 1957. – 323 с.  
Резюме 
В  данной  статье  рассматриваются  лексико-  грамматические  особенности  тюркских 
языков 
 
                                      Summaru 
 
          This article Lexico-grammatical peculiarities of turkic language 
 
 
ҚАЗАҚ ШЕШЕНДІК ӚНЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҦРҒЫДА ЗЕРТТЕЛУІ 
 
Магистрант: Ерімбетова А  
АӘИУ, Шымкент қ. ҚР 
 
Қазақ шешендік ӛнері жайындағы ғылымның тарихы да шешендік ӛнер тарихы 
секілді арыдан бастау алады. Ендеше: ―Ҧлттық шешендік ӛнер ғылымының тарихы, 
әлбетте,  ―Шығыстың  Аристотелі‖  атанған  отырарлық  оқымысты  Әбу  Насыр  әл-
Фарабиден басталады. Ол ―Риторика‖ атты кҥрделі трактатында ғылыми-теориялық 
топшылауларын  алдымен  кәдімгі  тәжірибелік  іс-мақсаттан,  қолдану  аясынан 
туындатады‖,-  деп  жазды  шешендік  ӛнер  жайында  жҥйелі  еңбек  жазған  ғалым 
С.Негимов. [1].   
Және  де  қазақ  қоғамындағы  шешендік  ӛнердің,  билердің    ролін  пайымдау 
мақсатымен  жазылған  XIX  ғасыр  шеніндегі  Ш.Уәлиханов  еңбектерін  атап  ӛтуге 
тиіспіз. 
Ғалым  Ш.Уәлиханов ―Сот реформасы жайындағы жазбалар‖ дейтін еңбегінде 
аталған  ӛнер  аясының  билік-кесім  айтылатын  дау-дамайда  туындайтынын  дҧрыс 
пайымдай келе, бҧл ӛнердің бҥтіндей бір елдің билік жҥйесін атқарып тҧрған заңдық 
кҥші  бар  кӛшпелі  ӛмірге  мейлінше  лайықталған  қасиетті  ӛнер  екендігін  атап 
кӛрсетеді.  Бҧл  орайда  Ш.Уәлиханов    кейінде  қазақ  оқымыстылары  шешендік 
ӛнердің билік, заңдық сипатын жоққа шығара қойған жоқ. Мысалы, Ә.Қоңыратбаев 
шешендік сӛздерді заңдық, нақылдық, философиялык, сатиралық  деп жіктейді. 
Ал, Ш.Қҧдайбердиев қазақтың шешендік билік ӛнерінің терең тарихи тамырын, 
ӛзіндік  ішкі  берік  жҥйесін  ел  аузындағы  мақалға  айналып  кеткен  заңдық  бап-
қағидалардан кӛрсетіп береді. 
Мысалы:―Би екеу болса, дау тӛртеу болады‖. 
―Дау қҧтырса биін табар, ит кҧтырса иесін қабар‖. 
―Тағыны жеткен алады, жарлыны кеміткен алады‖.т.б. 
Жалпы шешендік ӛнер аясында туындаған сӛздерді шешендік сӛздер деп атап, 
оны әдебиеттің дербес, жеке жанры ретінде ғылыми тҧрғыдан бажайлау ҥстіміздегі 
ғасырдың  жиырмасыншы  жылдарындағы  А.Байтҧрсынов,  М.Әуезов  және 
С.Сейфуллин  т.б.  ғалымдар  еңбектерімен  тығыз  байланысты.Аталмыш  ғалымдар 
алғаш рет шешендік сӛздерді ғылыми зерттеудің кӛзі ретінде арнайы қарастырды.  
Ҧлттық  шешендіктанудың  ғылыми  негіздерін  жасап,  методологиялық 
арналарын  белгілеп  берген  А.Байтҧрсынҧлын   қазақ  шешендік  сӛздерінің  алғашқы 
теоретигі  деуге    болады.  А.Байтҧрсынҧлы  1926  жылғы  ―Әдебиет  танытқыш‖  атты 

еңбегінің  ―Шешен  сӛз‖  деген  тарауында  шешендік  сӛздерді    шешендіктің 
тақырыбымен  мазмҧнына,  айтылу  орнына  қарай  бес  тҥрге  бӛледі:  а)  шешендер 
жиынды  аузына  қаратып,  нандырып,  сендіріп,  мемлекет  ісіне  қарар  шығарту 
мақсатпен сӛйлегенде – саясат шешен сӛзі деп аталады; б) шешендер сотта айыпкер 
адамдарды  ақтау  я  қаралау  мақсатпен  сӛйлеп  сот  билігіне  әсер  ету  ҥшін  айтқан 
сӛздері  –  билік  шешен  сӛзі  деп  аталады;  в)  біреудің  халық  алдында  еткен  еңбегін, 
ӛткізген қызметін айтып, қошеметтеп сӛйлеген шешеннің сӛзі – қошемет шешен сӛзі 
деп  аталады;  г)  білімділердің,  ғалымдардың  пән  мазмҧнды  сӛйлегені  –  білімір 
шешен сӛзі деп аталады; ж) дін жайынан сӛйлеген ғҧламалар сӛзі, молдалар сӛзі  – 
уағыз деп аталады. [2].   
Бҧдан  кейінгі  кезенде  жалпы  шешендік  ӛнер  аясында  пайда  болған  шешендік 
сӛздердің  қҧлақ  кесті  ҥлгісі  ретінде  қандай  жәдігерлер  қарастырылуы,  аталуы  тиіс 
деген кӛкейдегі ойдың пердесін сыпырған, бҥл тӛңіректегі теориялық ой-толғақтың 
нені  шиырлауы  керектігін  Әуезовтен  кейін  тағы  да  атап  кӛрсетіп,  әдебиет 
тарихының  тҥтас  бір  дәуірін  арнаған  еңбек  С.Сейфуллиннің  1932  жылғы  ―Қазақ 
әдебиеті‖ кітабы болды. 
С.Сейфуллиннің  енбектегі  ой-зердесі  М.Әуезовтің  ой-пікірлерімен  астасып, 
шешендік  сӛздердің  негізі  ретінде  дау-дамайда,  талас-тартыста  туған  билер  сӛзі 
алынуы  керектігін  зерделеген  ой-әлемі  жанрға  ―билер  сӛздері‖  деген  термин-атау 
ҧсынғандығынан  аңғарылады.  Сондай-ақ  С.Сейфуллиннің  ғалым  ретіндегі  ой-
тҧжырымдарының кҧндылығының тағы бір қыры мынада: автордың қазақ билерінің 
болмысының  халық  ӛмірінің  сан-алуан  қырларымен  байланыстылығын,  билердің 
кӛп қырлы функциясын айта алғандылығында. 
Әдебиетші  ғалым  С.Негимов  бҧл  турасында  ―…бҧған  қоса  ол  әрі  батыр,  әрі 
әнші-ақын,  жыршы,  сыншы,  сәуегей,  шежіреші,  ғҧлама,  бір  сӛзбен  айтқанда, 
әмбебап дарын екендігін ескертеді‖, – деп пайымдайды. 
Бҧдан  былайғы  тҧста  айтарлықтай  қҧнды  пікірлер  берген  ғалымның  бірі  – 
С.Садырбаев. 
―Халық әдебиетінің тарихи негіздері‖ дейтін еңбегінде зерттеуші: ―қазақтардың 
шешендік  ӛнерін  ҥшке  белуге  болады:  а)  салтанатты,  екпінді  сӛздер;  ә)  нақтылы, 
қысқа  тҥйінді  сӛздер;  б)  майда,  биязы,  сыпайы  сӛздер‖,  –  деп  жіктеп,  олардың 
мәтіндері мен тҥрлерін де саралап береді.[3].   
Теориялық  толғамдарды  қалыптастыруда  қазақ  шешендік  сӛздерін  жинап-
бастырып,  алғы  сӛз  жазып,  жҥйелеп беріп  жҥрген  ғалымдар  еңбегі де  айтулы.  Бҧл 
орайда  Т.Кәкішов,  Ж.Дәдебаев,  С.Қорабай,  Н.Тӛреқҧлов,  М.  Қазбеков  сынды  бҧл 
істің ҥлкен жанашырларын атауымыз орынды.[4].   
Қазақ шешендіктану ғылымында шешендік ӛнер мен шешендік сӛздің ҧғымдық 
айырмасын ашып, анықтама берген ғалым – Р.Сыздықова.  Ол  «Қазақ әдеби тілінің 
ауызша  тҥрі»  деп  аталатын  еңбегінде  шешендік  ӛнердің  сӛзге  шеберлік  екендігін 
ҧғындырып,  оны  шешендік  деген  атаумен  атауды  ҧсынды.  Орыс  ғылымында 
«ораторское  искусство,  риторика,  красноречие»  деп  жҥрген  категорияларды 
білдіретін  шешендік  атау  қалыптасты.  Р.Сыздықова  қазіргі  шешендік  сӛздерге 
қойылатын шарттарды санамалап кӛрсетіп береді: - әлеуметтік мәні бар тақырыпқа 
қҧрылуы; - әңгіме ӛзегінің дәлелі болуы; - тыңдаушыларға әсер ететін эстетикалық 

қасиеті болуы;   - тыңдаушыларын белгілі бір іс-әрекетке ҧмтылдыратын сӛз болуы; 
- айқындылығымен тҥсініктілігі. 
Одан  әрі  ғалым  бҧрынғы  шешендік  пен  қазіргі  шешендіктің  айырмасын 
қолданылар  жерлері,  тақырыптары,  тҥрлеріне  қарай  дәлелдеп  кӛрсетеді. 
Р.Сыздықова  бҧрынғы  шешендіктің  ақындыққа,  шешендік  сӛздің  поэзияға 
жақындығын  кӛркемдеу  тәсілдерінің  ортақтылығынан,  екеуінің  де  әлеуметтік 
мҥддені  кӛздейтіндігінен,  екеуінің  де  тыңдаушыға  психологиялық  әсер 
туғызатынын  тҥсіндіреді.  Бірақ  Р.Сыздықова  шешендік  сӛз  бен  поэзияның  бірдей 
еместігін,  екеуінің  арасында  мынадай  айырмашылық  бар  екендігін  билер  сӛзін 
мысалға келтіріп кӛрсетеді: шешендер сӛздерінің алды-артында, ішінде тҥсіндірме-
баяндау мәтіндер болады, ал поэзияда тҥсіндірме баяндаулар болмайды, кӛркем сӛз 
творчествосында тақырыпты ойдан шығару және оқиға ӛрісін ойша болжау дегендер 
орын  алатын  болса,  шешен  сӛзінің  ӛзегі  тек  қана  шындық  болмыс,  кӛркемдеу 
қҧралдары  мен  тәсілдер поэзия  ҥшін  шарт  болса,  шешендік  сӛзде  олар  иіні келген 
тҧста ғана қолданар қҧрал, тармақтардың буын саны жағынан біркелкілігі – поэзияға 
тән белгі, ал шешендік сӛзде біркелкі емес, ӛлеңде ҧйқас тәртібі сақталса, шешендік 
сӛзде ҧйқас тәртібі сақталмайды. 
Мҧнымен  қоса,  Р.Сыздықова  шешендік  сӛздің  басқа  тілдік  қарым-қатынастан 
ӛзгешеленетін белгілерін атап кӛрсетеді, олар:  - шаршы топ пен шешеннің тікелей 
қарым-қатынасы,  -  шешен  мен  шаршы  топ  арасындағы  тоғыспалы  әсерлер;  - 
шешеннің сӛзіне дауыс ырғағы, мимикасы, т.б. қатысуы. 
Р.Сыздықова  аталған  еңбегінде  бҧрынғы  шешендік  сӛздерді  мазмҧнына  қарай 
тӛрт топқа бӛлген: 
1.Әлеуметтік-саяси мазмҧнды шешендік сӛз 
2.Әлеуметтік- тҧрмыстық мазмҧнды шешендік сӛздер 
3.Білім-ғылымдық мазмҧнды шешендік сӛздер 
4.Сотта қолданылатын шешендік сӛздер.[5].   
Қорыта айтқанда, қазақ шешендік ӛнері ежелден сӛзге дәл осындай сипат беріп, 
оны саяси, әлеуметтік кҥш ретінде таныды. Біздің бҧл еңбегімізде  қазақ шешендік 
ӛнерінің негіздері етіп ежелгі сақ, ғҧндардың шешендігі, кӛне тҥркі шешендігі, орта 
ғасыр  тҥркі  шешендігі  алынып,  қазақ  шешендік  ӛнерінің  қалыптасу  тарихы  ақын-
жыраулар  шешендігі,  билер  шешендігі,  қазіргі  шешендік  ретінде  кезең-кезеңге 
бӛлініп  қарастырылады.   Осы  арқылы  ежелгі  грек-рим,  қытай,  ҥнді  шешендігі 
тәрізді тҥркі шешендігі болғандығын, қазақ шешендік ӛнері сол тҥркі шешендігінің 
ҥзілмеген жалғасы екендігі дәлелденеді.  
 
Резюме 
В  статье  говорится  об  исследований  искусства  казахского  красноречия  с  теоретической 
точки зрения 
Summary 
Research  of the art of Kazakh rethoric is considered in this article  from theoretical point of view 
 
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 
1.Негимов С. Шешендік ӛнер. 
2.Жармҧхамедов М. Шешендік ӛнер. А., 1998 
3.Ю.Қасенов С.Шешендік тәсілдер. А., 1999 

4.И.Садырбаев С. Халық әдебиетінің тарихи негіздері. А.1992 
5.Сыздықова. «Қазақ әдеби тілінің ауызша тҥрі» А.1987 
 
 
МЕҢГЕРІЛЕ  БАЙЛАНЫСҚАН  СӚЗ  ТІРКЕСТЕРІНІҢ  ЖАСАЛУ 
ЖОЛДАРЫ 
Магистрант Әбзелова Перизат, 
Ғылыми жетекшісі ф.ғ.к., профессор Ы.Балхыбекова 
АӘИУ, Шымкент қ. ҚР 
 
Қазақ  тілінде  сӛз  тіркесінің  басыңқы  сыңары  қызметінде  есімдер  мен  етістік 
жҧмсалатын  қалыптасқан  заңдылық.  Ал,  ҥстеулер  негізінде  бағыныңқы  сынар 
қызметінде  жҧмсалатын  сӛздер  тобына  жатады.  Алайда,  қазіргі  әдеби  тілімізде 
ҥстеулер  басыңқы  сынар  қызметінде  жҧмсалу  процесі  пайда  бола  бастағынын 
кӛруге болады. Мысалы: кӛзін уқалап ашқан халық бҧған аң-таң. Әрине, одан қат-
кабат  нақтыл  жауап  кҥте  қою  әзір  ертеректеу  (М.Дҥзенов)  тәрізді  сӛйлем 
қҧрамындағы  аң-таң,  ертеректеу  ҥстеулері  басыңқы  қызметте  қолданылған.  Бҧл 
әдеби тіл қҧрамындағы тілдік әлементтердің фунциялық дамуының нәтижесі болса 
керек. 
Қазіргі  тілімізде  кӛмекші  сӛздердің  қатынасы  арқылы  сӛз  тіркестерінің 
жасалуы  кең  қҧбылыс.  Дегенмен  бҧл  қҧбылыс  соңғы  кездің  жемісі.  Ӛйткені,  есік 
ескерткіштер тілінде кӛмекші сӛздер ӛте аз, тіпті XVIII ғасыр нҥсқаларының тілінде 
қазіргі  тіліміздегі  шылаулардың  кӛпшілігі  кездеспейді.  Бҧдан  мынадай  жайды 
аңғаруға  болады.  Қазіргі  тіліміздегі  шылаулардың  кейінгі  қалыптасуы.  Қазіргі 
тіліміздегі кӛмекші сӛзді тіркестер сала-сала ретінде калыптасты. 
Қиыса байланысқан сӛз тіркестері 
Бір  сӛздің  қайталануы  арқылы  қиыса  байланысқан  сӛз  тіркестері  негізінде 
бастауыш пен баяндауыш арасында болады. Олар қолданылу ерекшелігіне қарай әр 
тҥрлі жақтарда жәие дара, кӛпше тҥрде бола береді. Әсіресе мҧндай кезде олардың 
қай  сӛз  таптарынан  болу  жағы  ерекше  қызмет  атқарады.  Біз  олардың  кай  сӛз 
таптарынан болуына қарай былай топ кӛрсетеміз. 
1. Зат есім мен зат есім арқылы: Қиыса байланысқан зат есімді сӛз тіркестерінің 
бастауышы кӛбіне нольдік, тәуелдік формадағы зат есімдер болады. 
а)  Бастауышы нольдік формада келуі: Тегі Енесей Енесей ғана бола алса керек 
(Ғ.Мҥсірепов).  Малсыз  күй  күй  болмайды.  (М.Қамбаров).  Бәйгесіз  той  той  ма? 
(М.Қаназов).  Жақсы  жерге  тҥскен  келін  келін,  жаман  жерге  тҥскен  келін  келсап 
дейді ғой қазақ («Қазақ әдебиеті). 
ә) Бастауышы тәуелді формада келуі: қарғыс атқан басы да бас емес, қолы да 
қол  емес  (Ә.Нҥрпейісов).  Әйтпесе,  жаңағы  «Королева  Маргоны»  саудалап  жҥрген 
адамдардың  ісі  іс  пе?  (Жҥлдыз).  -Не  айтайын,  шырағым,  не  айтайын...  -  дегеннен 
басқа Кҥңше де еш нәрсе айта алмады. Уәдеміз -уәде (Ғ.Мҥсірепов). 
б)  Кейде  бастауышы  кӛмекші  сӛздердің  қосарлануы  арқылы  келе  береді. 
Мысалы: Күнә, екені күнә, бірақ қылмыс емес (Д.Досжанов). 
Бір  сӛздің  қайталануы  арқылы  жасалған  сӛз  тіркестерінің  баяндауыштары  да 
тек  сол  сӛздер  болуы  тиіс.  Бірақ  баяндауыш  болатын  ондай  сӛздер  тек  бастауыш 

сияқты  тҧлғада  дакле  береді,  кейде  бастауыш  жеке-дара  болғанымен  сол  сӛздің 
қайталану  арқылы  жасалған  баяндауыш  таза  кҥйінде  немесе  ондай  сӛздерге  тҥрлі 
кӛмекші етістіктердің де тіркесі арқылы келе береді. Оны жоғарыдағы мысалдардың 
баяндауыштары дәлелді тҥрде кӛрсетсе керек. 
2.
 
Сын  есім  мен  сын  есімнің  тіркесі.  а)  Тәуірі-тәуір  (М.Қаназов).  Қызылы-
қызыл,  жасылы-жасыл  болып  кесіліп  жатыр  (Д.Досданов).  Бетінің  қызыл 
күреңденгені қызыл күреңденген бе? (Қазақ әдебиеті). 
3.
 
Есімдік  пен  есімдік  тіркесі.  Ӛзгесі  ӛзге  еді,  бҥгінгі  қылығын  не  деп 
дәріптейді  (М.Сқақаов).  Басқасы  басқа,  ал,  Әбекеңді  ойландырған  қатаң  сӛгіс  те 
емес, ақшаның табылуы да емес, тіпті басқа нәрсе, сол сейфке ақшаның баруы еді. 
(«Беласқан»). 
Менікі де менікі. 
Сенікі  де  менікі  («Маржан  сӛз»).  Сол  сол-ақ  екен.  Темір  әскерінің  ҧғын  шеті 
қиқуласып,  аш  қасқырша  ілгері  ҧмтылысты  (М.Сқақаов).  Әй,  ол  ол  ма,  сен 
Тайлақбайдың не істеп жҥргенін естісеңші («Қазак әдебиеті»). 
4.
 
Етістік пен етістіктің тіркесі. Мынау кӛргені - кӛрген емес (М.Әуезов). Жоқ, 
оны  жасамайды. Осы тоқтаганы тоқтаган («Жҥлдыз»). Кӛзден бҧлбҧл ҧшқаны 
ұшқаны — аң шығар (М.Қаназов). -Айтқаны айтқан (Ж.Молдағалиев). 
5.
 
Ҥстеу  мен  ҥстеудің  тіркесі.  Бұрынғысы  бұрынғы  ма,  қазіргіңе  жол  болсын 
(Беласқан). Жҥрт бұрынғы бұрынғы ма, енді Жаулыбай Ақсынды менсінбей тастап 
кетіпті деп, Тҥрлі қауесеттер бықсытты («Жҥлдыз»). 
6.
 
«Бар, жоқ» сӛздерінің ӛзара тіркесі. 
Бары бар, жоғы жоқ, қойын алар бӛрі жоқ. (Маржан сӛзі). Бары бар-ау, бірақ 
менікі  елде,  кҥнде  жоқ  неме...-  деп  қыбыжықтай  берген  суыр  Қҧсайын  шынын 
айтты (С.Жҥнісов). 
Матаса байланысқан сӛз тіркестері 
1. Зат есім мен зат есімнен қҧралған сӛз тіркестері. 
а)  Жалқы  есім  мен  жалқы  есімнің  тіркесі.  Ол  тек  -  Еменалының  Еменалы 
екенін,  Мҥсірептің  тҥбі  қҧл  тҥрікпен  екенін  тал  тҥсте  танытса  ғана  айтпақ 
(Ғ.Мҥсірепов). Бҧл Сұлтанның Сұлтан болғалы, ең бірінші ең бірінші алған ақысы 
еді, ең бірінші жеген таяғы еді (І.Есенберлин). 
ә)  Жалпы  есім  мен  жалпы  есімнің  тіркесі.  Әжейлердің  әжесінен  бері  тартып 
келе жатқан әйел зарын естімеген, әйел зары азабын кӛрмеген,   алмаған   қҧдайды   
меңіреу      деп,      қҧрғыр      деп      қарғайды.  (Ғ.Мҥсірепов).  Достармыздың  достары  - 
біздің достар («Маржан сӛз»). 
2.  Сын есім мен сын есімнің тіркесі. 
Алақан соғуға қарап арқасы қозып ҥйренген қазақ ӛнерпаздарына бр қиынның 
қиыны,  қияметтің  қыл  кӛі  ірі  («Қазақ  әдебиеті»).  -  Ойбай,  ол  бір  сӛзбен  бітпейтін 
қияметтің  қияметі  ғой  (С.Жҥнісов).  Нанды  кҥлге  кӛміп  пісіру,  балғының 
балғысынан  келе  жатса  да,  кӛшпелі  қазақтың  ауызынан  әлі  дәмі  кетпеген  асы 
(Ғ.Мҥсірепов). 
3.  Есімдік пен есімдіктің тіркесі. 
Сірә менің мен екенімді біліп кетті, ҧмытпайын дегені (Ш.Жандарбекова). 
4.  Етістік пен етістіктің тіркесі. 
Бағудың да бағуы бар кӛрінеді. («Беласқан»). 

 Меңгеріле байланысқан сӛз тіркестері 
1.Барыс септікті сӛз тіркестері. 
а) Зат есім мен зат есімнің тіркесі. Сазға саз, сӛзге сӛз («Маржан сӛз»). 
ә)  Есімдік  пен  есімдіктің  тіркесі.  Ӛзіме  ӛзім  қожа,  ӛзіме  ӛзім  би  болсам,  рет 
келсе, басқаларға да ҥстемдік жҥргізсем деген мҥраты іске асар ма деген ҥміті бар 
(«Жҧлдыз»). 
2.  Табыс септікті сӛз тіркестері. 
а)  Зат  есім  мен  зат  есімнің  тіркесі.  мырзаны  «мырза»  десең  желденеді,   
малайды   «малай» десең тірі ӛледі («Маржан сӛз»). Терезесінде зырылдауығы жоқ 
үйді «үй» деп керегі жоқ, - дейтін болды (Ғ.Мҥсірепов). 
б)  Етістік пен етістіктің тіркесі. Аулауын ауларсың, аузыңмен не қармарсың?. 
(«Маржан  сӛз»).  Бҧлар  ҥйге  кіргенде  Қҧрмысы  би  не  айтарын  айтып  болып, 
қоштасар сӛзге таяп қалған еді (Ғ.Мҥсірепов). Абзал соңғы сӛзін айтарын айтсада 
отыра кеткен Сәулеге ойлы кӛзімен қарап қалды (Ә.Әбішев). 
3.  Шығыс септікті сӛз тіркестері. 
а)  Зат есім мен зат есімнің тіркесі. - Ой, кӛсегің кӛгерсін, Ақан балам, малдан 
мал,  жаннан жан қоймай, берекемізді кетіріп еді (С.Жҥнісов). Сол жерде сӛзден 
сӛз туды, бҧл жігіт ӛз тағдыры жайында бір сыр шерткен еді (О.Сағынаев). 
б)  Етістік  пен  етістіктің  тіркесі.  Ӛйтіп  езу  тартқанын  кӛрсеткенінен 
кӛрсетпегені  жақсы  да  (Ғ.Мҥсірепов).  ҚУМ-ның  бір  қабатын  тҥгел  ақтардық, 
алғанымыздан алмағанымыз кӛп сияқты (Ш.Жандарбекова) 
4.  Кӛмектес септікті сӛз тіркестері. 
а) Зат есім мен зат есімнің тіркесі. «...Шіркін-ай досыңмен дос бол, қасыңмен 
қас бол. Досыңмен қастаспа, қасыңмен достаспа деп, Ҥлақшыға айта алмай қалдым-
ау»  (І.Есенберлин).  -  Әй,  кемпір  ішер  шайыңды  іштің  ғой.  Енді  жаспен  жас 
болмай, жаңа казандық жаққа барсаңшы (С.Жҥнісов). 
ә)  Есімдік  пен  есімдіктің  тіркесі.  Ағайынға  зәбірің  жоқ,  ӛзімен  ӛзі  болып 
отыратын ырыс иесі бір момын адам едің, кҥндердің кҥнінде кӛре тҥ_ра айтпапсың 
деген  ӛкпеңе  қалармын  деп  әдейі  бҥрылдым...-  деді  (Ғ.Мҥсірепов).  Қабыса 
байланысқан сӛз тіркесі 
Сын  есім  мен  сын  есімнің  тіркесі.  демек,  қоңыр  дер  қоңыр  емес, 
кҥлгін деп кҥлгін емес («Беласқан»). 
1.
 
Етістік  пен  етістіктің  тіркесі.  Тәрбиелеудей-ақ  тәрбиеледім,  бірақ  болмады 
(Д.Досжанов). 
Жалпы  алғанда  бір  ғана  сӛздің  сол  сӛз  бен  сӛз  тіркесін  қҧрауы  әдеттегі  сӛз 
тіркестеріне  қарағанда  біріншіден,  сӛз  етілмей  отыр,  екіншіден,  бір  сӛздің 
қайталануы  арқылы  қҧралған  сӛз  тіркестерінің  тҧрақты  тіркестері  мен  жігін 
айқындау да негізгі мәселе. Әрине бҧл жерде сӛздің қайталану арқылы қҧралған сӛз 
тіркестерінің  кӛптегензаңдылықтарының  басы  ашылмаған..  Ол  туралы  әді  де 
кӛптеген  жҧмыс  істеуді  қажет  ететін  сӛздердің  тіркесінің  ҥлкен  тобын  қҧрады. 
Синтаксисті, соның ішінде сӛз тіркесінің ерекшеліктерін анықтап, оны дҧрыс тани 
біліп,  сӛз  тіркесінің  ӛзіне  ҥқсас  тілдік  кҧбылыстарын  ажыратып,  оның  басты 
қасиеттерін  нақтылай  тҥсіу  қазақ  тілі  оқыту  процесінде  жҥргізілетін  практикалық 
жҧмыстардың  тҥрлеріне,  мазмҧнына,  тиімділігіне  байланысты.  Аталған  тілдік 
қҧбылысты  игерту  оқушының  логикалық  ойлау  қабілетін,  олардың  ауызша  және 

жазбаша тілін дамытуда маңызды роль атқарады. Қазақ тілі сабағында орындалатын 
практикалық  жҧмыстар  негізінде  оқушылар  грамматикаын,  оның  ішінде 
синтаксистік  қҧбылыстарды  игере  отырып,  оны  сӛйлеуде,  әр  тҥрлі  сӛйлеу 
жағдаяттарында  қолдана  білуге  дағдыланады.  Оқушы  алдымен  тілдік  жаттығулар 
орындау  арқылы  синтаксистік  ҧғымдар  мен  ережелерді,  олардың  тілде  дҧрыс 
қолдану ерекшеліктерін меңгереді. 
Сӛз 
тіркестері 
қҧрамындағы 
ӛзгерістер 
олардың 
қҧрылымдық 
ерекшеліктерінен,  яғни,  байланысу  формасынан,  байланысу  амалдары  мен 
қҧрылымдық  тҥрлерінен  кӛрінеді.Сӛз  тіркесінің  байланысу  формалары  мен 
тәсілдеріндегі  ӛзгерістер,  шындап  келгенде,  морфологиялық,  яғни  әрбір  сӛз  тобы 
қҧрамында  кейін  пайда  болған  қҧбылыстармен  тығыз  байланысты.  Екінші  сӛзбен 
айтқанда,  сӛз  тіркесіндегі  ӛзгерістер,  тҥптеп  келгенде,  әрбір  сӛз  табының  тарихи 
дамуымен тығыз байланысып жатады. 
Қорыта  келгенде,  сӛз  тіркесін  меңгертуде  қолданылатын  жҧмыстардың 
барлығы оқушыға сӛз тіркесі синтаксисінен жан-жақты, терең білім беруге септігін 
тигізді.  Сӛз  тіркесі,  сӛйлем  қҧрау  дағдыларын  жетілдірді.  Сауатты  сӛйлем  қҧрау 
дағдыларын  жетілдіріп,  шешендікке  баулыды.  Жаттығулар,  кӛрнекіліктер,  рӛлдік 
ойындар,  тест  ҥлгілері  арқылы  сӛз  тіркесін  етән  қасиеттерді  меңгертіп, 
оқушылардың  ойлау  жҥйесін  дамытты.  Тҧрақты  тіркестер  мен  сӛз  тіркестерінің 
ӛзіндік  белгілерін  анықтап.  Оларды  ауызекі  сӛйлеу  және  жазба  тілінде  орынды 
кірістіріп,  колдана  алуға  септігін  тигізді.  Тіл  фактілері  арқылы  оқушының  рухани 
дҥниесін  жетілдіруге,  адамгершілікке,  ҧлтжандыққа  тәрбиелеуге,  таным 
белсенділігін  кҥшейтуге  кӛмектесті.  Оқушының  сауаттылығын  арттырды.  Әрбір 
тілдік  бӛлшектердіңжалпы  тіл  жҥйесіндегі  орнын,  маңызы  мен  ерекшеліктерін 
ажырата білуіне қажетті іскерлік дағдыларын қал ыптастыр ды. 
Сӛз  тіркесін  оқытумен  орай  жҥргізілген  практикалық  жҧмыстардың  негізінде 
оқушылар  грамматиканы,  оның  ішінде  синтаксистік  қҧбылыстарды  игере  отырып, 
кӛптеген практикалық дағдыларды меңгерді. 
Қолданылған  әдіс-тәсілдер  оқушылардың  белсенділігін  арттырып,  сапалы, 
тиянақты білім алуларына негіз болды. Атап айтқанда, жаттығулар жҥйесін жаңаша 
қҧрастырудың ҥлекн маңызы болды. Грамматикалық жаттығулар жҧмысын орындау 
сипатына  қарай  екі  топқа  бӛліп  жҥргіздік:  ауызша  және  жазбаша  орындалатын 
жаттығулар.  Ауызша  жаттығу  ҥш  топқа  бӛлінді:  аналитикалық,  синтетикалық, 
шығармашылық сипаттағы жаттығулар. 
Жазбаша  жаттығуларды  да  осылай  ҥш  топқа  бӛлдік.  Бҧл  жаттығу 
жҧмыстарының  қай-қайсысы  болса  да  ӛздерінің  тиімділігін  байқатты.  Әр  оқушы 
ізденуге  ,  алдына  қойған  мақсаттарын  орындауға  тырысты.  Сондай-ақ,  теориялық 
материалдарды бсрік , саналы меңгерулеріне жол ашты. 
2. 
Сӛз  тіркесін  оқытуда  ең  тиімді  әдіс  —  кескінделген  кӛрнекі  қҧралдары 
пайдалану.  Динамикалық,  граммтикалық  кестелер,  сызбалар  (схемалар),  сурет, 
ҥлестірмелі кесте қағазы, перфокартаны пайдалану да жақсы нәтиже берді. Әсіресе, 
сӛз  тіркесі  мен  оған  ҧқсас  тҧлғаларды  бір-бірінен  ажыратуда  динамикалық 
кестелердің ерекше рӛлі болды. 
3.  Сӛз тіркесіне арналған мәтіндерді магниттаспасы аркылы талдау жасату да 
оқушы зейінін аударып, олардың белсенділігін артыруға себепші болды. 

4. 
Бір  тақырыпты  оқытуда  грамматикалық  ойын  тҥрлерін  де  қолдандық. 
Мысалы: сӛзжҧмбақ, ребус, сӛздік лото, жҧмбақтар шешу, жанылтпаштар айту т.б. 
5. 
Жоғарыдағы  әдіс-тәсілдерді  пайдалану  арқылы  сабақтың  тиімділігін  
арттыра отырып, оқушының алған білімін тексеру де маңызды жҧмыстардың бірі. 
Соның  бірі  -  оқушы  білімін  тест  тапсырмалары  арқылы  тексеру.  Бҧл  әдістің 
тиімділігі де орасан зор. Біріншіден, уақытты ҥнемдейді, сыныптағы әр  оқушының 
теориялық  білімін  тольқ  тексеруге  мҥмкіншілік  жасайды.  Ол  арқылы  оқушының 
ойлау қабілеті дамиды. 
Жинақтай келгенде, сӛз тіркесін меңгертуде ҥғынып отырған әдіс-тәсілдер сӛз 
тіркесі синтаксисін жан-жақты, терең білім беруге септігін тигізеді. 
 

жүктеу/скачать 3,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: