Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту жеке сөз ретінде қолданылады. Қазақ тілінде аталмыш негіз

Қазақ  тілінде  шақ=  етістік  түбірі  «шағу», «күл-талқанын 

шығару» мағыналарын, сондай-ақ ауыспалы мағынада «сөз тасу», 

«өсектеу», «шағымдану»  мағыналарын  білдіреді.  Осыдан  барып 

қарағанда, бұл лексемалардың туынды екендігін айыра қою қиын. 

Осы тəріздес түбірлерге А. Зайончковский *jo < jod «жоқ болу», 

«мерт болу»; joq «жоқ», *ja < jaj «жайылу», «жазылу», «таралу», 

jad= «таралу», jat= «сол күйінде болу», «жату», ju < jud «тиеу», juk 

< «жүк», «тең», «ауырлық», juk= «жинау», «толтыру», *qy < qyl 

«істеу», *sa < sac «жан-жаққа лақтыру», «тым-тырақай ету», to < 

tod «қанағаттану», «тою», «толық», «тұтас», «бүкіл», «тіптен», tol 

< tos «толу», «толтыру», «толтыра құю» жəне тағы басқаларды да 

жатқызады. 

Г.И. Рамстедт, В. Котвич жəне А.Н. Кононов тəрізді ғалымдар 

да CVC тұлғасы V жəне CV типтерінен пайда болған деп есептей-

ді [46]. Б.М.  Юнусалиев,  керісінше,  алғашқы  түбірлердің  құра-

мында барлық төрт типтің де бар екендігін айтады [47]:

1. V: у «ұйқы»; о «ойлау»;

2. C+V: са= «санау»; сы= «сындыру»; 

3 V+C: ат; ал=; ач=; ас=;

4. C+ V +C: кел=; кет=; суг=.

Бірақ  ол CVC жəне VC типті  түбірлердің  жеке-жеке  ыды-

райтындығын теріске шығармайды. 

Қырғыз тіліндегі CV типті түбір морфемалардың құрылымын 

зерттей отырып, Б.О. Орузбаева былай деп жазады: «...VC құры-

лымындағы  түбір  морфемалардың  басым  көпшілігі  бастапқы 

бірбуынды дыбыстар кешенін көрсетеді. Олар, бір жағынан, өзінің 

құрылымдық-семантикалық тұтастығын сақтап қалған, екінші жа-

ғынан, қазіргі кезеңде көптеген өзара бөлшектенбейтін екі- жəне 

көпбуынды  түбірлер  жасаудың  негізіне  айналып  отыр,  олардың 

тарихи туынды, кейінгі тұлға екендіктері тек морфемалық-этимо-

логиялық құрамын қарастыру барысында ғана аңғарылады» [48]. 

Қазақ  тілшілері  байырғы  түбірлер CV ашық  буын  түрінде 

қолданылған деген пікірді ұстанады [49]. Сонымен қатар көптеген 

CV типті бірбуынды етістік түбірлері қазақ тілінде CVC түрінде, 

яғни  тарихи  жағынан  туынды  түбірлер  ретінде  сақталған.  БТН 

(бірбуынды  түбір-негіздер)  құрылымдарының  типтеріне  тоқтала 

отырып, Ə.Т. Қайдаров «қазақ жəне басқа да түркі тілдерінің қазіргі 

даму  кезеңінде  БТН  типтерінің  арасында CVC тек  сан  жағынан 

ғана  емес,  сол  сияқты  жұмсалымдық  белсенділігі  мен  көнелігі 

тұрғысынан  да  басым  түсетіндігін»  атап  көрсетеді,  сондай-ақ 

БТН-нің бұл типі түркі тілдерінің жалғамалы дамуының күрделі де 

ұзақ процесін басынан кешіргендігін, сондықтан оны түбірлердің 

бастапқы типтеріне жатқызу мүмкін еместігін баса көрсетеді [50].

Түбірлердің мұндай типі түркі тілдерінің типологиялық ерек-

шелігімен,  оның  жалғамалылығымен  айқындалады,  мұнда  түбір 

жəне аффикстік морфемалардың бір-бірімен тоғысуында əртүрлі 

фономорфологиялық процестер орын алады, осыған байланысты 

В.В. Радлов, П.М. Мелиоранский, Б.Я. Владимирцов, А.Н. Коно-

нов жəне басқалар атап көрсеткендей, көптеген түбір-негіздердің 

бірігіп  немесе  кірігіп  кеткен  сипаты  жөнінде  айтқан  пікірлері 

орынды.  Сондықтан  түркі  тілдерінде  негіз  бен  қосымша  тек 

жалғамалы түрде емес, сол сияқты фузиялы түрде де байланыса-

ды. Осының нəтижесінде морфемалар тоғысындағы фонетикалық 

құбылыстарды негізге алу этимологиясы көмескіленген түбірлерді 

қалпына  келтіру  (реконструкциялау)  кезінде  аса  маңызды  рөл 

атқарады.  Т.А.  Бертагаевтың  пікірінше, «көп  жағдайда  олардың 

тоғысында қандай тұлғалар ұшырасатынына жəне негіздің қандай 

да  бір  фонетикалық  өзгерістерге  түсетініне  (дыбыстардың  түсіп 

қалуы, фонемалардың алмасуы, сандхи құбылысы жəне басқалар) 

байланысты  болады» [51]. Г.И.  Рамстедт  «сөз  қосымшасының 

бастапқы дыбысы мен негіздің соңғы дыбысы тоғысатын жердің 

аса  маңызды» [52] екендігін  атап  көрсетеді,  өйткені  дəл  осы 

жерде  тілдің  əртүрлі  фонетикалық  ерекшеліктері  көрініс  береді. 

Қосымшаның  бастапқы  дыбысы  негіздің  соңғы  дыбысымен 

үйлеседі жəне керісінше. Осылайша, фономорфологиялық фактор 

өлі түбірлердің пайда болуына ықпал ететін басты факторлардың 

бірі болып табылады. 

Түбірлердің  этимологиясының  көмескіленуіндегі  фонетика-

лық фактордың рөлін М. Томанов былайша атап көрсетеді: «Тілдің 

даму  процесінде  түбірді  фонетикалық  жағынан  өзгерту  олардың 

ескіруіне əкеп соғады. Фонетикалық жағынан өзгерген, семанти-

калық тұрғыдан көнеленген түбірлер қосымшалар жалғанған кез-

де еш өзгеріссіз, сол күйінде қалады» [53]. 

Міне, осының бəрі əртүрлі тілдердегі сөздің құрылымын түсі-

не білу үшін тек морфологиялық қана емес, сондай-ақ фономорфо-

логиялық талдаудың да айрықша маңызды екендігін көрсетеді [54]: 

«Сөздің  фонетикалық  шегін  жəне  морфеманың  шегін  анықтау, 

шектік  белгілер  номенклатурасын  нақтылау  ең  кіші  деген  мор-

фологиялық  элементтерді  бөліп  алу  үшін  жəне  олардың  бірігу 

тұлғаларын  сипаттау  үшін  объективті  түрде  алғышарт  бола  ала-

ды» [55]. Яғни  етістік  негізінің  құрылымын  көмескілендіретін 

құбылыстарға  түбірлер  мен  аффикстік  морфемалар  тоғысында 

байқалатын  фономорфологиялық  процестерді  жатқызуға  бола-

ды.  Тарихи  түбірдің  аффикстермен  бірігуінде  немесе  өзара  кірі-

гіп  кетуінде  маңызды  рөл  атқарған  белгілі  бір  шекаралық  құбы-

лыстарды анықтау зерттелетін негіздердің морфологиялық жікте-

луін  барынша  сенімді  түрде  айқындауға  (реконструкциялауға) 

мүмкіндік береді.

Түбірді  тарихи  категория  деп  тану CVC құрылымымен  са-

лыстырғанда CV жəне VC түбір  құрылымдарын  байырғы  деп 

санауға негіз болады. 

Сонымен  қатар  көптеген  түбір-негіздердің  кіріккен  немесе 

өзара тұтасып кеткен сипаты түркі түбірінің бірбуындылығы жө-

ніндегі  қағиданы  өзгертпейді.  Дегенмен  Г.И.  Рамстедт  негізгі 

шығу тегінде тек бірбуынды ғана емес, екібуынды (дисиллабтық) 

түбірлердің  де  болғандығын  айтады.  Себебі  қайсы  бір  алтай 

тілдеріндегі  көптеген  бірбуынды  түбірлер  екіншісінде  екібуын-

дының сəйкестігі ретінде кездеседі (мысалы, түркі. al=/маньч. ali=). 

Соңғы аталып отырған жағдай, ең алдымен екібуынды түбірлердің 

етістіктерде де, есімдерде де кездесетіндігін, ал көпбуынды сөздің 

соңғы  бөлігін  бір  немесе  бірнеше  жалғаулар  ретінде  жіктеуге 

болатындығын мойындауға мəжбүр етеді. Сондықтан да түбірдің 

бастапқы тұлғасы əрдайым күмəнді болып қала береді [56]. 

Егер  Г.И.  Рамстедт  өзінің  зерттеулерінде  түркі  тілдерін  мон-

ғол-маньчжұр тілдерімен салыстырғанда анағұрлым кейінгі даму 

сатысына жатқызса, ал В. Котвичтің алтай тілдеріндегі екібуынды 

түбірлерге деген қөзқарасы өзгеше: «Едəуір ықшам тұлғалар сонау 

ататүркі  тілінің  өзіне  белгілі  болса,  ұзақ,  созылыңқы  монғолдық 

тұлғалар  анағұрлым  кейінгі  құбылыстардың  нəтижесі  болып  та-

былады» [57]. Сондай-ақ ол түркілік тұлғалардың бастапқы екен-

дігіне  тағы  да  бір  дерек  келтіреді: «Түптеп  келгенде,  монғол 

тіліндегі сөздердің ұзартылуына қатысты жалпы үрдіспен санасуға 

тура келеді, осы мақсаттар негізінде оларға белгілі бір дауыстылар 

мен дауыссыздар, кейде тұтас буындар да қосылып отырады» [58].

Н.А. Баскаков түркі түбірінің екі дыбыстан тұратын ашық бу-

ынды  болып  келетінін  негіздеген  В.  Котвич  теориясына  қарсы 

дəйек ретінде созылыңқы дауыстылардың түркі түбірінің шынайы 

табиғатын ашып бере алмайтынын айтады. Ғалым төрт дыбыстан 

тұратын CVCC тұлғалы  модельдерді CVC тұлғасына  өнімсіз  не-

месе өлі аффикстер жалғану арқылы қалыптасқан деп, ал бір ғана 

дауыстыдан тұратын ö – «ойлау», и – «ұйқы», ї – «өсімдік» тəрізді 

V  тұлғалы  модельдерді CVC тұлғасының  ықшамдалып, VС  мо-

деліне айналған (ї =yі=yіg) негіз деп қарайды [59]. 

Н.А.  Баскаков  түбір  құрылымы  туралы  осы  тұжырымын  ке-

йінгі еңбектерінде тереңдетіп, CV тұлғалы ашық буыннан тұратын 

түбірлердің де түркі түбірінің табиғатын анықтаудағы маңызына 

мəн береді. Бірақ сандық қатысына қарай CVC тұлғасы басымдық 

алатынын, сондықтан тарихи түбір де осы тұлға болатынын қай-

талап көрсетеді [60]. 

Тарихи  туынды  ИЕ-ді  талдау  негізінде  өлі  түбірлерді  жіктей 

отырып, біз байырғы етістік түбірлердің негізгі құрылымдық типі 

бірбуынды VC жəне CV типтері  болып  табылатынын  байқадық. 

Шын мəнінде, бұл жерде нақты түсіндіре кету қажет: дауыссыз-

дың  тұрақсыз  болуының  нəтижесінде  пайда  болған  вариант-

тылық  көптеген  түбірлерге  тəн  болып  келеді: «Өзге  жағдайлар-

дағы  тəрізді  мұнда  да  тілдің  даму  барысында  болуы  ықтимал 

фонетикалық  өзгерістер  ескерілуі  қажет,  байырғы  дауыссыздың 

түсіп қалуы (салыст.: ығла=, қаз. қырғ. ыйла=, өзб. йығла= «жы-

лау»,  ежелгі  созылыңқы  дыбыстар  жəне  якут  тіліндегі  байырғы 

дифтонгтар,  сал.  якут.  уот,  түрікм.  оот,  бірақ  қырғ.  жəне  бас-

қаларында от) жəне тағы басқа да фонетикалық құбылыстар» [61].

Түркі  тілдеріндегі  етістік  түбірлерге  тəн  болып  келетін VC 

жəне CV типтері қазіргі кездегі тілдерде осы күйінде сирек кезде-

седі.  Дегенмен  ХІ  ғасырдағы  Махмұд  Қашғаридың  белгілі  «Ди-

уан  лұғат  ат-түрк»  ескерткішінде,  сол  сияқты  А.  фон  Габеннің 

«Altturkische Grammatik» еңбегінде  берілген  сөздік  материалда-

рында C+V типті оннан астам бірбуынды негізді кездестіруге бо-

лады

 

[62]. 

Қазіргі кезде өлі түбірлер ретінде қабылданып отырған мұндай 

негіздерді  тарихи  туынды  екібуынды  жəне  көптеген  бірбуынды 

ИЕ-дің  құрамындағы  гомогендік  қатарға  жасалған  салыстырма-

лы  тарихи  морфемалық  талдау  арқылы  да  аңғаруға  болады.  Та-

рихи  туынды  екендігіне  қарамастан,  соңғылары  қазір  түбірлер 

болып  саналады.  Бұл  аффикстік  морфемалардың  динамикалық 

табиғатына орай «түбір морфема түрленуінің ұдайы əрекетте бо-

латын  тетігі  арқылы»  түсіндіріледі,  олар  мыналарға  байланыс-

ты  болады: 1) кейбір  аффикстік  морфемалардың  өнімділігін 

жоғалтуы:  мысалы:  бағла= «байлау»  етістігі  бағ + ла=  деген  екі 

морфемадан  тұрады, *бағ  түбірі  тарихи  тұрғыдан  алғанда  *ба= 

«байлау» + ғ – есімдердің етістік негізді құрылымының аффиксі: 

оq > oq-pa+н «оқып-үйрену», oг «ақыл, ес», о «ойлау» жəне бас-

қалар. 2) сөздің фонетикалық түрленуі: бо + -л > ол «болу»; таш +

ық > чық – «шығу»;  ба + н > ман  «мен»  жəне  басқалар [63]. 

А.Н.  Кононов  мұндай  пікірін  VІІ–ІХ  ғғ.  түркілік  руникалық 

ескерткіштердің  тілі  туралы  жазған  еңбегінде  де  атап  көрсетеді: 

«...  түбірдің  құрылымы  бірқатар  жағдайларға  орай  өзгереді,  ең 

бірінші кезекте ол сөз тудыруға қабілетті кейбір форманттардың 

қатысуын  сақтап  қалуына  байланысты.  Мысалы,  қазіргі  түркі 

тілдерінде  bayla= «байлау»  құрылымының  бастапқы  негізі  ba= 

«байлау» + y//g зат есімнің етістік негізді аффиксінен тұратын bay 

«бау», «байлам» зат есімі екендігі белгілі» [64]. 

Түбір  шегінің  өзгеруі,  біріншіден, «түбір»  ұғымының  тарихи 

ұғым  екендігімен  байланысты.  Осымен  байланысты  түркітануда 

түбір екі аспект бойынша қарастырылады: синхронды жəне диа-

хронды. Түбірдің синхронды аспектісіне Н.А. Баскаков былайша 

анықтама  береді: «... түркі  тілдерінде  сөздің  заттық  нақты  ма-

ғынасы қамтылған жіктелмейтін бөлігі сөздің түбірі деп аталады» 

[65].  Біз  бұл  анықтаманы  жоққа  шығара  алмаймыз,  бірақ  оның 

шарттылығын  да  мойындауымыз  керек.  Себебі  «жақ=,  жан=, 

жал= тəрізді мысалдардан аңғардық, қазіргі кездегі осы тəріздес 

сөздер  тарихи  грамматика  бойынша  біздің  санамыздың  толысу 

деңгейіне қарай жіктеледі»

[66]. 

типті  бірбуынды  түбірлердің  жіктелетіндігі  туралы  пікірі  жəне 

Г.И. Рамстедт, В.Л. Котвич, А. Зайончковский, Б.М. Юнусалиев, 

Ə.Т.  Қайдаров  жəне  тағы  басқа  ғалымдардың  көзқарастары  бір-

дей. CVC типті негіздер құрамынан тарихи тұрғыда бөліп алын-

ған  түбір  морфемалар  жай  дыбыстардың  тіркесімі  болып  табыл-

майды,  олардың  бастапқыда  белгілі  бір  лексикалық  мағынасы 

болған.  Түбір  тарихи  категория  болғандықтан,  оның  өзгеру  ша-

масы семантикалық, фонетикалық, морфологиялық тұрғыдан ба-

ғаланады, ал оның жасы жүздеген емес, мыңдаған жылдармен өл-

шенеді, өйткені көп жағдайларда ол жаңарған, яғни түрі өзгерген, 

этимологиялық жағынан көмескіленген болып келеді. Қазіргі тілде 

мұндай түбір тек жорамал элемент немесе өлі түбір ретінде ғана 

ұшырасатындығы  да  осыдан  болса  керек.  Сондықтан CVC типті 

түркі тілдеріне тəн түбірлердің қалыптасуы – түбірдің аффикстік 

морфемамен фузиялы түрде бірігуінің нəтижесі, көп жағдайларда 

А.Н. Кононов жəне басқа ғалымдар атап көрсеткендей, етіс мағы-

насын да білдіреді.

Өлі  түбірдің  басты  құрылымдық  ерекшелігі  оның  бірбуын-

дылығы  екендігіне  көзіміз  жеткеннен  кейін,  енді  біздің  барлық 

екібуынды ИЕ-ді туынды ретінде қарастыруға толық құқығымыз 

бар.  Түркітануда  олар  туынды  негіздер  ретінде  саналады  да,  ар-

найы  қарастырылмайды.  Бөліп  қарастыруға  болатын  бірбуынды 

түбірлермен салыстырғанда екібуынды негіздерді этимологиялық 

жағынан  талдау  жеңілірек  болса  да,  олардың  туынды  екендігін 

дəлелдеу оңай емес. Мысалы, √-ыр= //-р= моделі бойынша жасал-

ған төмендегі екібуынды ИЕ-тер:

1.  ас-ыр=;  қаш-ыр= «қашуға  мүмкіндік  беру»;  біт-ір= «аяқ-

тау», «тауысу»; кеш-ір=;

2. *ай-ыр= «ажырату», «бөлу»; *ес-ір= «масаю»; *жас-ыр=; 

-Ыр/-р  грамматикалық  формантын  бөліп  алу  арқылы  мына-

ны  байқауға  болады,  ас-,  қаш-,  біт-,  кеш-  тəрізді  толыққанды 

түбірлермен қатар сөзжасамда *ай=, *ес=, *жас=, *кід=, *құт=, 

кезде  түсініксіз.  Бірінші  топтағы  түбірлердің  басты  ерекшелігі – 

дербес қолданылу мүмкіндігі болса, ал екінші топтағы түбірлер-

дің  дербестігі  жоғалған,  қазіргі  тілде  олардың  мағыналары  кө-

мескіленген.

Егер  көптеген  моносиллаб  негіздер  өзінің  диахрондық  жік-

телуінде көп жағдайда фономорфологиялық факторларға тəуелді 

болса,  онда  кейбір  екібуынды  түбірлердің  этимологиясының 

көмескіленуі  жалғамалылықтың  дамуымен  байланысты.  Жалға-

малылық – түркі тілдеріндегі сөзжасамның ең басты тəсілі, оның 

мəні  мынада:  тілдің  ары  қарай  дамуында  бірбуынды  түбірлер 

аффикстер  арқылы  күрделене  түсіп,  сөйтіп  бірте-бірте  түбір 

морфемамен  тұтасып  кеткен. V–VІІІ  ғғ.  ескерткіштердің  мате-

риалдары  бойынша  бірбуынды  түбірлермен  қатар  екібуынды 

түбірлердің де белсенді қолданылғанын аңғаруға болады. Енисей 

ескерткіштерінің  өзінде  көлемі  жағынан  бірбуынды  түбірлерден 

аз болса да, екібуынды түбірлерді кездестіруге болады [67]. Ғ. Ай-

даров  Орхон  ескерткіштерінде  де  бірбуынды  жəне  екібуынды 

түбірлердің қолданылғандығын атап көрсетеді [68]. Мысалы, итер=

етістігінің  жалаң  тұлғасы  Махмұд  Қашғаридың  «Диуанында», 

сол  сияқты  қазіргі  хакас,  алтай  жəне  якут  тілдерінде  сақталған. 

Тұрфан өңірінен табылып, хронологиялық жағынан едəуір көне бо-

лып саналатын манихейлік мазмұндағы ұйғыр ескерткіштерінде: 

делмеген нұсқауларды итереді (жоққа шығарады)» (ДТС. 215-б.). 

Бұл  деректер  екібуынды  түбірлердің  пайда  болуы,  бірбуынды 

түбірдің  күрделенуі  Енисей-Орхон  ескерткіштері  табылғанға 

дейін  аяқталғандығын  көрсетеді.  Дегенмен  Г.И.  Рамстедттің 

жəне  басқа  да  ғалымдардың  көптеген  етістік  негіздерінің  екі-

буындылығы  түркі  тілдерінде  байырғы  болып  табылады  деген 

тұжырымдарына толық дəлел бола алмайды. 

Бұл  негіздерді  туынды  емес  түбірлер  қатарына  жатқызудың 

шартты сипаты бар. Сондықтан дербес мағынаны білдіретін жəне 

ары  қарай  жіктеуге  келмейтін  сөздің  бастапқы  маңызды  бөлігі 

əдетте  «түбір»  деп  аталатын  анықтама  да  қазақ  тіліндегі  барлық 

түбірлерді  қамти  қоймайтын  шартты  анықтама  болып  табыла-

ды.  Соңғы  кездері  ғалымдар  жоғарыда  аталып  өткен  критерий-

ге  түбірдің  семантикалық  маңыздылығын  да  қосады.  Мысалы: 

жақ=;  жан=;  жалын=  жəне  т.б.  туынды  түбірлер  емес,  түбір 

сөздер. Өйткені қазіргі қазақтар жа сөзін білмейді əрі оны сөз деп 

қабылдамайды да» [69].

Мұндай  критерийдің  негізінде  айт=;  қайт=;  итер=;  бөге=; 

өзінде  түбірді  тарихи  қалыптасқан  категория  деп  түсінілудің 

нəтижесінде түбірлер болып саналып отыр.

Мысалы, күзет= ИЕ-ін қарастырайық. Тарихи тұрғыдан алған-

да  ол  бірнеше  морфемадан  тұрады.  Көнетүркі  ескерткіштерінде 

ки  жəне  оның  варианты  ко  осы  аталған  мағынада  қолданылады. 

А.Н.  Кононов  -з  аффиксін  əрекет  атауларының  ретінде  қарасты-

рады да, негізінде ко варианты бар көз сөзінен шыққан деп есеп-

тейді,  бірақ  Батыс  Сібір  татарларының  тілінде  ku:kus  «көз»;  kus 

=е=  аффиксі  жалғануы  арқылы  күзе=  етістігі  жасалады.  Бірақ 

қазіргі  қазақ  тілінде  күзе=  тұлғасы  «күзету»  мағынасында  қол-

данылмайды, себебі оның орнын күзет= жаңа тұлғасы алмастыр-

ған. Мұндағы =т= – императив тұлға [71]. 

Сонымен,  түркі  түбірінің  байырғы  құрылымын  анықтау  мə-

селесін зерттеу барысында көрсетілген, түркітануда қалыптасқан 

осы  бағыттағы  белгілі  ғылыми  тұжырымдар  негізінде  (түбір 

морфеманың  үшдыбыстылығы  туралы  (Н.А.  Баскаков), CVC 

типімен  салыстырғанда V жəне CV құрылымдарының  алғашқы 

екендігі  туралы  (А.  Зайончковский,  Г.  Рамстедт,  А.Н.  Кононов, 

В.  Котвич), V, CV, VC жəне CVC типті  түбір  құрылымдарының 

қатар  қолданылуы  туралы  (Б.М.  Юнусалиев)  жəне  т.б.  пікірлер) 

түпкілікті шешімін тапты деп айта қою қиын. CV [72] типін түбірдің 

негізгі  құрылымы  ретінде  бөле  отырып,  мына  жағдайды  атап 

көрсетуге болады: түбір – тарихи категория, сондықтан тілдің əр 

даму кезеңінде түбірдің бірнеше моделі қатар қолданылуы мүмкін. 

Түбірді  тарихи  категория  ретінде  түсіну CVC құрылымымен 

салыстырғанда CV жəне VC түбір  құрылымдарының  алғашқы 

екендігі туралы тұжырым жасауға негіз болады. 

Бұл  мəселе  қазіргі  тілді  зерттеу  деңгейінің  антропоөзектік, 

функционалдық, кешенді сипатына сай жаңа сапада өзектеле түсіп 

отыр.  Біздің  ойымызша,  түбір  проблемасының  күн  тəртібінен 

түспей  отыруы  алғашқы  дыбыстық  тілдің  сұлбасы  байқала  бас-

таған кезден бастау алатын түркі түбірінің бірнеше сатылы даму 

жолы  мен  оның  қайшылыққа  толы  күрделі  құрылымдық  таби-

ғатына байланысты. 

Басқасын айтпағанда, агглютинативті табиғатына сай түбір тұл-

ғасының  қарапайымнан  күрделіге  қарай  дамуы  басты  ерекшелік 

болғанымен,  тарихи  даму  барысындағы  фонетикалық  заңдылық-

тарға орай қай кезеңде кері процестерді де (ықшамдану, редукция, 

элизия,  т.б.)  басынан  өткізуі,  одан  қайта  күрделенуі,  гаплалогия 

мен редукция, үнемдеу принципі бойынша жаңа тіркесім мен жаңа 

фонологиялық жағдайды туғызады. Бұл дыбыстардың позициялық 

ауысуына, дыбыстардың түсіп қалуына, екі дыбыстың орнына жаңа 

бір дыбыстың пайда болуына алып келеді. Ал дыбыс өзгерістерінің 

қордалануы коммуникативтік сипатта дыбыстық жүйенің жаңаша 

қалыптасуына  арқау  болады.  Дыбыстық  жүйедегі  өзгерістер  бір 

буынды  түбірлердің  құрылымына  əсер  етіп,  семантикалық  даму 

барысында  қарапайым  фонетикалық  өзгерістер  фонологиялық 

құрылымға да ықпал етуі мүмкін. Осы үдерістің нəтижесінде ды-

быс сəйкестіктерінің екінші дəрежелі фоно-морфо-семантикалық 

қырлары  қалыптасады.  Демек,  тіл  білімінің  қазіргі  кезеңдегі 

бағытының  кеңістігінен  қарасақ,  тілдің  (түбірдің)  шынайы  бол-

мысын танып, білу əрдайым тұлға мен мазмұнды бірлікте қарап, 

жалпытүркілік  лексика  қорының  негізін  құрайтын  бірбуынды 

түбірлердің  құрылымының  күрделенуінің  де,  семантикалық  да-

муы  да  адам  санасымен,  дүниетанымымен  тікелей  байланысты 

құбылыс ретінде танылады. 

Осы  тұрғыдан  бағамдап  қарасақ,  қазақ  тіл  біліміндегі  түбір 

құрылымына  қатысты  ғылыми  болжамдардың  жаңаша  сипатын 

Б. Сағындықұлының еңбектерінен көруге болады [73]. 

Атап  айтқанда,  қазақ  тіліндегі  түбірлердің  ғасырлар  бойы 

өзгеру, бір қалыптан екінші қалыпқа көшу эволюциясын өзге жү-

йедегі тілдердің деректерімен салыстырып, соның нəтижесінде ды-

быстық  сəйкестіктердің  этимологиясын,  үнемдеу  заңдылығының 

тілдегі  көрінісін,  флексия  құбылысының  қалдықтарын  анықтай-

ды.  Зерттеу  барысында  «силлабофонема»  ұғымын  енгізіп,  оны 

түбір  жəне  аффикстік  морфемалардың  реконструкциясын  анық-

тауда тиімді тəсіл ретінде ұсынады [74]. 

Мысалы,  шығу  төркіні  бір  дыбыстық  сəйкестіктер  негізінде 

қалыптасқан:  жайпақ-тайпақ,  жалпақ-талпақ,  саяз-таяз,  сірес-

құрылымындағы бірде тіл алды, бірде тіл арты, бірде ашық, бірде 

қысаң  дауыстылар:  балбыра-былбыра,  тарби-тырби,  арси-ырси, 

өз  ішіндегі  деректері  түбір  негіздерінің  құрылымының  даму 

динамикасының фоно-морфо-семантикалық əлеуетін көрсетеді. 

Мəселенің  бұлайша  қойылуының  сөздердің  түбірлік  құры-

лымына қатысты мəні тіптен ерекше. Оның ішінде реликтілі түбір 

морфемалар – осыдан жүздеген, мыңдаған жылдар жемісі, бұрын 

тарихта  болған  тілдік  құрылымдардың,  кей  жағдайда  танымас-

тай  боп  өзгерген,  өшкен,  иə  ұмытылған  элементтердің  көрінісі. 

Сондықтан да бұл бағытта іздену аса жауапты, əрі өте қиын. Де-

генмен ғылымның кең мүмкіндіктері мен əртүрлі əдіс-тəсілдерді 

пайдаланып,  табиғатындағы  талай  жұмбақ  құбылыстардың  қыр-

сырын айқындауға болатыны дəлелденіп отыр. Осы тұрғыдан, мы-

салы,  көне  түбірлерді  барлық  тілге  де  тəн  ортақ  тілдік  құбылыс 

ретінде қарау, орыс, неміс, қазақ, т.б. тілдік деректерінің негізінде 

типологиялық зерттеу жасауға да тиімді болып, соның нəтижесінде 

тың қорытындылар жасауға негіз болып отыр. 

Түбір  құрылымын  жаңа  деңгейде  анықтауға  негіз  болатын 

ғылыми нəтиженің бірі – қазақ тіл білімінде сөзжасам саласының 

дербестелуі  таным  нəтижесінде  тілде  атау  жасау  мəселесінде 

түбіржасам  мен  сөзжасам  сабақтасады.  Бірақ  сөзжасамды  анық-

таудың  негізінен  синхрондық  аспектіде  жүргізілуі  тілдің  тарихи 

даму қалыптасу жолын, сөзжасамдық тəсілдерін толық көрсетуге 

мүмкіншілік бермейді. Осымен байланысты А. Салқынбайдың сөз-

жасамдық процесті ойлаудың тілдегі сипатын танытатын күрделі 

құрылым  ретінде  онтогенездік  аспектіде,  диахрондық  сипатта 

бағалап,  тарихи  сөзжасам  процесін  семантикалық  тұрғыдан  қа-

растырған еңбегі түбіртанудың көкжиегін кеңіте түсті [75]. 

Зерттеу  барысында  туынды  сөзді  негіздеуші  түбір  сөздің 

мағынасы – макросема,  этимон  түбірлердікі – архисема  деп,  со-

нымен  бірге  өзек  сема,  арнаулы  сема,  ортақ  сема,  негізгі  сема-

көрсетіледі.  Демек,  морфологияда  түбірлес  сөздер  аясында  тү-

бірдің  семантикалық  табиғаты  толық  айқындалмайды.  Сөзжа-

самда  түбірлес  сөздердің  құрамындағы  архисеманың  сақталуы 

арқылы түбірдің тарихи даму барысы байқалады.

А. Салқынбай көрсеткендей, «тарихи сөзжасам процесін диа-

хронды аспектіде зерттелудің негізгі мəселелерінің бірі сөзжасамға 

негіз  болып  табылатын  түбірлермен,  олардың  архисемаларының 

жіктелу  жолдарымен,  мағыналық  ауқымдылығымен  байланыс-

ты» [76]. 

Ғалымның пікірі бойынша, кез келген туынды сөздің түбірінде 

сақталып,  мағыналық  жəне  тұлғалық  жіктеліске  түсіп,  өзгерген 

дамыған түбірлер – этимон түбірлер. Оларды табу, архисемасын 

анықтау  тарихи  сөзжасамның  негізгі  мəселелерінің  бірі  (Сонда). 

Мысалы, ар этимонының мағыналық дамуы: қозғалыс семасы (ар-

лан,  аруана,  арғымақ),  қасиетті  сема  (аруақ,  ар,  арша),  тазалық 

семасы  (ару,  аршын,  төс,  аруана,  т.б.),  арықтың  семасы,  арылу 

семасы, т.б. [77].

Осымен  байланысты  қазақ  тілі  лексикасының  өзегін  құрай-

тын тарихи туынды түбірлерді тіл дамуының фоно-морфосеман-

тикалық  құрылым  жəне  сөзжасам  сабақтастығында  диахрондық 

тұрғыдан сипаттап, уəждік жүйесін анықтау – қазақ тіл біліміндегі 

түбіртануға  жүктелген  аманат  іспетті.  Ұлттық  тіліміздің  құры-

лымын,  семантикалық  ортақ  өріс  пен  сөзжсамдық  түпкі  негіз 

арқылы қалыптастырған ортақ желісін түбір іздеу – заңды құбылыс.

Тілдің  дамуы  дегенде,  əдетте,  оның  жаңа  сөздер  мен  сөз 

тіркестері  арқылы  толығуы,  баюы  туралы  сөз  болады.  Алайда, 

ана тіліміздің басып өткен ұзын сонар жолының тарихи сілемдері 

мен қат-қабаттарындағы сырының көбі – сол жаңа сөздердің жа-

салуына негіз болып келе жатқан көне де байырғы түбір сөздердің 

бойында.  Сондықтан  да  базистік  лексиканың  құнарын  құрайтын 

байырғы  түбір  сөздер  табиғатын  тану,  соның  ішінде  түбір 

сөздердің  құрылымын,  қызметін,  дамуын,  өзгерістерін  зерттеп 

айқындау – өте  күрделі  жұмыс.  Бұл  мəселенің  əлі  күнге  шейін 

шешілмей  келе  жатуының  бір  сыры,  біздің  ойымызша,  байырғы 

сөздік  қордың  негізгі  ұйытқысы,  қайнар  көзі  болып  саналатын, 

ал қазірде сөзжасам жүйесінің көбіне шетіне шығып қалған түбір 

сөздерді  сөзжасам  теориясынан  тыс  қарау.  Сөзжасамға  қатысты, 

əдетте  тек  сөз  тудырушы  морфемалар  жеке  қарастырылады  да, 

түбір морфемаға дұрыс көңіл бөлінбейді, екі морфеманың бірлігі 

жете сабақтастырылмайды. 

Шын  мəнінде,  түбір  ұғымына  статикалық  сипат  тəн  болға-

нымен,  түбірдің  одан  арғы  даму  барысын  көрсететін  сөзжасам-

ның негізгі арқауы ретінде ол динамикалық категорияға айналады.

Сондықтан  да  оны  тек  диахрондық  тұрғыдан  ғана  қарастыру 

жеткіліксіз.  Қазіргі  тілде  де  сөзжасамдық  құрылымда  өмір  сү-

ріп,  қызмет  етіп  жатқан  этимологиялық  түбір-синхрондық  зерт-

теудің  де  объектісі.  Тілдік  құбылыстарды,  соның  ішінде  түбір-

ді синхрондық жəне диахрондық бірлік тұрғысынан қарау қажет-

тілігін  Бодуэн  де  Куртэне,  В.А.  Богородицкий,  А.А.  Потебня, 

Қ.  Жұбанов,  т.б.  атап  өткен.  Түбірлердің  синхрондық  тұрғыдан 

семантикасының  сақталып  қалуы  көп  жағдайда  сөзжасамдық 

модельдер арқылы туған деривациялық мағынамен тығыз байла-

нысты. Сондықтан түбірдің табиғатын тануды одан əрі жетілдіру 

жұмысы морфемалық талдау негізінде жəне сөзжасамдық модель-

дер жүйесінің қызметімен сəйкес қарастырылуы тиіс. 

Түбірдің  бірбуындылығына  қатысты  ғалымдардың  сүйенер 

тірегі – түркі тілдеріндегі түбірдің құрылымдық тұрақсыздық си-

паты.  Моносиллабтардың  құрылымы  фоно-морфо-семантикалық 

корреляция  негізінде  қатар  зерттеліп,  соның  нəтижесінде  түркі 

түбірінің  ең  кең  тараған  түрі – үш  дыбысты  түбірдің  басындағы 

(анлауты) да, соңғы дыбысының (ауслауты) да өзгермелі екендігі 

оның  тұрақсыздығын  тудыратыны  Э.  Севортян,  А.Н.  Кононов, 

Ə. Қайдаров, Е. Қажыбеков, т.б. ғалымдардың еңбектерінде дəлел-

денгені белгілі.

Сонымен  қатар,  байырғы  түбір  бірбуынды  емес,  көпбуынды 

түбірлердің даму бағыты оның қарапайым моносилабтық түрінен 

күрделі полисиллабтық түрлеріне қарай ма (Дж. Клоссон, т.б.), əлде 

керісінше ме (Г. Рамстедт, т.б.) деген мəселе əлі де талас күйінде 

қалып отыр. Мысалы, түркі тілдеріндегі түбірдің құрылымы тура-

лы Г. Рамстедтің көзқарасы басқаша. 

Осымен байланысты профессор М. Томановтың түркітанудағы 

жылысу, кірігу, фузия, т.б. құрылымдық өзгерістер мен модифи-

кацияға  қатысты  қазақ  тілінің  нақты  тілдік  деректерін  талдаула-

ры, қазақ тілінің тарихи-фонетикалық жүйесінің қалыптасуы тура-

лы пікірлерінің құндылығын атап өту орынды [78].

Жоғарыда  көрсеткеніміздей,  өзінің  зерттеуінде  Г.  Рамстедт 

түркі  тілдерін  моңғол  жəне  маньчжур  тілдерімен  салыстырғанда 

тіл  дамуының  кейінгі  сатысына  жатқызады  да,  түркі  тілдерінде 

байырғы түбір екібуынды деп қорытады: «В общетюркском языке 

первоначальным глаголом для значения «связывать» был – bа, но 

в якукском от bаin и подобных форм всеобщей глагольной осно-

вой (корнем) стал baj – и первоначальный корень расширился (за 

счет -j). В других случаях, более многочисленных, последний звук 

основы либо был отнесен к окончанию, либо выпал, и основа та-

ким образом сократилась» [79]. 

Түркі тілдерінің жалғамалылық қасиеті арқылы буын санының 

ұзарып,  күрделенуін  П.М.  Мелиоранский,  Б.Я.  Владимирцов  та 

көрсетіп,  ондай  түбірлерді  «жайылыңқы  түбірлер»  деп  атағаны 

белгілі.  Яғни  бір  түбір  əртүрлі  тілде  екі  түрлі  тұлғада  кездеседі. 

Біреуінде  бірбуынды  болса,  екінші  тілде  қосымша  дауыстының 

қосылуының нəтижесінде түбір жайылып, екібуындыға айналады. 

Дегенмен  түркітанушылардың  дені  «түбір»  ұғымын  беретін 

бір,  екі,  кейде  үшбуынды  этимологиялық  түбірлерді  əртүрлі  ды-

быстық (сіңісу, фузия, дыбыс алмасу, ауысу, редукция, т.б.), мор-

фологиялық  (кірігу,  өнімсіз  аффикстер  жалғануы,  т.б.),  семан-

тикалық (десемантизация), т.б. құбылыстардың негізіндегі құры-

лымдық жəне модификациялық өзгерістердің нəтижесі деп санай-

ды.  Яғни  қарапайым  түрінен  күрделіге  қарай  дамып,  соған  сай 

буын саны да өседі.

Диахрондық тұрғыдан туынды бола тұра, олардың синхрондық 

тұрғыдан  түбір  болып  саналуы  түбір  морфемасы  тетігінің  үнемі 

өзгерісте  болуымен,  оған  əсер  етуші  аффикстік  морфемалардың 

динамикалық табиғатымен тығыз байланысты [80]. 

Мысалы,  қазіргі  қазақ  тіліндегі  түбір  болып  саналатын  үй-

рет=  деген  етістіктің  тарихи  тұрғыдан  туынды  екендігін  былай-

ша көрсетуге болады: 

Үйрен//оgren > о «ойлау», о + g «ой», оg + re (етістік тудырушы 

аффикс) + n (етіс  тұлғасы),  яғни  түбірдің  құрылымының  өзгеруі 

оның  құрамындағы  сөз  тудырушылық  қабілетінің  сақталуы  мен 

қатынасуына байланысты [81]. 

Сайып  келгенде,  түбір  шегінің  өзгеруі – «түбір»  ұғымының 

тарихилығында, жалғамалы табиғатында.

Бұл  түркі  тілдерінде  тілдің  даму  барысында  морфологиялық 

элементтердің  əбден  жымдасып,  кірігіп  кетуі  туралы  теория-

мен  ұштасып  жатады.  Ол  теорияның  алғаш  негізін  қалаушы 

ғалымдардың бірі – В.В. Радлов. Ол басқаны былай қойғанда, кез 

келген  моносиллабтардың  өзінің  де  этимологиялық  түбір  бола 

алмайтынын, олардың көбін тарихи тұрғыдан морфемалық жікке 

бөлуге болатынын көрсетті. 

Осы бағыттағы тарихи грамматика ілімінің қол жеткен табыс-

тары негізінде -жақ, - жан, - тоқ, - той  тектес қазіргі тіліміздегі 

түбір сөздердің де құрамын жіктеуге болатынын Б.М. Юнусалиев 

те атап көрсеткені белгілі. 

Бірақ  ғалымдардың  бəрі  бірдей  соңғы  дауыссыз  дыбысты 

аффиксктік  элемент  деп  есептемейді.  Мысалы,  олар  -кел, -кет; 

-жаз, -жай, -жой, -жоқ, т.б. осы сияқты түбірлердегі соңғы ды-

бысты жалпы мағынаны жіктей түсетін «ішкі флексияның көрсет-

кіші» (Батманов И.А.), грамматикалық емес, «лексикаландырушы» 

қызмет  атқарады  (Қажыбеков  Е.), «модификациялық  көрсеткіш» 

(Кононов А.Н.) деп сипаттайды. 

С. Аманжоловтың «Қазақ тіліндегі флективтілік элементтері» 

деген  мақаласына  орай  профессор  Қ.  Жұбанов  ұят  жəне  ұял= 

сөздеріндегі -л жəне -т формаларының флективті формаларға тек 

сырттай  ғана  ұқсас,  ал  табиғаты  агглютинативті  деп  дəлелдейді: 

«Агглютинативная их природа затемнена лишь тем, что здесь ко-

рень,  более  того  производная  глагольная  основа – неживой.  Но 

ведь мертвые основы глаголов күре-с – «бороться» и живой по сей 

день суффикс взаимного залога -с остаются не употребляющими-

ся самостоятельно частями: *күрес= и *жар. Но не объявляем же 

после  этого  глаголы  күрес  и  жарыс  образованиями  флективного 

порядка» [82]. 

А.Н. Кононов, Х. Нигматов, А.А. Юлдашев, Б. Сағындықов, т.б., 

ғалымдар  СVС  тектес  түбірлердің  қалыптасуы  көп  жағдайда 

аффикстік морфемамен фузиялық бірігуінің нəтижесі деп, осыған 

орай Г.И. Рамстед, В.Л. Котвич, А. Зайончковский, Б.М. Юнуса-

лиев,  Ə.Т.  Қайдаров,  т.б.  Н.А.  Баскаковтың  түркі  тілдеріндегі 

байырғы  түбірдің  негізгі  түрі  деп  санайтын CVC түрін  тари-

хи  туынды  тұлға  деп  қарайды.  Осылайша CVC-тың  құрамынан 

ажыратылатын түбір морфема құрылымы қарапайым болғанмен, 

дыбыстардың  жай  тіркесі  емес,  олар – ерте  кезеңде  белгілі  бір 

лексикалық  мағынаға  ие  болған,  бірақ  семантикалық,  дыбыстық 

морфологиялық  өзгерістер  нəтижесінде  түрленіп,  этимологиясы 

көмексіленген, көне де тарихи категория. 

Осыған  байланысты  диахрондық  жəне  синхрондық  тұрғыдан 

қарастырылатын  «түбір»  ұғымы  «этимологиялық  түбір»  жəне 

«сөзжасамдық түбір» деп ажыратуды қажет етеді. 

Себебі  этимологиялық  түбірдің  бойында  əртүрлі  өзгерістерге 

ұшырап  түрленген,  құрылымдық,  семантикалық,  деривациялық 

валенттілікті  көрсететін  «ген»  сақталады.  Бұл  арада  біз  тудыру-

шы  сөз  бен  туынды  сөздің  семантикалық  сəйкестігін  зерттеп, 

осыған қатысты сөздің түбірін «ген» деп атаған А.Н. Тихоновтың 

еңбегін  көрсетіп,  пікірін  келтіруді  жөн  көрдік: «Носитель  на-

следственности,  обеспечивающий  преемственность  в  семантике, 

материальный  выразитель  семантической  общности  однокорен-

ных слов, и он, сочетаясь с различными аффиксами, нередко сам 

семантически  преобразуется» [83]. Бұл  анықтама  түркітанудағы 

Б.М.  Юнусалиевтің,  т.б.  түбіртанушылардың  пікірінен  алшақ 

кетпейді.  Бірақ  тілдің  одан  əрі  даму  барысында  морфологиялық 

құрылыстың  жетілуі,  лексикалық  баюы  (сөздердің  əртүрлі  топ-

тары  мен  жаңа  ұғымдарды  беретін  лексикалық  құралдарының 

көбеюі), соған сай түбір морфемасының құрылымының дамуына 

əкелді. Өзі беретін ұғымның ерекшелігі ашыла түскен сайын түбір 

сөздер «өлі» түбірлер түрінде «сүрленіп», жаңа ұғымға негіз бо-

лып  қала  береді.  Оны  түбірлес  сөздер  ұясындағы  ең  кіші,  ортақ 

бөлшекті ажырату арқылы жорамал түрінде қалпына келтіруге бо-

лады. Оған мүмкіншілік беретін – «өлі» түбірлердің көп жағдайда 

бір  туынды  сөзбен  шектелмей  екі,  я  одан  да  көп  сөз  тудырушы 

модельдердің құрамында кездесетін сөзжасамдық қызметі. Бұл – 

түбірлес  сөздердің,  жоғарыда  көрсетілгендей,  ортақ  «генін»  не-

месе  ортақ  түбірлерін («өлі»  түбірлерін)  анықтауға  көмектесетін 

жайт. 

Сонымен,  түбірді  тарихи  категория  ретінде  синхрондық  пен 

нəтижеге жетуге болатыны соңғы зерттеулер негізінде анықталып 

отыр.  Ал,  оның  нақты  көрінісі – сөзжасамдық  жүйе.  Ф.  де  Сос-

сюрдің көзқарасына сай тіл білімінде синхрондық тұрғыдан бол-

маса, диахрондық тұрғыдан сөзжасамдық жүйе жоқ деген пікір бар. 

Бірақ тілді одан əрі зерттеу диахрондық тұрғыдан да сөзжасамдық 

өзіндік жүйенің бар екенін дəлелдеп отыр. 

Себебі,  кез  келген  тілдік  құбылысты  бір  тілдің  өзіндік  ішкі 

заңдылықтары  негізінде  ғана  немесе  туыстас,  иə  жақын  тілдер 

шеңберінде  ғана  қарастырып  зерттеу  тіл  табиғатын,  оның  даму, 

өзгеру,  қалыптасу  заңдылықтарын  аша  алмайды,  жүйе-құрылы-

мын, бай мазмұнын өз дəрежесінде таныта алмайды. 

Осы тұрғыдан алғанда, біздің зерттеу барысында көбіне шарт-

ты түрде «өлі түбір» деп қарастырып отырған зерттеу нысанымыз-

ды «реликт түбір морфема» (РТМ) деп атап жəне оны бірінші рет 

тілдік  универсалий  ретінде  арнайы  зерттеген  Н.И.  Букетованың 

еңбегі назар аударарлық [84]. 

Осыған  орай,  Н.И.  Букетованың  еңбегінде  туынды  сөз  бен 

күрделі  сөздің  реликт  (жұрнақ)  түбірімен  ішкі  қатынасы  қа-

растырылып,  соның  негізінде  синхрондық  жəне  диахрондық 

тұрғыдағы семантикасы айқындалады. Соның нəтижесінде олар-

ды  морфемалар  деңгейіндегі  семантикалық  универсалий  деп 

қарауға болады. Осымен байланысты Н.И. Букетованың зерттеу-

лері  реликт  (жұрнақ)  түбірлерді  салыстырмалы-типологиялық 

ыңғайда  қарастырып,  сөзжасам  өрісіндегі  оның  орнын  анықтап, 

универсалийдің сипатын көрсетуді мақсат етеді.  

Ғалым РТМ-ны сөзжасам өрісінің өзегі мен перифериясының 

арасында тұрған тілдік бірлік ретінде санайды. Мəселенің бұлай 

қойылуының  сөздердің  түбірлік  құрылымына  қатысты  мəні  тіп-

тен  ерекше.  Оның  ішінде  реликтілі  түбір  морфемалар – осыдан 

жүздеген, мыңдаған жылдар жемісі, бұрын тарихта болған тілдік 

құрылымдардың, кей жағдайда танымастай боп өзгерген, өшкен, 

иə ұмытылған элементтердің көрінісі. Сондықтан да бұл бағытта 

іздену аса жауапты, əрі өте қиын. Дегенмен қазіргі тіл ғылымының 

кең  мүмкіндіктері  мен  əртүрлі  əдіс-тəсілдерін  пайдаланып,  тіл 

табиғатындағы талай жұмбақ құбылыстардың қыр-сырын айқын-

дауға  болатыны  дəлелденіп  отыр.  Осы  тұрғыдан,  мысалы,  көне 

«жұрнақ» (реликт)  түбірлерді  барлық  тілге  де  тəн  ортақ  тілдік 

құбылыс ретінде қарау, орыс, неміс, қазақ, т.б. тілдік деректерінің 

негізінде  типологиялық  зерттеу  барысында  тиімді  болып,  соның 

нəтижесінде тың қорытындылар жасауға негіз болып отыр. 

Соның  нəтижесінде  «реликт  түбір  морфема» (РТМ)  термині 

универсалий  ретінде  негізделеді.  Атап  айтқанда, «өріс»  теория-

сын  диахрондық  та,  синхрондық  та  деңгейдегі  сөзжасам  өрісін 

сипаттауға  қатысты  қолдану  семантикалық  арқауды  айқындауға 

мүмкіндік  береді.  Сол  арқылы  тарихи  туынды  түбірлердің  тілде 

сақталуы  мен  олардың  жүйесі  əртүрлі  неміс,  орыс,  қазақ  тілде-

рінде  қызмет  етуінің  ортақ  жақтары  жəне  айырмашылықтары 

көрсетіледі. 

Біздің  ойымызша,  түбір  проблемасына  қатысты  Н.И.  Буке-

тованың  зерттеуінің  жаңалығы  мынада:  реликт  түбірлердің 

семантикалық  жəне  өзгермелі  универсалий  ретінде  тілдік  да-

муға  тəн  құбылыс  санатында  қарастырылып,  синхрониядағы 

(«синхрондық  тегістік»)  олардың  мəні  жəне  диахрониядағы 

(«диахрондық тереңдік») көптеген арқаулары анықталған. Соның 

негізінде «диахрондық тереңдігі бар көне түбірлер ғана реликтіге 

айналған» деген тұжырым жасайды. 

Жоғарыда  атап  көрсеткеніміздей,  Н.И.  Букетова  реликт  тү-

бірлердің  сөзжасам  теориясына  сай  дəрежесін  көрсету  үшін 

сөзжасамдағы  синхрония  жəне  диахрония  мəселелерін  қарас-

тырып,  синхрондық  тегістік  пен  диахрондық  тереңдік  ұғым-

дарын  ұсынады.  Сөзжасам  мəселесінен  туындайтын  тілдік  таңба 

мəселесіне  тоқталып,  туынды  сөз  семантикасына  байланысты 

уəжділік пен уəжсіздікті түсіндіруі де түбірді танудағы диахрония 

мен синхрония сабақтастығының маңыздылығын дəйектейді.

Сонымен,  Н.И.  Букетова  неміс,  орыс,  қазақ  тілдеріндегі  ре-

ликт  түбір  морфемаларды  түбірдің  даму  процесінің  көрсеткіші 

ретінде  анықтайды.  Ғалымның  нақты  тілдік  деректер  мен  ізде-

ністерге  негіздеп  айтқан  бұл  тұжырымын  біздің  зерттеуіміз  де 

дəлелдеп отыр. Қазақ тіл білімінде түбірге қатысты тарихи, салыс-

тырмалы-тарихи,  тарихи-этимологиялық  сипаттағы  жалпы  мəсе-

лелер  көтеріліп,  зерттеу  нысаны  ретінде  біршама  қарастырылып 

жатқаны  белгілі.  Соңғы  кезде  нақты  ауқымды  тілдік  деректерге 

негізделген  тілдік  құбылыстар  шеңберіндегі  кешенді  ізденістер 

өрісі кеңеюде. Осы орайда Н.И. Букетованың қазақ тілі деректерін, 

əсіресе  типологиялық  жүйедегі  зерттеу  айналымына  енгізуін  тіл 

зерттеуінің жаңа деңгейі деп қараған жөн. 

Түркі  тілдері  түбіртану  мəселесін  зерттеуде  дəстүрлі  əдіс-

тəсілдермен  қатар,  тың  теориялық  танымдық  бағдар  ұстанудың 

жаңа  үлгісін  көрсеткен  башқұрт  ғалымы  А.  Шайхулов: «Еділ-

Жайық  аумағын  мекендеуші  түркі  халықтары  тіліндегі  моно-

силлабтардың құрылымы мен идеографиялық парадигмасын түр-

кіаралық  жəне  жалпытүркілік  лексиканың  ареалдық  континуу-

мында зерттеген еңбегі барысында аталған аймақтағы қазақ тілі-

мен  туыстас  қыпшақ  тобына  енетін  тілдерде  қолданылатын 

4000-нан  аса  түбір  негіздердің  жартысына  жуығы  этимологиясы 

күңгірт,  дербестігінен  айырылған  бірліктер»  деген  қорытындыға 

келеді [86].

Ғалым түркі түбірлерінің құрылымдық сипаттамасын жасау үш 

деңгейлі (фонологиялық, морфологиялық, семантикалық) зерттеу 

аясында  жүргізілгенде  ғана  нəтижелі  болатынын  атап  көрсетеді. 

Ғалымның  өзіндік  тұжырымдарында  түбір  табиғатын  зерттеуде 

теориялық-танымдық бағытты да ұстанып, иманенттік талдау мен 

когнитологиялық  талдауды  ұштастыра  қарастыруды  дəйектеуге 

тырысады.  Ол  қыпшақ  тобына  жататын – татар,  башқұрт,  қазақ, 

қарақалпақ тілдері мен туыстас чуваш, монғол, тұңғыс-маньчжур 

тілдері  деректері  негізінде  алтай  семьясына  енетін  тілдердегі 

ғалам  бейнесінің  ортақ  құрылымдық-семантикалық  өзегін  түбір-

лік  деңгейде  ажыратуға  болатынын  идеографиялық  парадигма 

негізінде  дəлелдейді.  Негізгі  тұжырымы  «дербес  жəне  реконст-

рукцияланған  моносиллабтардан  тұратын  тіларалық  лексикалық 

параллелдердің (жалпыалтайлық) семантикалық даму ерекшелік-

тері  олардың  жалпы  мазмұндық,  ономасиологиялық  қасиеттерін 

қамтитын идеографиялық сипатына сəйкес келеді» дегенге саяды.

Ал  қазіргі  түркі  тілдеріндегі