Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 1 (55), 2016 ж.
шеберлігімен байланыстыруға болады. Санадағы тілдік суреткерлік фразеологизмдер арқылы
беріледі. Ал ол қолданысқа енгенде поэтикалық мазмұнына жан бітіп, фразеологизмдердің танымдық
прагматикасынан эмоционалдық, экспрессивтік, бағалағыштық, стилистикалық, ассоциативті-
бейнелілік сипатқа ие болады. Тіл біліміндегі фразеологизмдердің танымдық мазмұны туралы
тұжырымдардың барлығы адам санасындағы бейнеленуі мен танымдық әрекетке түрткі болу
нәтижелерін талдауға негізделген. Онда адам танымының дүниенің тілдік бейнесін жасау
барысындағы тілдік бірліктерді таңдаудағы және мақсатқа жету барысында ақпаратты беру
қабілетіне ерекше назар аударылады.
Фразеологизмдер этнос өмірі мен адамның дүниені қабылдаудағы танымдық әлеміне қатысты
туындап, өзіне ғана тән рухани, этнотанымдық бояу бедерімен суреттеліп, тіл әлемінде ерекше
қолданысқа түсіп, ерекше тілдік бірліктердің бірі болып табылады. Қазіргі лингвистикалық
зерттеулер тілді адам ойымен, танымдық әрекетімен, ұшқыр қиялымен, этникалық ерекшелігімен,
поэтикалық болмысымен қатар, тілдік деректерді тілдік тұлғамен және когнитивтік санамен
(ұжыммен) сабақтастықта қарастыруымен ерекшеленеді. Осының нәтижесінде фразеологизмдерді
этнотанымдық тұрғыдан зерттеу арқылы ұлттануға, елтануға, дүниетануға жол салғандығын көруге
болады. «Тілдегі этнофразеологизмдер халықтың дүниетанымы, болмысы, салт-санасы, әдет-ғұрпы,
рухани мәдениеті сол халықтың тіршілігінен, өмір сүрген ортасынан, менталитетінен,
психологиясынан, әлеуметтік-саяси көзқарасынан мағлұмат беретін ұлттық құбылыс болып
табылады. Тіл - мәдениеттің феномені, ұлт мәдениетінің көрінісі ретінде ғылымда өз дәрежесінде әлі
де зерттелмей келеді. Тіл - рухани күш. Демек, тіл және семиотикалық таңбалар арқылы адам кез
келген құбылысты қабылдап, оған баға беріп, өз көзқарасымен ойын білдіре алады» [3].
Лингвокогнитология ғылымындағы фразеологизмдердің танымдық мазмұнынан әлемнің тілдік
бейнесіндегі ұлттық болмыс пен ұлттық ділді, әлем бейнесін таңбалаудағы фразеологизмдердің
ерекшелігін көруге болады. Тілдегі фразеологизмдерден этнос дүниетанымының дамуы мен
қалыптасуын, дүниенің санадағы бейнеленуін көрсетеді. Яғни фразеологизмдер арқылы ұлт
дүниетанымындағы әлемнің поэтикалық бейнесін көруге болады. Бұл турасында профессор Н.Уәли
фразеологизмдердің дүниенің тілдік бейнесін суреттеуіне қатысты: «Халық тілінде байырғыдан келе
жатқан тұрақты сөз оралымдарының (мақал- мәтел, қанатты сөздер, фразеологиялық тіркестер т.б.)
сан алуан сыры бар. Олай болатыны халық өзінің өткен дәуірлеріндегі наным-сенімін, түйсік-
түсінігін, ой-қиялын, тыныс-тіршілігін аз сөздің аясына сыйдырып, әрі нәрлі, әрі әрлі етіп ерекше
өрнектей білген. Фразеологизмдер халықтың өткені мен бүгінгісін жалғастырушы көпір іспетті.
Көркем образды, терең мазмұнды сөз өрнектері әр ұлт тілінің ерекше көрінісі болып табылады.
Мұндай сөз айшықтары жалпы халық тіліне айрықша реңк беріп, ұлттық характердің айқын белгісін
көрсетеді» - деген пікірінен анық көруге болады [4].
Қазақ халқы дүниетанымының ерекшеліктерінің бір парасын тілдегі фразеологиялық бірліктерддің
танымдық болмысынан көруге болады. Бұған дәлел ретінде мәдени-қоғамдық орта мен ғылыми орта
толық мойындаған қазақтар туралы арнайы зерттеу жүргізген Ф.Янушкевич: «Қазақтардың ойлау
қабілеттілігінің кереметіне менің барған сайын көзім жетті. Сөз дегенде ағып тұр. Бұл жағынан
оларды Батыс Азияның француздары деуге болады. Өзіне жоғарыдан менсінбей қарайтын халықтар
арасынан бұл көшпенділердің де құрметті орын алатын кезі келеді» - деп, бұдан бір жарым ғасыр
бұрын жазып қалдырғандығы мәлім. Айтулы ғалымды тамсандырған дүниенің бірі тілдегі тұрақты
тіркестердің табиғаты мен қолданысы десек артық айтқандық болмас. Мәселен тілдегі
ауызы дуалы,
Достарыңызбен бөлісу: