Хабаршы вестник bulletin «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»
жүктеу/скачать 4,16 Mb. Pdf көрінісі
|
| сөзі уәлі; қазық қағып, ат байлау; үкiм күту; жасықтан асықты айырып алу; кемпір жар-жар десе,
аяғы зар-зарға ұласады; тілін безеп, жанын жалдау; қой егіз тапса, жусан басы айыр шығады, т.б. деген тіркестер тұрақтылық сипатқа еніп, образды мәнде қолданыста жүргендігі этнос танымының ерекшелігін көрсетеді. Осы тұрғыдан келгенде фразеологизмдер адам санасындағы ойды суретті сөзбен (фразеологизм ретінде) жарыққа шығаруы дүниені танудағы танымдық әрекетінің нәтижесі ретінде қарастыруға болады. Яғни, тілдегі фразалық тіркестің толық концептісі оның когнитивтік семантикалық және ассоциациялық өрісі арқылы тануға болады.Демек, фразеологизмдер- дің когнитивтік семантикалық және ассоциациялық өрісінде пайда болған ақпараттық құрамында прагматикалық мағыналардың элементтері суреттеледі. Когнитивтистика ғылымында адам когнициясына (танымдық әрекетіне) басты назар аударылады. Адамның танымдық әрекеті барысында оның көзіне түскен (нысанына іліккен) іс-әрекеттер ғана емес, олардың ментальдік мағыналық ішкі көріністері, моделдері, символдық түрлері зерттеледі. Сепир-Уорфтардың тұжырымдауы бойынша, дүниені өзінше жүйеленіп бөлінеді, яғни оны концептулизациялаудың өзіне 28 Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 1(55), 2016 г. тән тәсілдері болады. Ақиқат дүниедегі заттарды, құбылыстарды, уақиғаларды белгілі бір концептілерге топтастырылады [5, 209]. Тілдегі сөздердің (концептілердің) уәжділігі атаудың номинитивтік белгілеріне қатысты болады. Адам баласы дүниедегі заттар мен құбылыстарды фразеологиялық тұрғыдан атау үшін олардың белгілі бір қасиеттері мен сыртқы ерекшеліктері санасында суреттеліп образды түрде жасалады. Бұған қатысты профессор А.Салқынбай: «Таным болмыстың қай түрін маңызды деп бағаласа, сол номинитивтік белгі арқылы атау жасалады» - деген, пікірі ойымызды дәлелдей түседі. Ғалымның аталған теориясына сәйкес фразеологизмдердің өзіндік номинитивтік белгілерімен қатар, танымдық мағынасы болады [6, 90]. Ж.И.Исаева: «Дүниенің паремологиялық бейнесінің өзіндік ерекшелігі сол, онда төрт түлік мал, жан-жануар үй хайуанаттары әлемінен алынған образдар арқылы «Табиғат ─ Адам ─ Қоғам» триадасының құрамдас бөліктері аралық екі жақты, үш жақты, көп қырлы байланыстардың, дәлірек айтқанда, «Адам: Жануар» жүйесі мен «Адам: Адам» аралық қатыстылықтың жарыстырмалы сипаттамасы жасалады. Мәселен, қазақ халқы бура, айғыр, бұқа, қошқар және теке малдарын төрт түліктің басы деп қадірлейді. Қазақтың мифологиялық, фольклорлық, эстетикалық, қарабайыр дүние бейнелерінде олар билік жолындағы күрестің, жойқын күштің, ырыс-құттың символы» - деген, пікірін фразеологизмдердің табиғатына қатыстылығын байқауға болады. Жалпы тілдегі фразеологизмдер пен паремеологизмдер поэтикалық образды сөздер ретінде қарастырсақ олардың лингвистикалық ішкі иірімдері бір-біріне жақын болып келеді [7, 32] Сонымен тілдегі фразеологизмдердің мағыналық астарында этностың танымдық әрекеттері мен дүниетанымдық болмысы бейнелі сөз орамдары арқылы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын этнотанымдық құндылықтар жиынтығы. Әр ұлттың фразеологиялық бірліктерінде сол ұлттың бүкіл өмірі, тарихы, дүниетанымы, тыныс-тіршілігі, жан дүниесі, мәдениеті көрініс табады. Фразеологизмдерді когнитивтік аспектіде қарау арқылы таным бұлағы танымдық талшық иірімдерін анықтауға болады. Ғылымдағы тіл мен таным өзара сабақтас категориялар, себебі тіл арқылы адам дүниені таниды. Яғни, фразеологизмдер – этностың дүниетанымдық болмысы мен мәдени өмір сүру үлгілерінен хабардар ететін тілдік бірлік. 1 Кеңесбаева І. К. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, 1977. 2 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы, 1998. – 194 бет. 3 Хазимова Ә.Ж. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық-мәдени деректері: Канд. дис. автореф. - Алматы, 2002. - 30 б. 4 Уәли Н. Фразеология және тілдік норма. – Алматы: Ғылым, 1997. – 169 б. 5 Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. – М.: Прогресс, 1993. – 654с. 6 Салқынбай А. Қазақ тілінің сөзжасамы. -Алматы: Қазақ университеті, 2003. -267 б. 7 Исева Ж.И. Паремиологиялық қордағы жан-жануарлар жүйесінің образдық-фондық жағдаяты // Абай ат. ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. - 32- 36 бб. жүктеу/скачать 4,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|