Байпақов К. М., Таймағамбетов Ж.Қ

 

289 

А.М.Досымбаева  айналысып  келеді.  ХХІ  ғасырдың  бас  кезінде  Жетісу 

далалы  аймағындағы  VІ-Х  ғасырларға  жататын  тҥркілердің  ескерткіші 

Жайсаң  ашылды.  Мерке  ӛзенінің  жоғарғы  ағысында  жҥргізілген 

археологиялық  зерттеулер  нәтижесінде  тас  мҥсіңдері  бар  ғҧрыптық 

ескерткіштер, 

петроглифтер 

шоғырының 

картасы 

жасалды 

(А.М.Досымбаева). Археологиялық-топографиялық картада барлығы бірнеше 

ондаған  мҥсінді  оба  қҧрылыстары  кӛрсетілген.  Зерттеу  барысында  64  тас 

мҥсін анықталды, оның 31-і әйел адамның мҥсіні болып табылады. Ғҧрыптық 

ескерткіштердің  статисткалық  талдауы  және  типологилық  мәліметтері 

негізінде ғибадатхана қҧрамына 38 мҥсінді кешен кіретіндігін анықтап берді. 

Ал ғҧрыптық конструкцияның негізгі бӛлігі диаметрі  4-5 метрден 16 метрге 

дейін,  биіктігі  0,5  метрден  1,3  метрге  дейін  жететін  тас  ҥйіндіден  тҥрады. 

Кейбір  обалардың  шығыс  жағынан  тастан  қаланған  қосымша  қҧрылыстары 

да кездеседі. 

       Меркенің  жарқын  ескерткіштерінің  бірі  Сандық  ҥстіртіне  кірер  жердегі 

екі  оба  мен  алғашқыда  обада  тҧрған  қҧлпытас  болып  табылады.  Оның  бір 

жақ шетіне биік бас киім киіп тҧрған әйел адамның бейнесі салынған. Ол екі 

қолымен ыдыс ҧстап тҧр. 

        Басы  ойықшамен  бӛлініп,  оны  денесінен  бӛліп  тҧр.  Қасы,  кӛзі,  жағы 

(беті),  иегі,  кеудесі,  қолдары  мен  ыдысы  шығыңқы.  Ҧзын  тік  мҧрыны  мен 

қастары  Т-тәрізді  тҧрпатта  шығыңқы  сызықпен  берілген,  кӛздері  сопақша 

келген ойық арқылы берілген, ауызы ішке қай кіріңкіреп тҧрған. Нәтижесінде 

бет  әлпетіне  әсемділік  беріліп,  бҧрыс  дӛңгелектер  беттегі  қызылын 

(шырайын)  келтірген.  Әйел  адам  жалаңаш  кҥйінде  берілген,  алақаны  толық 

ӛңделмеген,  ал  қолдары  білек  тҧсында  қайырылмаған.  Ыдысы  пиала  (кесе) 

тҧрпатты, алайда оның тҥбі кӛріне қоймайды. 

       Жалаңаш  ӛзенінің  жоғарғы  ағысынан  екі  обада  орналасқан  ҥш  мҥсін 

анықталынған.  Бҧл  №2,  3,  4  мҥсіндері  бар  қҧрбандық  шалатын  орын.  №2 

және  №3  тас  мҥсіндер  обаның  орталық  бӛлігіндегі  тонаушылар  қалдырған 

шҧңқырда жатқан. Олар бастапқы орындарынан жылжытылған, нәтижесінде 

қҧлпытас терісінен қойылған. 

       №2  мҥсін  қызыл  граниттен  қашалған  (оның  кӛлемі  0,74х0,29х0,19  м). 

Басы шабылған. Қолдарына денесіне параллель тҥрде кӛрсетілген. Қолдары, 

саусақтары  ӛңделе  қоймаған.  Екі  қолындағы  ыдыс  кубок  тҧрпатында 

(ернеуінің диаметрі тҥбінің диаметріне сай келеді). 

        №3  мҥсін  дәл  сондай  (№2  мҥсін)  граниттен  қашалып  дайындалған. 

Қазіргі  таңда  олар  қатар  жатыр.  Бҧл  мҥсіннің  кӛлемі:  0,62х0,25х0,18  м. 

Тӛменгі бӛлігі опырылып тҥскен, дегенмен аздап бҥгілген қолдары денесіне 

параллель  орналасқанымен,  ыдыс  әдейі кӛрсетілмеген  сияқты.  Мҥсіннің тек 

бір  жағы  (беткі)  ғана  ӛңделген.  Шет  (бҥйір)  жағынан  жалғыз-ақ  сырғасыз 

қҧлақ қабыршағы ғана тҥсірілген. Басы денесінен кішкентай ойықша арқылы 

бӛлініп  кӛрсетілген.  Мҧрыны  мен  қасы  біртҧтас  Т-тәрізді  мҥсінде  берілген, 

кӛздері миндаль тҥріндегі ойық, ауызы шығыңқы.  

       Қҧрбандық орнының осы тобына №4 мҥсін де кіреді. Ол ҧсақ тҥйіршікті 

қызыл  граниттен  қашалып  дайындалған  (0,68х0,28х0,16  м).  Мҥсін  обаның 

 

290 

ортасына  орналасқан,  жҥзі  солтҥстік-шығысқа  қаратылған.  Тастың  тек  бір 

жақ шеті ғана қашалған. Бет әлпеті схема тҥрінде берілген: Т-тәрізді мҧрын 

мен қас, т.б. Мҥсіннен адам жынысы нақты ажыратыла қоймайды. Киімі де, 

қолдары мен ыдыстары, әшекейлері де кӛрінбейді.  

       Оңтҥстік-шығыстан 

солтҥстік-батысқа  қарай  бірінен  кейін  бірі 

орналасқан  сайлардан  (Қоралас-сазы,  Тоғансай,  Жалаңаштың  жартысы, 

Сулы-сай, Қарасай, Шӛлсай, т.б.) ондаған тас мҥсіндері анықталған. Барлық 

конструкциялар мен мҥсіндер тпологиялық жағынан ӛзара жақын.  

      Әйтсе  де  ескерткіштер  тҥрі  тас  мҥсіндердің  сыртқы  пошымына,  санына, 

орналасу орнына қарай жіктелінеді. 

        Сҧлусай-7 обасында тӛрт мҥсін орналасқан. Бес ескерткіштен ҥш-ҥштен 

мҥсін  анықталған,  он  бір  обадан  екі-екіден  мҥсін  саналған,  ал  28 

конструкцияда  бір  мҥсіннен  болған.  Конструкциялардағы  екі  немесе  одан 

кӛп  мҥсіндердің  бірі  міндетті  тҥрде  ер  адамның  мҥсіні  болып  табылады. 

Қалғандарында  әйел  адамдар  бәдізделген.  Дегенмен  екі  ер  адамның  мҥсіні 

бар  бір  ескерткіш  пен  екі  әйелдің  мҥсіндері  қойылған  ҥш  конструкция  да 

анықталған.  

        Қашқасу-1,  Мҥйізді  қора-2  (№1,  2  обалар)  ескерткіштеріндегі  диаметрі 

6-10  м,  биіктігі  0,5-1,2  м  обалар  қасынан  оларға  шығыс  жағынан  жалғасқан 

кӛлемі  1,5х1,8  м  және  2,3х2,7  м  тікбҧрышты  қҧрылыстар  анықталған. 

Мҥсіндердің жҥзі шығысқа қаратылған. 

        Шайсандық-1  қорымы  ескерткіштің  басқа  тҥріне  (типіне)  жатады. 

Диаметрі  7  м,  биіктігі  0,6  м  обаның  ортасына  әйел  адамның  мҥсіні 

орнатылған.  Беті  шығысқа  қаратылған.  Шӛлсай-3  және  Сандық-2 

қорымдарындағы әйел адамдардың мҥсіндері обаның шығыс жағында тҧр, ал 

обаның ортасында тонаушылар шҧңқыры сақталынған. 

       Қҧлпытас  секілді  статуялар  (адам  денесінің  тек  жоғарғы  жағы  ғана 

бедерленген мҥсіндер) ӛз кезегінде бір обада мҥсіндермен бірге тҧра береді. 

       Статуялардың бірнеше тҥрі жіктелген: бас киімі кӛсретілген мҥсіндер, ер 

және әйел адамдардың мҥсіндері.  

       Ер адамның бас киімі дӛңгелек пішінді, ол екі скульптурада кӛрсетілген. 

Алты  мҥсінде  мҧрт  айқын  бедерленген,  бір  ер  адамның  мҥсінінде  сына 

тәрізді сақалы нақышталған. 

       Аралтөбе-1 ғұрыптық кешені тікбҧрышты қоршаулар тізбегінен тҧрады. 

Қоршаулардың  ортасында  диаметрі  0,2-0,3  м,  тереңдігі  0,2  м  кҥл 

толтырылған  шҧңқыр  анықталған.  Қоршауға  солтҥстік-батыс  жағынан  оба 

асты  конструкциясы  жалғасқан,  оның  ортасындағы  шҧңқырдан  малдың 

сҥйегі  мен  жылқы  жҥгенінің  ҥш  металл  тоғасы  табылған.  Солтҥстік-батыс 

сыртқы  қабырға  ортасынан  бастап  барлық  қабырғаларға  антропоморфты 

қҧлпытастар  орнатылған.  Типологиялық  тҧрғыдан  сипатталынып  жатқан 

конструкция  осы  мәдениет  таралған  аумақтағы  ежелгі  тҥркі  ғҧрыптық 

қоршауларын сипаттап берген әдебиеттер материалдарына ҧқсас. 

        Тҥркілердің  Аралтӛбелік  ғҧрыптық  кешені  Қырғызстан  аумағынан 

табылған  ежелгі  тҥркі  ғҧрыптық  конструкцияларына  ҧқсас,  дегенмен 

қоршауға солтҥстік-батыс жағынан жалғасатын шҧңқырда қҧрбандық малын 

 

291 

жерлеу  салты  бойынша  ӛзгешеленеді.  Шҧңқырдан  ат  әбзелдерінің 

қалдықтары (металл қапсырмалар, т.б.) алынған. 

       Бірнеше  кӛне  тҥркі  қоршаулары  Көржайлау-7  қорымы  қҧрамынан 

ашылып,  зерттелген.  Қорымнан  ҥш  қоршау  мен  бір  оба  қазылған.  Обадан 

басы  батысқа  бағытталған,  шалқасынан  жатқызылған  мҥрде  аршылады. 

Оның бас жағына  қолдан жапсырылған, тҥбі дӛңгелек  ыдыс қойылған, одан 

қойдың  қҧйымшақ  сҥйегі  мен  тігінен  ғҧрыптық  асқа  қадалған  қадалған 

пышақ шыққан. 

       №1  қоршауды  шеттерімен  қоса  есептегенде  шамамен  2  м-ден  сәл  ғана 

асады.  Конус  тәрізді  қосымша  қҧрылыс  негізгі  конструкцияға  оңтҥстік-

шығыс жағынан келіп қосылады. Қоршау қабырғалары тігінен қойылған тас 

плиталарынан  тҧрғызылған.  Сыртқы  жағын  бойлай  және  қоршаудың  ішкі 

ауданы  ҧсақ  малта  тастармен  толтырылған.  Қосымша  қҧрылысқа  тігінен  ер 

адамның  мҥсіні  орнатылған,  тҥбі  тастармен  шегенделген.  Мҥсінге  қару  мен 

сол қолына пиала тәрізді ыдыс қашап тҥсірілген. Бет әлпеті мҧқият ӛңделген, 

киімінің орамдары кӛрсетілген. 

       Мҥсіннің 

сол  қолындағы  жҥзі  қайрылып  жасалынған  қылыш 

ескерткіштің  хронологиясына  тҥзетулер  енгізуге  мҥмкіндік  береді,  оны 

зерттеген мамандар мҥсін ІХ-ХІІ ғасырларда тҧрғызылған деп пайымдайды.  

       Белсаз-1 қорымы диаметрі 5 м, 5 м және 8,7 м таспен ҥйілген ҥш обадан 

тҧрады.  Обалардың  биіктігі  0,4-1,3  м  аралығында.  Диаметрі  8,7  м  оба 

ортасында  граниттен  жасалған  ер  адамның  скульптурасы  тҧрған. 

Археологиялық  тазалаудан  кейін  оба  конструкциясының  жоспары  бойынша 

тік  бҧрышты  кӛлемі  7,5х7,4  м  қҧрылыстан  тҧратындығы  анықталынды. 

Скульптура  барельеф  техникасында  дайындалған.  Мҥсіннің  басы,  денесі, 

қарын  тҧсында  кубок  тәрізді  ыдысты  ҧстап  тҧрған  қолдары  айқын  берілген. 

Сондай-ақ  мҥсіннің  бет  пішімі  де  мҧқият  бедерленген.  Мҧндай  скульптура 

ғибадатханалық  ескерткіштерде  кеңінен  таралған  және  Мерке  ӛзені 

бойындағы биік ҥстірттегі туындыларға ӛте жақын. 

       Осы сипатталған оба қасындағы диаметрі 5 м-лік оба қазылған. Одан жас 

баланың  мҥрдесі  анықталған.  Мҥрде  ӛртеу  ғҧрпы  бойынша  жерленген. 

Қасына бҧйымдар қойылмаған. 

       Белсаз-2  қорымы  тас  ҥйінділерінен  тҧрғызылған  обалардан  тҧрады. 

Олардың  диаметрі  3-20  м,  биіктігі  1,5-3  м  аралығында.  Екі  обада  қазба 

жҧмыстары  жҥргізілген.  Диаметрі  6  м-лік  обадан  катакомбадағы  қабір 

аршылған.  Диаметрі  11  м-лік  екінші  обаның  ҥйіндісі  ормен  қоршалған. 

Ауданы  2х1,5  м  тік  бҧрышты  қҧрылыс  обаның  ортасында  орналасқан  және 

шеттері  бойынша  оңтҥстік-шығыстан  солтҥстік-батысқа  қарай  бағытталған. 

Онда бір ер адамның, бір әйел адамның тас мҥсіні тҧрған. Әйел адамның беті 

солтҥстік-батысқа, ер адамның беті оңтҥстік-шығысқа қаратылған. 

        Мҥсіндер граниттен, барельеф техникасында дайындалған. Екі мҥсіннің 

де  белбеу  тҧсындағы  қолында  ыдыс  тҧр.  Әйел  адамның  мҥсіні  ҧқыпты 

қашалған,  ҥшкір  бас  киімі,  бет-жҥзі,  кеудесіне  тағылған  әшекейлері  сынды 

бӛлшектері мҧқият берілген. 

 

292 

       Мүйізді  Қора-2  ғұрыптық  ескерткіштері.  Бҧл  кешен  екі  оба  тҥріндегі 

қҧрылыстан  тҧрады.  Ҥйіндінің  шығыс  жағынан  тікбҧрышты  қосымша 

қҧрылыс  жалғасқан.  Қосымша  қҧрылыстардың  екеуінен  де  шығысқа 

қаратылған  әйел  адамдардың  мҥсіндері анықталған.  Екі  мҥсін де  граниттен, 

барельеф  техникасы  бойынша  жасалған.  Кеуделері  дӛңгелек  тӛмпешік 

ретінде  берілген.  Екеуінің  де  кіндік  тҧсындағы  қолдарында  ыдыс 

бедерленген. №1 обадағы статуя тҥбі жалпақ кубок тҥріндегі ыдыс ҧстап тҧр. 

Бҧл  мҥсіннің  саусақтары  нақты  кӛрсетілген.  Екінші  мҥсін  алғашқысынан 

аздап  ӛзгешелеу:  мҧндағы  ыдыс  тҧғырлы  кубок  тәрізді;  басынан  бас  киім 

байқалынады. 

       Мерке  ғибадатханаларынан  анықталған  мҥсіндер  Оңтҥстік  Орыс 

далаларындағы половец ғибадатханаларына ҧқсас.  

       Мерке  ғибадатханасындағы  культтық  кешендер  бойынша  зерттелген  әрі 

сипатталған ескерткіштер типі әдебиетте половецтік «жасырын ғибадатхана» 

ретінде  белгілі.  Шығыс  Еуропа  далалы  аймақтарындағы  обалардан 

мҥсіндермен бірге мҥрделер де анықталған. 

       Дәл  осындай  ескерткіштер  Орталық  Қазақстаннан  да  анықталған. 

Оларды зерттеушілер ХІІ ғасырмен мерзімдеген. 

       Батыс  Қазақстан  ортағасырлық  көшпенділерінің  археологиялық 

жүктеу/скачать 2,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: