Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
III тарау. Ортағасырлы£ философия
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
Философия тарихы Ж Алтай, Қасабек А. 3
| 114
III тарау. Ортағасырлы£ философия тереңірек кез келген интеллекгуалды қызметке саяхат жасап, ислам гнозисі мен «сопылықтың» экстатикалық қасіретінде абсолютті білімді іздеуге түсті. Ас-Сухраверди. Жақия бен Хабеш ас-Сухраверди өз атын Иранның солтүс- тік-батысында орналасқан Сухаверд қаласьгаа байланысты алды, ол сол жерде 1153 жылы дүниеге келді. Ол өзінің философиялық көзқарасына байланысты өл- тірілді, соған орай оның атын «эл-мактүл» деп атап кетті, «эл-мактүл» арабшадан аударғанда өлтірілген деген мағынаны береді. Ол пайғамбар (с.ғ.с.) өлгеннен ке- йін дүниеге тағы да пайғамбарлар келеді деген сөзі үшін өлтірілді. Ол - жарық жұлдыз. Бастапқыда, Марате (эзірбайжан), одан кейін Исфаханға барады. Бір- неше жылдарын ол оңтүстік-шығыстағы Анадолыда өткізеді, оны ол жақта сел- жұқтар жақсы қарсы алды, эсіресе Рума ханзадалары жақсы қабылдайды. Жас- тайынан ислам ғылымына жэне философиясына, көбіне, «ү’сүл әл-фикхқа» (ме тодология құқық) қатты қызығушылық танытты. Философ көптеген ислам жерле- рін шарлап, соңында Алеппо деген жерге тоқталады, сол жерде оған «салахадцин» деп айып тағып, ислам насихаттаушылары қолынан 38 жасында, 1191 жылы Алле- по қамалында құпия жағдайда өлтіріледі. Оны исламды насихаттаушьшар ішінде элі де үлықтап жүргендермен қатар, жек көретіндер қатары аз емес. Оның елге эйгілі: «Хикмат әл-ишрак» («Иллюминизм даналығы»), «Ат-талвихат» («Ескерт- пе»), «Хайакил ан-нүр» («Жарық ескерткіші»), «Рузи баджамаат-е суфийан» («Ср- пылармен бір күн»), «Лугате муран» («Құмырсқалар тілі»), т.б. 49 кітабы бар. Ас- Сухраверди - исламның иллюминизм классикалық философиясын насихаттаушы «ишрак» («арайы»). Оның еңбектерін Шамседдин Мұхаммед Шахразури жэне Қүтб ад-дин Ширази (1311 жылы дүниеден өткен) сынға алып, оньщ есімін ел ге танытты. Оның философиялық тракгаттары осман жэне үнді оқымыстыларын бейқам қалдырмады. Философтың ойы бойынша, даналықтың соңы мен басы - дүниелік заттардан алыс болып, Қүдайға жақын болу. Ақиқатқа жетер жол әлемді зерттеу мен Құдайдың есімдерін ұлықгаудан тұрады деп, элемді зерттеу, ол білім алу деп санайды философ, соңында мұсылман перепатетиктері осы дұрыс деген тоқтамга келді. Перепатетиктердің кейбірі «Хикмат әл-ишрак» кітабының мағынасынан ақиқатты түсіне алмайды деп ойлаған. Ас-Сухраверди перепатетизмнен «ламахат», «телвихат» жэне «машари» кітабына өтеді. Ас-Сухравердидің ойынша, перепате- тиктердің түсінігі бойынша ақиқатгы түсінуге болмайды. Олардың мәліметтерін діндарлар мақүлдауы тиіс. Аллаға ұқсап багу. Осы сатыға көтерілгенде фило соф адамға айналады, оның денесі кебіс болады немесе ол денесін қаласа шешіп, қаласа киеді бір сөзбен жаны о дүниеде де, бұл дүниеде де қозғалыста болады. Олай болмаса, бір кітапты оқумен немесе логиканы дамыту арқылы даналыққа қол жеткізе алмайсың. Ал егер перипатетик болмаса, тағы жетіспеушілік болады. Осыдан қорытындылай отырып, философтарды: 1) жоғары сатыға шығып, Құдайдың есімдерін танып, перипатетик философ болғандар; 2) жогары сатыға көтерілген, Қүдай есімдерін үлықтаған, бірақ перипатетизм әдісіне компетентті еместер; 3) перипатетизмді өзінде дамытқан, түсінген, бірақ элі Қүдайды жете түсінбе- гендер, олар Аристотель тағы соған ұқсастар, өмірдің, дүниенің қызығын ұмыта алмайтындар деп бірнеше санатқа бөлген. 115 ["Іарсы тілді ислам философиясы Сонымен, ас-Сухраверди түсінігі бойынша, Құдайды түсіну эдісі бірін- піі догикалық түсінікті дамыту («бұрхан») болып табылады, содан кейін барып ақикатты (мұшахадат») таниды, оған жетуде материализмнен бас тартып, Құдайға жақындай хүсу. Бұл философ үшін перипатетикалық түсінікпен басталғанын және онымен аяқталғанын білдіреді. Өзінің «Хикмет эл-ишрак» кітабында ас-Сухраверди перипатетикалық фило- софиясының қайта қаралуын белгілейді немесе өзінікімен салыстыру керектігін айтады. Біріншіден, ол - логика. Ас-Сухраверди логика шеңберінде перипатетикалық жағынан категорияларға ерекше назарын аударды, ал онда Аристотельге қатысты категория кірген жоқ. Бұл жағдайдатөменде қалғандардың барлығы категория бо лып табылмайды, өйткені категориялар анықтамасы жағынан ең кең және жоғары түрлер. Перипатетиктердің категориялары өз орны, уақыты, «қатынастылығы» категориясына кірді немесе ас-Сухраверди категорияларды субстанция саны, байланыс жэне қимыл деп түсінді. Егер затқа жалпы жэне жеке мінездеме беріл- се, заттың ақиқатын түсіндіруге болады. «Таватур» (берілу тізбегі) - тәжірибесінің мәліметі бойынша, дұрыс мэлімет деп саналатындар, олар шынында да «индуктивті білім» қатарына кіргендер. Зерт- теу жұмыстарында индукция эдісін қолданады немесе бірнеше топтармен бірле- сіп белгілі мәселені шешеді. Бірақ бір мәселе жайлы әртүрлі топ шешіміне қарау мүмкін емес, сондықтан индукция өзінің категорияларын ескертіп отырады. Ал ат сөзін алсақ, ол - кісінейтін жануар. Біз оның жануар екенін білеміз, бірақ жануар болса да, ол жалғыз жануар емес, басқа жануарлар да бар. Сонымен, кісінейді де- гён соң оның ат екенін білеміз. Атгың кісінегенін білмейтін, естімеген адам үшін бір логика ештеңе бермейді. Таватур рамкасындағы түсінік бар, адамды алдау емес, ол дыбыс болып табылады. Олардың бэрі зерттеу мен мутаватир ілімде- рінің белгілі сандарымен шектелмейді. Онда ишуитивті ортақ мэн бар. Соны мен цоса ас-Сухраверди өзінің жарты сынын натуралды философ Аристотель жағына тастайды, эрі қарай ол ибн Сина философиясында орын алады. Бұл мә- селе материя мен форманьщ тұрақсыздығында, индивидуалды субстанцияның тұрақсыздығы («джаухар-и фард»), қуыстың тұрақсыздығы олардың сыны. Осы жағынан перипатетиктер оқымыстылары да дұрыс емес шешімге келді. Әсіресе ас-Сухраверди индивидуалды субстанция;немесе «жіңішкелік» түсінігіне қарсы шығады. Оқымысты үшін бүкіл материалды заттар Құдайдың білімінде жатыр, ол өзін материалды әлемде көрсетіп тұр, оны терістеу қараңгылық болып табылады. Жарықгың шығу тегі элемге жэне аспан әлеміне тиесілі емес, ол «берзах-и а’ля» немесе «’алям әл-мидхал» - қасқағым элеміне тиесілі жэне ол жарық әлемі мен се~ зім элемі ортасьшда орналасқан mundus imaginalis. «Әрекетшіл ақьш» заттардың («му’алляка») айна кескінін алып, адам ойына әлемді сездіреді. Бұл Платонның «әлем ойы» емес немесе «барзах» материалды заттармен сақталатын және ол ибн Синаның «әлденесі» емес, оны әлемнің физикалық заттарымен байланыстырады. Бұл - көрінетін элем жэне элем элементтері - күнэһарлардың жазаланатын элемі, ол жерде ерекше қиналулар болады, олар өздеріне сай жазаланады, өзінің балағаты, сыйламаганы, дұрыс емес қыльщтары үшін жазаланады, ал Құдай алдында шын- шьш болған адамдар, керісінше, бақытқа бөленеді. Сухраверди көне адамдардың |