Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
flapcw тілді ислам философиясы
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
Философия тарихы Ж Алтай, Қасабек А. 3
| flapcw тілді ислам философиясы
111 дер мыкты болмаса, қорғаныс үшін бэрін жасау керек. Егер жау күшті болмаса, е ш т е н е істемей бстпе-бет кездесу керек. Философтың ойынша, басшымен жақын қарым-катынаста болмаған жөн. Ең қауіпті орын - кеңесші уэзір. Уозірдің қауіп- сіздігі - оның сенімділігінде. Басшының кеңесшісі оған айтылғанның бэрін купил ұстауы керек. Ат-Тусидің өзі сондай қызметте болып, басшы қанша саған аға десе де, оған сен Кудай ретінде қарауың керек. Ат-Туси Құранның: өзіндік, отбасы жэне азаматтық болмыс сияқты үш бол- мыспен адамды байланыстыратынын айтты. Үй ойшыл үшін әйел мен күйеу, ата-анасы мен балалар арасындағы байланыс маңызды. Үй туралы ғалымның мақсаты - тэртіпті қадағалап, ондағы тыныштықты сақтау. Әкенің мақсаты - барлық отбасы мүшелерін орнына қойып, табысты көп жоймау. Байлық ұрпақтың жалғасына әсерін тигізеді. Ол үшін ат-Туси айтқандай, жақсы саланы таңдап, со- ның жолына жету. Ат-Туси байлық деп сараңдықпен сэйкес келмеген немесе отбасыға зиян кел- тірмегенді айтады. Ал оны таратуға келгенде ат-Туси шекті білу тиіс дейді. Ал неке - нәпсіні қандыру емес, урпақты эрі қарай жалғастыру. Әйел күйеуі үшін ақьшды, дана, адал болу керек. Онымен қатар ол ақсүйек ұрпағынан шығып, байлық пен сұлулықтан куралып, бірақ ақыл болмаса, мұның бағасы кетеді. Күйеуі ақшаны өз қолына алады. Оның жомарт болғаны абзал, бірақ әйелімен маңызды нәрсе туралы ақылдаспауы керек. Өйткені бұл отбасыны қайғыртпау үшін қажет. Ер адам үйінде жүректі болуы тиіс. Бала тәрбиесіне келеек, оларға жоғары қасиеттерді беру маңызды. Оларға бә- рін істете беріп, еркелетуге болмайтынымен келіседі. Оларға тамақ, киім, сөйлесу этикасы түсіндірілген соң ұнаған саласьга үйрету керек. Қыз бала жақсы әйел жэ не ана болуы тиіс. Ат-Туси ата-ананың құқығын сыйлауға көп көңіл бөледі. Психологиялық көзқараспен балалар экесінің алдындағы міндетін тек кэмелетке толғанда түсі- неді, ал анаға туғаннан бастап міндетті болады. Сонда ат-Туси эке алдында мін- дет балада интеллектуалды жақтан келсе, анаға сезім жағынан келеді деп шешеді. Ат-Туси үшін эке арқылы бала қызмет пен парызын түсінсе, ана арқылы тамақ, киімнің керектігін түсінеді. Қызметкерге де жақсы қарау керек, сонда ол саған қы- зығушылық танытады. Қызметкер де аяқ-қолымен жумысын жасайды, сондықтан оған да сүйіспеншілікпен қарау керек. Сонымен, ат-Туси үшін адамның үйі - өмі- рінің орталығы. Табысты сақтау, табысты көбейту, тэртіп, бэрі тыныштыққа алып келеді. Кухистанньщ Исмаилит басшысы Нашир ад-Дин ‘абд ар-Рахим өз уақытында ат-Тусиден ибн Мискавейханың «Тахзиб әл-а’хляк» кітабын араб тілінен парсыға аударып беруін сұрады, бірақ ол түпнұсқаны бүлдіріп алам ба деп келісімін бер- меді. Сонымен қатар ол кітапта саяси-этика туралы айтылмаған, сондықтан фило соф өзі трактат жазуға шешім қабылдайды. Нэтижесінде философ орта ғасырдағы өте жақсы оқу куралы болатын философия этикасы туралы «Ахляк-и насири» кітабын жазып шықты. Ибн Мискавейх сияқты ат-Тусиге де үлкен бақыт адамның ішкі мақсаты; ол бақыт Қүдайдың еркінің тілегін орындағанда негізделеді. Ондай бақыт Аристо- тельдің бақыт туралы ойынан ерекшеленеді. Нақтысыз жақсылықжасаушылардың 112 III тарау. Ортагасырлык, философия жеті, он бір, он екіге бөлінуі ибн Мискавейхтің кітабында көрсетілсе, ат-Тусиде ол он екіге бөлінеді. Жан ішінде теориялық және тэжірибелік сананы теріс көру мен тілек- ті қамтиды. Ибн Мискавейхке қарағанда ат-Туси эділдікті тәжірибелік санаға жатқызып, жақсылықты әділеттен жоғары қойып, махаббатты одан да жоғарыға қояды. Ибн Мискавейх Аристотель сияқты адамның сегіз жаман қасиетін жэ- не қорқыныш пен қайғының себебін түсіндіре келе, олардан арылу жолын көрсетеді. Соған қоса ибн Мискавейх олардың арасында байланыс бар екен- дігін түсіндірмейді. Оны өзіне ат-Туси алады. Адамгершілік - жеткіліксіздік, жанның үйлесімде болмауы. Аристотель мен ибн Мискавейх жанның қайғысы рухани күштің таратылуынан десе, ат-Туси этикалық төмендеуден дейді. Сон- дықтан қайғы жан күшінің таратылуы, жан күшінің жетпеуі, сана жағдайының нашарлауы сияқты үш себептен болуы мүмкін. Осыдан шығатын қорқыныщ қайғы мен нашарлаудан туындайды. Ат-Туси жан ауруының: есінен тану, қарапайым надандық, терең надандық сияқты ең маңыздыларын топтап көрсетеді. Есінен тану - жанның шындық пен өтірікті ажырата алмауы. Мұндай жағ- дайда адам дұрыс та, бурые та бола алмайды жэне оған ережені түсіндіру керек. Қарапайым надандық - адамның бір нәрсе туралы білімінің жетіспеушілігі. Ол кезде адам өзін білімді санап, әрі қарай ізденбейді. Оның емі оған адам тек материядан тұратындықтан емес, ойлау арқылы адам болып саналатынын ескер- ту керек, ол жануардан да жаман қасиет, жануарға бул кешірімді, ал адамға жоқ. Терең надандық адамның бір зат туралы білімінің жеткіліксіздігінен шығады. Ат-Туси бойынша, ол - емделмейгін ауру. «Ашу», «қорқақтық» жэне «қорқыныш» - адамның күшінен ауытқуы; бірін- шісі - артылу, екіншісі - жетпеуі, үшіншісі - нашар болуы. Дэл солай тэн қүштарлы- ғының артуы, құштарлықтың артып кетуі, еріншектік, құштарлықгың жетіспеуі, қайғы мен көре алмаушылық, қүштарлықтың нашарлауы. Көре алмаушылық ибн ат-Туси үшін бір адамның екінші адамның игілігінен айырылуына құштарлығы жэне ол игілік ешкімге жатпауы. Ол таза қызғаныштан басқа, ол кезде адам өзінде жоқ игілікті біреумен бөліскісі келеді. Ат-Туси қоғамды өмірдің табиғи іргесі дейді, себебі адам қоғамның бірі жэ не ол өзінің тумаларымен қатынасын көрсетіп отырады. Достық пен махаббат оның ішкі теориясының басты себебін құрайды. Бірақ сонда да өзінің этикалық «Аусаф эл-ашраф» кітабында ол өз еркімен тақуалықтан бас тартады. Ол мис- тикалық тәжірибе бар деп айтпайды, оның бар күші осы түсініктің интел- лектуалды бағасы мен рационалды формасына бағытталған. Яғни Туей шиит ойшылы болған. «Сопылық» - Туси үшін адамды тазартатын жеке жол. Оған Құдайға жақын болса жетуге болады. Ол үшін сопы Шариғат пен Сүннет арасы- ның айырмашылығына шек қоймауы керек. Жаратушыға толықгай бағыну, со пы өмірінің бэрінде Жаратушымен кездесу үшін саяхат жасайды. «Мәртебелі- лердің сипатында» ол адамның рухани жетілуін бөледі жэне жанның адамгерші- лік жағдайын да алтыға бөледі. Бірінші кезең - тылсым саяхатқа дайындық, адамның сенімді, ниеті мықты. Құдайға шынайы көңілмен бара алуы керек. |