Ұлы ойшыл, ғұлама – Әл Фарибидің даналық негіздері

97 
Мерв, Нишапур, Рей, Хамадан қалаларында да болып, білімін үнемі жетілдірумен 
болды. Сол қалаларда оқыды, еңбек етті. Шығыстың осы шаһарларында ол өз дәуірінің 
ең көрнекті ғалымдарымен, көркем сөз деректерімен танысады. Олардан тәлім-тәрбие 
алады. Әл-Фараби логика, әуез, астрономия және басқа ғылымдар бойынша көптеген 
еңбектер жазған. Ибн Халликан өз еңбегінің бір жерінде жерлесіміз жайлы:”Ол-аса ірі 
мұсылман Фәлсафашыларының бірі. Олардың ешқайсысы да олардың деңгейіне жеткен 
жоқ. Әбу Әли ибн Сина да өзінің шығармаларын жазу үстінде оның еңбектерін 
пайдаланғанын, сол арқылы мәшһүрлікке қол жеткенін еске алады”,-деген. 
Әл-Фараби жиһанкездікті ұнатқан. Араға біраз жылдар салып, Бағдаттан Шамға 
келеді, бірақ мұнда ұзақ аялдамастан Мысырға сапар шегеді.
Әл-Фараби педагогика,психология, эстетика мен акустика, астрономия 
мәселелерін де зерттеп, мәдениет пен ғылымға жеміті үлес қосқан. Сондай-ақ ол 
парасаттылық пен ағартушылықты жақтаған үлкен гуманист. Әбу-Нәсыр – халықтарды 
бейбіт өмір суруге, достыққа шақыра отырып, адам баласының білім мен парасатты 
ойын терең бағалаған кемеңгер. Әбу-Нәсыр метафизика, тіл білімі, логика, жағрапия, 
этика т.б. ғылым салаларынқамтитын жүз елуге тарта тракаттар жазған.
Әл-Фараби – көрнекті ойшыл, өзінің замандастарының арасындағы ең ірі ғалым, 
философ және шығыс аристотелизмінің ең ірі өкілі. Өзінің білімділігі мен 
сауаттылығының арқасында "Екінші Ұстаз" атауына ие болды. Әл-Фарабидің 
шығармашылық мұрасы орасан зор (150-ге жуық философиялық және ғылыми 
трактаттар), ал оның айналысқан ғылыми салалары ол – философия мен логика, саясат 
пен этика, музыка мен астрономия. Ғылыми еңбектерінің ең әйгілісі "Қайырымды қала 
тұрғындарының көзқарастары жайлы трактат" деп аталады. Оның атақты “Музыка 
туралы үлкен трактат” деген шығармасы әлемнің көптеген тілдеріне аударылған. 
Әл-Фараби философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің 
"Категориялар", "Метафизика", "Герменевтика", "Риторика", "Поэтика", бірінші және 
екінші "Аналитика", "Топикасы" және т.б көптеген еңбектеріне түсініктемелер жазды. 
Әбу Насырдың Платон және Аристотель философиясындағы идеяларға арналған 
кітабы оның философия саласындағы аса көрнекті ғалым екенін әрі философия пәнін 
терең меңгергенін дәлелдейді. Фараби Аристотельдің әлеуметтік-қоғамдық идеяларын 
дамыта отырып, өз тарапынан да “Кемеңгерлік меруерті”, “Ізгі қала тұрғындарының 
көзқарасы”, “Мәселелердің түп мазмұны”, “Ғалымдардың шығуы”, “Бақытқа жету”, 
“Азаматтық саясат”, “Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері” сияқты көптеген 
сындарлы философиялық еңбектер жазған. Фараби бұл еңбектерде дүние, қоғам, 
мемлекет, адамдардың қатынастары туралы заманнан озық тұрған пікірлер, 
пайымдаулар айтады. 
Орта ғасырдағы ғылым мен мәдениеттің үздік өкілі болған Әл-Фарабидің 
шығармалары латын,парсы,ағылшын,француз,неміс т.б. тілдеріге аударылып, жеке-
жеке кітап болып шықты. Күллі дүниенің ғалымдары Әл-Фараби өмірі мен 
шығармаларын орта ғасырларда араб,парсы және т.б.тілдерде жазған ғұламалар арқылы 
біле алады. Атап айтқанда Захир ад-Дин, Әбу-әл-Хасан әл-Байһақи. Әл-Байһақи 
кітабында шығыстан шыққан дәрігерлер,астрономдар,фәлсапашылардың өмірі мен 
еңбектерін әңгімелейді.Әл-Байһақи кітабында әл-Фараби жайлы да тарау бар, онда 
ғалымның өмірінің түрлі кезеңдері және шығармашылығы туралы мәліметтер береді. 
Ибн Саид Әл-Қифти әл-Фараби өміріне байланысты еңбектерінде ерекше баға беріп, 
ғылымға қосқан жаңалығын айтқан. Латын тілінде Веникс,Камерариус т.б. еңбектерін 
атап өтуге болады. Еуропа ғалымдарын да ұлы ғұламаның өмірі қызықтырған,атап 
айтқанда Роджер, Бекон, Спиноза, т.б. неміс ғалымдары И.П. Козегартен Фридрих 
Диетереци т.б.

98 
Әл-Фарабидің еңбектері күні бүгінге дейін өз мән-маңызын жоғалтқан жоқ. Әл-
Фарабидің мемлекет, ел басқару жөніндегі тұжырымдары, әлеуметтік-этикалық саяси 
көзқарастары бүгінгі қоғам үшін де айрықша маңызды. Оның еңбектері еуропалық 
Ренессанстың өрлеуіне үлкен ықпал етті. Фараби Шығыс пен Батыстың ғылымы мен 
ежелгі мәдениетін табыстыруда зор рөл атқарды. 
Қазақстандық шығыстану ғылымының көшбасшысы, ойшылдың ғылыми мұра-
ларының бірден-бір зерттеушісі, отандық филологиялық деректану саласының белді 
маманы, профессор Әбсаттар Дербісәлі өзінің негізгі ғылыми-зерттеулерімен қатар, 
көне қазақ даласының ұлы перзенті Әбу Насыр әл-Фараби туралы ортағасырлық араб 
тілді жазба жәдігерліктерді іздеп, тауып, аударып, «әл-Фарабидің эстетикасы» (1980), 
«Шыңырау бұлақтар» (1982), «Қазақ даласының жұлдыздары»(1995) сынды іргелі 
зерттеу еңбектер жазған ғалым. Ол Әбу Насыр әл-Фарабидің «Өлең өнерінің 
қағидалары туралы трактатын» (1975) тұңғыш рет қазақ тіліне аударып, ғылыми 
айналымға енгізді. Ғалым Ә.Дербісәлі Отырар ойшылы туралы алғашқы дереккөздер 
саналатын ортағасырлық араб тілді жылнама-еңбектерден (Захир ад-Дин Әбу-л Хасан 
әл-Байһақи (1099-1170) «Таттимай суану л-хикма» («Даналық сөздерге толықтырма»); 
Ибн Сайдәл-Қифти(1167-1148) «Ихбару-л ‘улама’би ахбари-л хукама’»(«Ғалымдар 
тарихы»);Ибн Халликан (1211-1282) «Уфайату-л а‘йан уа анба’’абна’ иаз-заман»(«Ұлы 
адамдардың қазасы және заманының ұлдары жайлы мағұлматтар туралы кітап»); Ибн 
Аби Усайби‘а (1203-1270) «‘Уйуну-л анба ’ фи табақати-л атиба’»(«Дәрігер топтары 
жайлы жаңалықтардың қайнар көзі»)ғалымның туған өлкесі мен өмірі туралы тарихи 
құнды деректерді қазақ оқырмандарына қазақ тілінде таныстырған тұңғыш 
арабтанушы. Сонымен қатар, ғалым Ә.Дербісәлі көне қала Отырарда туып-өсіп, 
мұраларын араб тілінде жазған әл-Фараби есімді өзге де ғалымдардың бар екенін 
анықтап, олар туралы тарихи, филологиялық зерттеулерін үнемі жариялап келеді. 
Қазіргі таңда ғалым зерттеулері бір ғана Отырардың өзінен әртүрлі ғылым, білім, 
мәдениет пен дін салаларының өкілдері болған отыз майталманның шыққанын көрсетіп 
отыр. 
Ал қазақ жеріндегі ортағасырлық мәдени, ғылыми, рухани орталықтар болған 
Отырар, Сүткент, Түркістан, Сауран, Сығанақ, Баршынкент, Жент, Исфиджаб-Сайрам, 
Тараз, Баласағұн сынды тарихи қалалардан шығып, өз мұраларын араб, парсы тіл-
дерінде жазып қалдырған ғұламалар мен олардың жазба жәдігерліктері туралы жазған 
шығыстанушы ғалым Ә.Дербісәлінің құнды зерттеулері ұлттық әдебиетіміздің тарихын 
байыта түскен өлшеусіз туындылар. 
Қайраткер ғалымның жан-жақты, зерделі ізденістерінің нәтижесінде Отырарлық 
ғұлама Әбу Насыр әл-Фарабидің тек арабша ғана емес, түрік, ағылшын, француз 
тілдерінде жазылған жиырма бес (25) еңбегін Түркияның түрлі кітапханаларынан 
тапқанын ерекше атап өткен жөн. 
Ғалым «Түркиядағы жазба жәдігерліктеріміз» атты аса құнды мақаласында 
Түркия кітапханалары мен қолжазба қорларына сүйеніп Әбу Насыр әл-Фарабидің 100-
ден астам еңбектерінің атын келтіріп, ғалымның «…өмірі мен шығармаларына 
арналған әлемдік деңгейдегі бір ізді, біртұтас, толыққанды библиография әлі еш жерде, 
ешқандай елде жасалған емес» деген еді.
Ғалым Ә.Дербісәлі 2014 жылдың қазан айында Испания Корольдігінде арнайы 
іс-сапарда болып, Марокко мен Испания кітапханаларынан еліміздің тарихына қатысты 
құнды құжаттарға қол жеткізді.
Солардың қатарында, арабтанушы ғалымның Эскуриал кітапханасынан ұлы 
бабамыз Әбу Насыр әл-Фарабидің теріге жазылған он (10) трактатының қолжазбасын 
тауып, Отанына оралтуы үлкен оқиға болды. Ол трактаттардың атауы төмендегідей: 
1) «Китаб та‘лиқ исагуджи ала фурфурис»,

99 
2) «Ард әби Наср фи китаб Бариирминийас»,
3) «Китаб әл-ибара»,
4) «Китаб әби Наср фи-л қийас»,
5) «Иртийас фи китаб ат-тахлил», 
6) «Калам ала аууал китаб әл-бурһан ли Әби Бакр бин Йахиа»,
7) «Қаул әби Бәкр Мұхаммед бин Йахия китаб әл-Бурһан»,
8) «Шарх Садр әл-мақала әл-аууал мин китаб Иқлидис ли Абу Наср Мұхаммед 
бин Мұхаммед әл-Фараби», 
9) «Шарх әл-мақала әл-хамис минһу ли Аби Наср айдан»,
10) «Китаб әл-мақулат»
Қазіргі таңда Әбу Насыр әл-Фараби еңбектерінің тізіміне қатысты ең көп 
таралған сан – жүз елу (150) мен екі жүздің (200) арасын құрап отыр. Ал, шын мәнінде, 
Отырарлық бабамыздың жазба мұрасының саны бұдан да көп болуы әбден ықтимал. 
Себебі, оның құнды жазбаларының біразы жоғалып, біздің заманымызға дейін жетпеді. 
Кейбірі әлі күнге дейін бізге беймәлім әртүрлі жеке, мемлекеттік мұрағаттарда, 
музейлерде, кітапханаларда т.б. жерлерде сақтаулы. 
Әбу Насыр әл-Фарабидің ғылымға белгісіз осындай бір жазба мұрасының 
қолжазбасы Мысыр Араб Республикасының Каир қаласындағы Араб қолжазбалары 
институтының (The Institute of Arabic Manuscripts) кітапхана қорынан табылды. Қорда 
Әбу Насыр әл-Фарабидің «әл-Мау‘иза» (“ةظعام رو”) (№382) атты трактаты микрофильм 
түрінде сақталған екен. Аталған қолжазба араб каллиграфиясы өнерінің классикалық 
бір түрі насх жазуымен көшірілген. Көлемі – 13×18 см, бет саны – 32, әр бет 14-15 
қатардан тұрады. Қолжазба нұсқаның көшірілген мерзімі – һижра жыл санағы бойынша 
сегіз жүз жетпіс тоғызыншы (879) жыл болып шықты. Ал, трактаттың қолжазба 
(№3195/3) күйінде сақтаулы орны Түркияның Стамбул қаласындағы Ахмед ІІІ 
кітапханасы. Оны анықтап, зерттеу болашақтың еншісінде. 
Сөзімізді түйіндесек, ІХ-Х ғасырларда Отырарда дүниеге келіп, өмірінің көп 
бөлігін араб елдерінде өткізіп, еңбектерін түгелдей дерлік араб тілінде жазып 
қалдырған ұлы бабамыздың араға бес-алты ғасыр салып (һижра ІХ /милади ХҮ) хатқа 
түскен бұл шығармасын оқып, аударып, зерттеп, ғылыми айналымға енгізу – ұлт 
алдындағы парызымыз болмақ. 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1. Әбсаттар Дербісәлі. Өнегелі өмір. Алматы: Қазақ университеті, Ш.77. –2016. – 
400 б
2. Машанов А. Әбунәсір әл-Фараби еңбектері алғаш рет қазақ тілінде. «Білім 
жәнееңбек»журналы,–1962.№1. 
3. Жарықбаев Қ. Қазақ тіліндегі Әбу Насыр әл-Фараби туралы әдебиеттің 
библиографиялық көрсеткіші // Қазақстан мектебі. – 1975. №11. 
4. Дербісәлі Ә. Түркиядағы жазба жәдігерліктеріміз //Имам Ағзам Әбу Ханифа 
мазһабы 
және 
қазіргі 
заман. 
Алматы. 
– 
2009. 
43 
б. 

100 

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: