107
дәрежесі өсе бастады. Аристотель философиясында алғаш рет өткен дәуір көзқарасына
терең талдау жасалды. Ол "Метафизика" деп аталатын кітабында философияның негізгі
мәселелерінің бірі — болмысты жан-жақты анықтай отырып, өзіне дейінгі ойшылдарға,
әсіресе, Платонның философиясына сын ескертпелер айтты. Аристотельдің
анықтамасындағы "материя" Платонның ұғымындағыдан әлдеқайда өзгеше. "Материя",
Аристотельдің ойынша, "субстрат" (латын тілінде "негіз", "астар" деген мағына береді).
Ол өзінің анықтаушысынан, формасынан айырылған процесс. Ең алдымен материя
белгілі бір формаға ие болады. Бұл процесс мүмкіндіктің жүзеге асуы, оның шындыққа
айналуы. Ендеше, форма жоқтан бар болмайды, болмыс еместен тумайды. Өйткені
болмыс еместен ештеңе де шықпайды. Ал, екіншіден, форма болмыстан да тумайды
екен. Егер ол болмыстан пайда болса, онда жаңадан болған нәрсенің бұрыннан да бар
екендігі даусыз болар еді. Аристотельдің ойынша, адам әуелгі кезде сауатсыз еді, енді
сауатты болды. Оның сауатты болғаны, бұрынғы сауатсыздығынан емес, керісінше,
адамның сауатты болғанынан, оның бойында сауаттылыққа деген мүмкіндіктің
(қабілеттің) бар болғандығынан. Материя деген ұғым, Аристотельдің түсінігі бойынша,
бір жағынан субстрат, яғни негіз, бірдеңенің ішкі астары. Бұл шын мәніндегі таза
мүмкіңдік қана деуге болады. Екінші жағынан материя мүмкшдік қана емес, ол іске
асқан шыңдық.
Аристотельдің даналығы — ол ешкім байыбына барып шеше алмаған
философиялық мәселені шешіп отыр. Адам көзі екі функцияны атқарады, бірі — көру.
Ол жан-жануарларға да тән қасиет. Екіншісі — адам көзі қоғамдық, материалдық, тағы
басқа қатынастардың мәнін ашады. Диалектикалық тұрғыдан қарағанда көздің екі
жақты қызметі бар. Бірі — ол көздің негізгі қасиеті көру екені айтылады. Бұл дүниені,
ен байлықты, жақсылық пен жамандықты, адалдық пен арамдықты көру, сол арқылы
санаға заттың түрін, түсін тағы басқа да қасиеттерін түсінуге жол ашу. Екінші жағынан,
көздің өзінің негізгі қызметі түп тамырымен өзгеріп, тек құмартудың, нәпсінің дамуына
жол ашып, дүниеге тоймайтын, ешбір тойымсыз кезге айналу. Ендеше көз бен
ақылдың, көз бен парасаттылықтың арасында диалектикалық байланыс бар. Өйткені
бірінші — көз сезімділік танымының алғашқы сатылары қабылдау мен елестетудің
формаларына кеңінен қызмет атқарса, екіншісінде көз арқылы рационалды танымның
биік сатысына жол ашылады.
Достарыңызбен бөлісу: