ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУЛЫҚ ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТІ

ИзвестИя КазУМОиМя
серия «ФИЛОЛОГИЧесКИе НАУКИ» 
200
бір тілдік әлеуметтік қоғамға жататын осы ұсақ мәселелердің басын қосады, сөйтіп, 
көптеген сөз қолданыстарының өзара ыңғайласуы және бірімен­бірі келісуі сияқты 
түсініледі. Лингвомәдениеттанулық құзыреттілік оны шешуде маңызды болып 
саналатын үш бағыттан тұрады. Мақалада осы мәселелер егжей­тегжейлі талданады.
Мәдениетаралық қатысымның жүзеге асуында лингвомәдениет­
танулық құзыреттіліктің орны айрықша. Лингвомәдениеттанулық 
құзыреттілікке қол жеткізу оны шешуде маңызды болып саналатын 
үш бағыттан тұрады. Және бұл үш бағыт кез келген адамның 
лингвомәдениеттанулық құзыреттілігінің қалыптасуындағы шешуші 
факторлар қатарына да жатады. 
1. Лингвокультуремаларды жеке тұлғаның түсініп қолдануынан 
бастап әлеуметтік маңызы бар мәселе ретіндегі лингвомәдениеттану­
лық құзыреттілікке қол жеткізу немесе айтушы мен тыңдаушыда 
лингвомәдениеттанулық білімнің толық көрінуі;
2. Жекелеген лингвокультуремаларды жаттап алу арқылы емес, 
оның құрылымын интерпретациялауға жүйелі функциональды 
тұрғыдан келуі;
3. Лингвомәдениеттанулық құзыреттілік құрылымына танымдық 
тұрғыдан талдау жасай алуы;
Енді осылардың әрқайсысына жеке­жеке тоқталып көрейік. 
Жалпы құзыреттілік ұғымының мағынасы бірнеше ұсақ 
мәселелердің жиынтығы сияқты. Лингвомәдениеттанулық құзыреттілік 
белгілі бір тілдік әлеуметтік қоғамға жататын осы ұсақ мәселелердің 
басын қосатын, көптеген сөз қолданыстарының өзара ыңғайласуы, 
бірімен­бірі келісуі сияқты түсініледі. Лингвомәдениеттанулық 
құзыреттіліктің осы қасиетіне қатысты Г.Пауль былай деп жазған 
екен: “Подлинным объектом языкового исследования является 
совокупность проявлений речевой деятельности всех относящихся 
к данной языковой общности индивидов в их взаимодействии” [1, 
68 б.]. Жеке тұлға қоғамның кішкене бөлшегі болып саналады. 
Әрбір жеке тұлғада лингвомәдениеттанулық білім мен ұғымдардың 
қалыптасуының психологиялық үрдісі қатар жүреді. Бұл туралы да 
Г. Пауль: “Всякое чисто психическое взаимодействие совершается в 
недрах души индивидуума”, ̶ дейді [1, 71 б.]. Жеке тұлғаның мәдени 
лингвистикалық түсінігі қаншалықты жеке болғанына қарамастан сол 
мәдени қоғамның өкілдері қабылдаған ортақ мәселелердің де ықпалын 
сезеді.
Жеке тұлғаға айрықша мән берілуі де жайдан­жай емес. Себебі бұдан 
әрбір адамның психикасындағы мәдениеттің көрінісі аңғарылады. Бір 
ISSN 2411-8745
Number 1 (2016), 199 - 209

ҚазХҚжӘТУ ХАБАРШЫСЫ
«ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ» сериясы
201
кезде тілші­ғалымдар қанша жеке тұлға болса, сонша диалект болады 
деп санаған екен. Бұл пікірге дау айтқан ғалымдар қатары да баршы лық. 
Олар бұл пікірді тілдің әлеуметтік сипатын толық ашпай берілген пікір 
деп қарайтындарын жасырмайды. Ал тілдің әлеуметтік сипаты ̶ тілдің 
адамда, белгілі бір ұжымда өмір сүруінің де көрінісі. Бұл туралы И.А. 
Бодуэн де Куртене: “Язык существует только в индивидуальных мозгах, 
только в душах, только в психике индивидов или особей составляющих 
данное языковое общество. Язык племенной и национальный является 
чистой отвлеченностью, обобщающей конструкцией, созданной из 
целого ряда реально существующих индивидуальных языков. Такой 
племенной и национальный язык состоит из суммы ассоциаций 
языковых представлений с представлениями внеязыковыми 
ассоциаций, свойственных индивидам, и в отвлеченном, абстрактном 
смысле, в виде среднего вывода, также народами и племенами” [2, 
252­б.].
Ғалымдар И.А. Бодуэн де Куртененің осы тұжырымы 
лингвомәдениеттанулық талдау әдістемесінің негізіне қалануы 
мүмкін дегенді айтады. Себебі оның берген айқындамасы мәдениет 
пен тілді сақтау мен қалыптастыру механизмдеріне сәйкес келеді. 
Лингвокультуремалар арқылы көрінетін нақты тілдік ұғымдардан 
лингвомәдениеттанулық құзыреттіліктің құрылымдық сипатына 
қарай талдау жасағанда осы жолдың мәдени мағынаны тереңірек 
түсіндіретініне көз жеткізуге болады. Бұл тұста Н.А. Рубакиннің 
мнема теориясы назар аудартпай қоймайды. Ол былай деп жазады: 
“Этот термин, обнимающий собою процессы получения, сохранения 
и оживания раздражений, впервые был введен в науку знаменитым 
немецким биологом дарвинистом, профессором Рихардом Семоном в 
начале этого столетия в его замечательных трудах “Die Mneme” және 
“Die mnemischen Empfindungen” [3, 52 б.].
Енді бір ғалымдар: “И.П. Павловтың шартты рефлекстері сияқты 
мнема психикалық ойлау мазмұнын зерттеудің басты объектісі болып 
саналады”, деген де пікір айтады [4, 56­б]. Мұның мәнісі жеке тұлғаға 
әсер ететін сыртқы өзгерістер оның психикасына энграмм түрінде 
жазылып қалады. Энграмм орыс тіліне “жазу” деп аударылады 
екен. Осындай энграмм жазулардың жиынтығы мнеманы құрайды. 
Е.Н. Ильин редакциясымен шыққан “Орыс тілінің түсіндірме 
сөздігінде” мнема туралы: “Совокупность правил и приемов, 
облегчающих запоминание нужных сведений, фактов при помощи 
создания искусственных ассоциаций”, ̶ деп жазылған [5, 268 б.]. Яғни, 
ISSN 2411-8745
Number 1 (2016), 199 - 209

ИзвестИя КазУМОиМя
серия «ФИЛОЛОГИЧесКИе НАУКИ» 
202
басқа лингвомәдениеттанулық қоғамда өмір сүріп жатқан адам өзіне 
беймәлім, бейтаныс ұғымдар мен түсініктерді, басқаша айтқанда 
лингвокультуремаларды өзінің санасына жазып алады. Оларды әр 
адам өзіне белгілі бір заттармен салыстыру, ұқсастықтары арқылы 
есте ұстау тәсілімен жадында сақтауға тырысады. Алғашында 
жасырын түрде кіргендей болған түсініктер біртіндеп оның басында 
оянып, қозғалысқа түсіп, санасына дендеп енеді. Осылайша, адам 
сүріп жатқан ортаның әрі күрделі, әрі әртүрлі әсері оның санасында 
өзара байланысқан әртүрлі энграммдар кешені түрінде көрініс табады. 
Сөз энграммдарды оятуға қабылетті сигналдар тәрізді. Ең басында 
пайда болған энграммдардан басқа мнематикалық энграммдар да бар. 
Олар адам санасына дайын энграммдардың көмегімен кіріп, әртүрлі 
ассоциациялар арқылы қайта топтасып, қайта құрылып, сол арқылы 
санада белгілі бір түсініктің пайда болуына ықпал етеді. Бұлардың 
мысалына белгілі бір мәдени объект, көпке белгілі құндылық т.б. 
жатқызуға болады. Мысалы, Тәуелсіздік Монументіне байланысты 
мына үзіндіні алайық: 
“
Тәуелсіздік
 
Монументі Республика алаңын 
көркейтіп тұрған қайталанбас туындылардың бірі болып табылады. 
Ол Шота Уалихановтың бастауымен салынған. Оңтүстік Астананың 
көгімен шектесіп тұрған Ұлы алтын адам қанатты жолбарысты 
бағындырып тұрғандай. Ал айналасында орналасқан туындылар қазақ 
халқының тарихын көз алдыңа елестетеді. Тәуелсіздік монументінің 
екі қапталын айнала қазақ халқының тарихи өткен өмір белестерінен 
сыр шертетін шағын архитектуралық­мүсіндемелік бедерлі бейнелер 
орналасқан. Атап айтқанда, сонау сақтар дәуірінен тәуелсіздіктің 
жариялануына дейінгі тарихи кезеңдерді: Томирис заманынан бастап 
әл­Фараби, қазақ хандығының құрылуы, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл 
сұлама, жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес, қазақ пен орыс халқы 
арасындағы байланыстар, ұлт­азаттық қозғалыстары, 2­дүниежүзілік 
соғыс, Желтоқсан оқиғасы мен Тәуелсіздіктің жариялануын 
көрсететін ұтымды шешім тапқан көрініс­суреттер орналасып, әрі 
олар бір­бірімен жымдаса жалғасып, көркем жарасым тапқан” [6]. 
Бұл үзіндіде “Тәуелсіздік, Шота Уалиханов, Ұлы алтын адам, қанатты 
жолбарыс,Томирис, әл­Фараби, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама, 
жоңғар шапқыншылығы,ұлт­азаттық қозғалыс, екінші дүниежүзілік 
соғыс, Желтоқсан көтерілісі” сияқты лингвокультуремалар 
бар
.
Қазақ еліне келіп оқып жатқан шетелдік студенттер басқа 
лингвомәдениеттанулық қоғамда өмір сүріп жатқан адам болып 
табылады. Олар көшеде жүргенде көрген заттарына, соның арасында 
ISSN 2411-8745
Number 1 (2016), 199 - 209

ҚазХҚжӘТУ ХАБАРШЫСЫ
«ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ» сериясы
203
ескерткіштерге де назар аударады. Өздеріне беймәлім, бейтаныс 
ұғымдар мен түсініктерді, басқаша айтқанда лингвокультуремаларды 
өзінің санасында қалдыруға тырысады. Санада қалдыру әр адамда әр 
түрлі жүреді. Біреу өзіне белгілі бір заттармен салыстыру арқылы, 
енді біреу ұқсастықтары арқылы есте ұстауға тырысады. Мұны 
лингвомәдениеттануда энграммдар кешені дейді. Студент ескерткішке 
қызығушылық танытса, оны есінде қалдырғысы келсе, оның кейбір 
белгілерін, не ескерткіште бейнеленген заттардың атын өзінің санасына 
жазып алуға тырысады. Мұны энграмм дейді. Және сол сәтте жазып 
алуға тырысқан энграммға ұқсас өз еліндегі бір затты, не осы елдегі 
әлдебір затты, не сөзді есінде қалдыруға тырысады. Санасына жазып 
алуға тырысқан энграммдарды өзінің есінде қалдыруға тырысқан 
ұқсас затпен салыстыру арқылы сақтағысы келсе, сол заттың аты 
ойына келеді де, оның санасындағы энграммды оятады. Осылайша, 
ойындағы сөз санадағы энграммдарды оятуға қабылетті сигналдар 
ролін атқарады екен. Сондықтан бұл әдісті өзге тілді адам үшін тіл 
үйренудің, сол тілге тән қалтарыстарды дұрыс түсініп есте сақтаудың, 
ең соңында лингвомәдениеттанулық құзыреттілікті қалыптастырудың 
өте тиімді жолының бірі деп санауға болады. Сонымен бірге мнеманың 
лингвомәдениеттанулық құзыреттілікті қалыптастыруға ықпалы, 
тілдік бірліктердің мағынасына сәйкес ақпараттың прагматикалық 
құрамда топтаса отырып, нақты мәдени мағынаны беруші рөлін 
атқаратындығында. Лингвомәдениеттану үшін маңыздысы ̶ мағынаның 
кез келген нақты мәдениетті иеленуші жеке тұлға ғана қолданатын 
шектеулі деңгейде интерпретациялануы емес, лингвомәдениеттанулық 
құзыреттілікті толық көрсете алатын әлеуметтік­мәдени мнемаларды 
интерпретациялауға дейін көтеріле алатындығы. Басқаша айтқанда, 
лингвокультуреманы жеке пайдаланудан гөрі оның жалпылануына 
айтушы мен тыңдаушыға бірдей түсінікті болып кеңеюіне қол жеткізу 
керек. Мнема теориясы жеке адамға да, белгілі бір ұжымға да, 
олардың өзара қарым­қатынасына да тән болып келеді. Сондықтан 
мнемалар туралы оқып­білу лингвомәдениеттанулық жүйені ғылыми 
тұрғыдан үйренуге негіз қалайды. Мұндай көзқарас тіл мен мәдениет 
сияқты құбылыстарды тұтастықта қарауға мүмкіндік береді. Мұндағы 
жалпылық жекеліктен шығады: адамдар арсындағы өзара әрекеттесу 
мен байланыс әр адамда болатын жеке мнемаларды өзінше түсініп, 
санасында өзінше қалдыруына негізделе отырып, ұлттық тұлға 
ұғымын туғызады. Яғни, әр қоғамға тән лингвомәдениеттанулық 
мнемаларды қалыптастырады. Әрбір жеке тұлғаның мнемаларды 
ISSN 2411-8745
Number 1 (2016), 199 - 209

ИзвестИя КазУМОиМя
серия «ФИЛОЛОГИЧесКИе НАУКИ» 
204
өзінің өзге мәдениеттегі өзгерісті көруі мен түйсінуі деңгейінде 
қабылдауы лингвомәдениеттанулық құзыреттілік ұғымына алып 
келеді. Осылайша, әлеуметтік лингвомәдениеттанулық құзыреттілік 
жеке тұлғалардан жинақталған ұлттық­мәдени нормаларды қорыту 
мен олардан бір ортақ ұлттық ерекшелікті табу арқылы жасалады. 
Мнема теориясы тұрғысынан мәдениет пен тіл ұғымын 
интерпретациялау лингвомәдениеттанулық ақпараттарды жинақтау 
мен берудің тарихи жағдайларына, бір әлеуметтік ұжымнан 
екіншісіне өтуге, ұжымнан жеке адамға, ұлттың бір ұлттан екінші 
ұлтқа өтуіне байланысты объективті түрде зерттеуді керек етеді. 
Екінші лингвомәдениеттанулық құзыреттіліктің маңызды жағы 
– оның құрылымын функцоинальды түрде интерпретациялаудың 
қажеттігі. Лингвомәдениеттанулық құзыреттілік тілдік бірліктердің 
парадигматикалық жүйесін ғана емес, сонымен бірге оған тән 
функцияларды да ашып көрсете алады. Оның бұл ерекшелігі – 
сөз мағынасын теориялық жақтан интерпретациялауда ғана емес, 
лингвомәдениеттануды өзінше пән ретінде оқытуда, оның әдістемелік 
негізін қалыптастыруда өте маңызды. Бұл тұста ұсынылған 
лингвокультуреманың жай ғана тілдік бірлік емес, сол мәтіннің ішіне 
кіріге отырып, оның мағынасын қалыптастыруға өзіндік үлес қоса 
алатын және осы қасиеті арқылы өзін де көрсетіп, ұсынып тұрғандай 
әсер қалдыратынын айтуымыз керек. Лингвокультуремаға осы 
тұрғыдан қарағанда ол мәтін мен ондағы жүйелілік, дедукция мен 
индукция бір­бірімен тығыз байланысқан біртұтас нәрсенің екі жағы 
сияқты түсініледі. Кез келген лингвокультуреманы естігенде оның 
екі мағынасы қатар елестейтін сияқты. Біріншісі – синтагматикалық 
мағынасы немесе функциональдық аспектісі. Екіншісі – сөздің тіл 
бірлігінің сыртындағы мағынасы. Ол – сол аталған лингвокультуремаға 
қатысты оны қалай пайдалануға, қолдануға болатыны жөніндегі 
адамның білімі. Мысалы, 
“қазы” 
сөзін естігенде оның қазақ 
дастарқанының сәні, қазақтың басты асы, ас төресі ̶ бір сөзбен 
айтқанда, тамақтың аты екендігі ғана ойға оралмайды, сонымен бірге 
оның қалай жасалатыны да, қалай пісірілетіні де көзімізге елестейді. 
Мұндайда лингвомәдениеттанулық синтагманың әртүрлі мәдениеттегі 
айырмашылығы да әртүрлі деңгейде көріне бастайды. Мысалы, қазақ 
тіліндегі 

жүктеу/скачать 1,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: