ӘОЖ9(с)55 А92 «Қазақ» атауын қайтарудағЫ

Казахский государственный женский 
педагогический университет Вестник №2 (44), 2013 г.
138 
тілін дамыту, оқулықтар, сӛздіктер жасау, мектептер, университеттер ашу; ӛз ақшасын 
шығару, әскер құрып, елді-мемлекетті қорғау керек. 
Қазақы дәстүрлерді берік ұстану, шариғат шарттарына адалдық, әлемдік ақсүйектік 
әдептерді жете меңгеру, достық, уәдеге беріктік, ең бастысы ұлт мүддесі үшін бәрін құрбан 
ету сияқты асыл қасиеттерді Алаш қайраткерлерінің баршасының бойынан табуға болады. 
Қазақ елінің пайдасына қызмет етер деген үмітпен Әлихан Кадет партиясына, Ахмет пен 
Мұхтар Коммунист партиясына мүше болды, бұл үміт үзілген соң, үшеуі де ол партиялар 
қатарынан ӛз еріктерімен шығып кеткен. Олар мансапқа сатылу, билік алдында құлшылық 
ету, дүниеге, байлыққа ұмтылу дегенді мүлде білмеген [2]. 
Халыққа аты мәшһүр, ұлтқа «Оян!» деп ұран тастаған ұлы Міржақып еліне қаламымен 
еңбек етемін деп, Думаның депутаттығынан бас тартқаны белгілі. Бүгінде қарақан басы 
болмаса, әлеуметке жасаған тырнақтай еңбегі жоқ, кейбір «депутатсымақтар» осыдан үлгі 
алса етті.
Алаш зиялыларының ӛмірі мен қызметі қарама-қайшылықты күреске толы болды. Олар 
халқына адал қызмет жасады және сол жолда ӛмірлерін сарп етті. 1921 жылы желтоқсанда 
Қазақ АКСР-нің атқарушы басшылық қызметінде болған 21 жастағы Смағұл Сәдуақасов 
ӛзінің баяндамасында: «... Ешбір партия, әсіресе, коммунистік партия ӛз қатарындағыларға 
ұлтын жек кӛруге мәжбүрлей алмайды. Ешбір маркстік әдебиетте езілген ұлттардың қаңқасы 
арқылы ӛркениетті халықтарда жұмысшы табы коммунизм салтанатына жетеді делінбегенін» 
алға тартады [3]. Бұрынғы Алаш қайраткерлері мен қазақ басқарушы элитасының ӛкілдері, 
ғылыми және шығармашылық интеллигенция ӛкілдері қазақ мемлекеттілігінің негізін 
қалады. Олар Орталық Азияның ұлттық-аумақтық межелеу және қазақ жерлерін қайта 
біріктіру үдерісіне белсене қатынасты, қазақ жерінің біртұтастығын сақтау үшін қыруар күш-
жігерлерін жұмсады.
Зиялы қауым ӛкілдері қазақ ауылын барынша орталықтың социалистік қайта 
құруларынан қорғауға тырысты. Ұжымдастыру кезінде дәстүрлі мал шаруашылығымен 
айналысатын кӛшпенділерді, жартылай кӛшпенділерді күштеп отырықшыландыру және 
шаруашылықты тәркілеу саясатының салдары қазақ халқын орасан зор қайғы-қасіретке 
душар етті. Сол кезде Мәскеуде РСФКР ХКК тӛрағасының орынбасары қызметіндегі Тұрар 
Рысқұлов екі рет И.В.Сталинге хат жолдаған. Онда: 1932-1933 жылдары орын алған 
жағдайды егжей-тегжейлі сипаттай келіп, КСРО-ның ешбір жерінде болмаған ұжымдастыру 
кезіндегі асыра сілтеушілік нәтижесінде болған аштықтың салдарынан қырылған қазақ 
халқының тағдыры туралы жазады [4]. Ол БКП ОК (б) аштыққа ұшырағандар мен қоныс 
аударушыларға кӛмек беру, облыс, ӛлке, тіпті республикадан тыс жерлерге ауып кӛшкен 
қазақтарды жұмыспен қамту туралы ӛтініш жасады. Алаш идеясы елдің ұлттық сана-сезімін 
сақтауда үлкен рӛл атқарды. Бұған мұрағат деректері дәлел. Алаш партиясының қызметіне 
кеңес билігі қарсы болғанымен, Алаш идеяларын жоя алмады. Бұл идея ұлттың жадында 
ӛшпей сақталып қалды. ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қоғам алдындағы 
жауапкершілік, азаматтық рух пен биік талпыныстар үлгісі қазіргі ұрпақ үшін үлкен сабақ 
болуы керек. Олар ӛз дәуірінің дүниетанымын қалыптастырған жоғары білімді біртуар 
азаматтар еді. Олар халық мүддесіне адал қызмет етті.
Кеңестік кезеңдегі большевиктік орталық жетекшілеріне де тиісті баға беру керек. Бір 
жағынан ұлттық республикада «жергілікті ұлтшылдар» мен ұлттық кӛшбасшылардың 
белсенділігінен қауіптенген Орталық, қалай болғанда да олардың ақыл-парасаты мен 
талантын мойындап, оларды орталық аппарат жұмыстарында пайдаланды. Осылайша 
Мәскеуде Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов, С.Асфендияров, Н.Тӛреқұлов жұмыс жасады. Фрунзе 
мен Куйбышев Т.Рысқұловты мақтан тұтатын. Сол кезеңдегі қазақ зиялыларының рухы 
жоғары болды. 1929 жылдың қаңтарында Міржақып Дулатовтың түрмеде жазған Ұрпаққа 
хатында: «Совет үкіметіне күрес деп шуласып жүргендеріміз - қазақ ұлтын ӛз бетінше ӛмір 
сүрсін деген мүддеден туған ниет қана. Ӛз отанымыз ӛзімізге бұйырсыншы дегеніміз. 
...Ғұмыр болса, дәм жазса - ұлтымның келешегі үшін күш-жігерімді аямай еңбектене беруге 

Қазақ мемлекеттік қыздар
педагогикалық университеті
Хабаршы №2 (44), 2013 ж. 
139 
борыштымын. Адассам - халқыммен бірге адастым, сәулесі жарық жолға ұмтылсам - 
ұлтыммен қосыла ұмтылып бағамын». 1938 жылы Мұстафа Шоқай «Яш Түркістан» 
журналының мерейтойлық жүзінші санында үлкен сенімділікпен, ӛз халқын бірлік пен 
тәуелсіздікке шақырды: «Азаттық пен тәуелсіздік таңы атады, сонда біздер қарапайым 
күрескерлер ӛз туған жерімізде, туған халқымыздың арасында боламыз. ...Түркістандықтар 
ұлттық бірліктің - туған жерде және жұмыстағы бірліктің - эмиграцияда, мақсаттар бірлігі 
мен міндеттерге адалдық-азаттыққа және еліміздің тәуелсіздігін бекітуге апаратын бірден-бір 
жол екенін түсіну керек». Бүгінгі тәуелсіздік кезінде М.Шоқайдың: «Ұлт азаттығы - ұлттық 
рухтың ізі. Ал, ұлттық рух биіктейді және ұлттық еркіндік пен тәуелсіздік жағдайында ғана 
ӛзінің жемісін бермек» деген сӛздерін еске алмау мүмкін емес. Бұл ұлттық тәуелсіздік 
сарбаздарының сӛзі...[5]. 
Елбасы Н.Ә.Назарбаев 1990 жылдың басынан бастап «Орталық-Азиялық одақ құру» 
идеясын кӛтеріп келеді. Тӛл тарихымызға қарасақ, бұл идеяны алғаш рет Мұстафа Шоқай, ал 
«түркі жобасын», түркі партияларын біріктіру идеясын Т.Рысқұлов ұсынған болатын. Осы 
кезге дейін баршамызды Мұстафа Шоқайдың жоғары патриотизмі, ел мұратына деген 
адалдығы және шығармашылық мұрасындағы қағидалары таңғалдырып келеді [3, 5 б].
Сондай-ақ, қазіргі таңда әлемнің кӛптеген елдеріндегі мемлекеттік басқару жүйесі 
айтарлықтай ӛзгеріске ұшырап отырғаны белгілі. Сондықтан да бүкіл мемлекеттік басқару 
жүйесінің тиімділігін арттырудың қазіргі заманғы ӛзекті міндеттері мен жолдарын белгілей 
отырып, Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған 2008 жылғы 6 ақпандағы 
«Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты 
Жолдауында: «Үкімет әкімшілік реформада кӛздеген Қазақстанның мемлекеттік басқару 
жүйесін үздік халықаралық тәжірибені ескере отырып, нәтижелілік, ашықтық, және қоғам 
алдындағы есептілік негізінде дамыту жӛніндегі шараларды жедел қарқынмен іске асыруға 
тиіс. Әкімшілік реформаның басты мақсаты басқарушы аппарат жұмысының тиімділігі мен 
нәтижелілігін арттыру болуға тиіс. Яғни, «халыққа қызмет етуі шарт» деп атап ӛтті [6]. 
Ӛткен ХХ ғасырдың елең-алаңында осы идеяны Алаш арыстары кӛтерген болатын. Бүгінгі 
мемлекетіміздің саяси, әлеуметтік-экономикалық реформаларының бастаулары Алаш 
идеясының қайнар кӛзінен алатыны сӛзсіз. Тарихтан белгілі 1917 жылы 21-26 шілдеде 
Орынбор қаласында Бірінші жалпықазақ съезі ӛтті. Осы съезде Алаш партиясының 
бағдарламасы жарияланды. Ал, оның негізгі ұстанымдары тӛмендегіше болды: 
Біріншіден, Ресей демократиялық федеративтік республика болуы керек. Оның 
құрамындағы әрбір мемлекет тәуелсіз түрде әрекет етеді. Екіншіден, Ресей республикасында 
тең құқықтық, тұлға, сӛз, баспа, ұжымдар ерікті болады. Үшіншіден, дін мемлекеттен 
бӛлінеді. Барлық діндер тең құқылы. Тӛртіншіден, билік пен сот әр халықтың 
ерекшеліктеріне сәйкес құрылуы қажет, би мен сот жергілікті халықтың тілін білуі шарт т.б. 
Алаш қайраткерлері мемлекет басқару ісінде озық ойлы пікірлерімен ерекшеленіп, 
тәуелсіздік идеясын ту етіп кӛтерді [7].
Алаш партиясының бағдарламасы бойынша «Үкімет басында Құрылтай жиналысы, 
оның арасында Құрылтай жиналысы мен Мемлекеттік Дума белгілі мерзімге сайлаған 
президент тұрады» делінген. Алаш зиялылары, Құрылтай жиналысы немесе бүкіл халық 
сайлап қойған ӛкілдер жиналысы мемлекет басында тұрады деп есептеді. Бұл идеяның 
«негізі, халық мемлекеттегі ең жоғарғы күш, биліктің нағыз қайнар кӛзі» деген мәні бар. 
Сондықтан да Құрылтай жиналысы тұрақты орган емес, ол мезгіл-мезгіл сессия түрінде 
жұмыс жасайды. Себебі, оның сессиялары арасында билік тұрақты орган Президенттің қол 
астында болады. 
Олар Президенттің билігін тӛмендегіше анықтайды: 
«Президент билігін Министрлер Кеңесі арқылы жүргізеді және Құрылтай жиналысы 
мен Мемлекеттік Дума алдында жауапты» - деп, Президенттің атқарушы билік басшысы 
екендігін және оның белгілі бір мерзімге сайланып қойылатынын атап кӛрсетеді [8]. 

Казахский государственный женский 
педагогический университет Вестник №2 (44), 2013 г.
140 
ХХ ғасырдың басында Президенттік басқарудағы мемлекеттердің әлемде санаулы 
болғандығын ескерсек, Алаш зиялыларының мемлекет басқару ісінде қаншама озық ойлы, 
тұрпатты, құқықтық мемлекет құрудың алғышарттарын жасағандықтарына кӛзіміз жетеді. 
Мемлекеттің бастауы демократиялық бостандықтар мен құқықтарды жақтау мәселесінде де 
Алаш қайраткерлері озық ойлы идеяларымен ерекшеленеді. Жеке бастың теңдігі, сӛз, 
баспасӛз, одақтар бостандығы жарияланды. Бұлар бүгінгі таңда да ӛзекті мәселелердің бірі 
ретінде күн тәртібінен түспей келеді. 1917 жылдың қазан айында үкімет басына қарудың 
күшімен келген большевиктер партиясы құрған Кеңес ӛкіметі ұлттық-мемлекеттік құрылыс 
мәселесін шешуде таптық жіктелу қағидасын басшылыққа алса, алаш кӛсемдері керісінше 
ұлттық бірлік саясатын дұрыс таңдай алды. Олар қазақ халқын ұлттық тұтастық пен бірлікке 
шақыру арқылы мемлекеттің іргетасын берік негізде қалауды, яғни ұлт мүддесін алдыңғы 
орынға шығарды. Алаштықтар Қазақстандағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық 
және ұлттық-мемлекеттік құрылыс мәселелерін шешу жолдарын анықтауда ұлттық тұтастық 
және халықтың бірлік принциптеріне сүйенді. Ӛткен ғасырдың соңғы он жылдығы 
дүниежүзінде дәуірлік ұлы оқиғалармен тарихта қалды. Оның жарқын мысалдарының бірі 
жетпіс жылдан астам ӛмір сүрген алып қызыл империя КСРО ыдырады. Бұрынғы одақ 
құрамындағы республикалар тәуелсіздігін жариялап, егемен елдер қатарына қосылды. 
Солардың ішінде қазақ елі де бар болатын. ХХ ғасырдың 90-ыншы жылдарының басында 
тәуелсіз мемлекетіміздің іргетасы қаланды. Қазақстан Республикасында мемлекеттік тетіктер 
ӛркениетті елдердің озық тәжірибелерін пайдалана отырып, ӛтпелі кезеңнің ерекшеліктері 
мен саяси, ұлттық жағдайларға байланысты қалыптасып құрылды. Осыған қарай мемлекеттік 
тетіктің құрамында Президент ерекше орын алады. 1991 ж. желтоқсанында Қазақстан халқы 
тұңғыш Президентін сайлады [9]. Алаш қайраткерлерінің «мемлекеттің басшысы Президент» 
деп тұжырымдауын ӛмірдің ӛзі дәлелдеді. 
Қорытындылай келе айтарымыз, мемлекеттік егемендік - ата-бабалар арманы мен 
күресінің нәтижесі. Ал, қазіргі заман жаңашыл идеялар мен дүниетанымдық бағыттарға 
мұқтаж. Қазіргі қоғамда ӛткен ғасырдың 20-30 ж.ж. ұлт зиялыларының намысы мен ерлігіне 
сұраныс байқалады. ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының мұраты, идеялары, 
экономиканы модернизациялау, демократиялық, құқықтық мемлекет құру, теңқұқылық, 
қоғамдық келісім мен бейбітшілік, ұлттың мәдени дамуы, мемлекетті басқару ісіне элита 
ӛкілдерін ғана емес, қарапайым халық ӛкілдерін тарту ережелері мен қағидалары бүгінгі 
таңда ӛзінің құндылығын жоғалтқан жоқ. 

жүктеу/скачать 1,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: