Қасқабасов С. Таңдамалы
жүктеу/скачать 1,43 Mb. Pdf көрінісі
|
C.Қасқабасов Фольклор
| Қамыстың басы майда, түбі сайда,
Жәнібек Шақшақұлы – болат найза! Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда, Ер жігіттің ерлігі осындайда! Бөкейді айт Сағыр менен дулаттағы, Деріпсәлі, Маңдайды айт қыпшақтағы. Өзге батыр қайтса да, бір қайтпайтын, Сары менен Баянды айт уақтағы. Ағашта биікті айтсаң, қарағайды айт, Жігіттік, ерлікті айтсаң, Бөгембайды айт, Найзасының ұшына жау мінгізген Еменәлі Керейде ер Жабайды айт! Осы толғауда есімі аталған батырлар Тәтіқараның сөзінен кейін суға лап қояды, олардың соңынан жасақтар түгел судан өтіп шығады 24 . Бізге жеткен Тәтіқараның өлеңдері осы тектес болып келеді. Бұлардың мазмұны – ұрыс сәті, кейіпкерле рі – сол ұрыстың ішінде жүрген тарихи адамдар. Аталған шығармаларда Тәтіқара – шайқаста жүрген батыр жырау ғана емес, дүниедегі нәрселерге өзінше қарайтын, болып жатқан оқиғаны, ситуацияны жіті аңғара алатын, қасында жүрген батырлардың әрқайсысының қадірқасиетін дәл білетін және [ 229 ] қажетті жерде оларды нәшіне келтіріп жырлайтын дарын иесі. Оның толғаулары – әдеткі афористік, дидактикалық сөз немесе ойға шолу емес, оқиғалы болып келеді де, нақты бір эпизодты суреттейді, ісәрекетті көрсетеді, әйтпесе соған итермелейді. Тәтіқара – жауынгерлік поэзияның ғана өкілі емес. Өзінің жыраулық тұлғасын ол қаһармандығымен, әрі жорықтық тол ғауларымен ғана көрсетпейді. Оның жыраулық табиғаты Абылай ханға соғыстың қарбалас шағында ақылкеңес айту, оның ерлігін дәріптеу арқылы ғана емес, соны мен қатар бұрын ғы үлкен жыраулар тәрізді өз әміршісіне наразылық білдіріп, қарсы сөйлеуі мен ойпікірін ашық айтуынан да танылады. Оның «Кеше тоқыраулы судың бойынан» деп басталатын толғауы жыраудың реті келгенде ханнан тартынбай, әділдікті көзіне айта білгенін дәлелдейді. Тіпті бұл шығармасында Тәтіқара ханға жай ғана наразы емес, ол ашық оппозицияға шығады, оған қарсы ісқимылға шақырады. Әдеттегідей, жы рау алғашында әміршісінің бұрын кім болғанын айтып, қалай билікке келгенін баяндайды да, содан соң ханның мінезі мен ісіне риза еместігін білдіреді. Абылайдың бұрын Түркістанда Үйсін Төле бидің түйесін баққанын айтып келіп, былай дейді: Дәл жиырмаға келгенде, Ақ сұңқар құстай түледі. Азуын тасқа біледі, Дұшпанға табан тіреді. Үш жүздің баласы Ақылдасып, жолдасып, Хан көтеріп еді. Үш жүздің баласын Бір баласындай көрмеді. Ат құйрығын сүзіңдер, Аллалап атқа мініңдер, Хан-талау қылып алыңдар 25 . Бұл толғаудағы Тәтіқараның көңілкүйі, мінезқұлқы, айт қан сөзі – нағыз жырау үрдісі. Осының өзі Тәтіқара жыраулық дәстүрдің ауқымында болып, XVIII ғасырдағы әдебиетке [ 230 ] өзіндік үлес қосқанын айғақтайды. Оның «шығармалары өзінің қарбалас шақтарда, отжалында туғандығымен, тәуелсіздік жолындағы күрестің қиын кезеңдерінде жұрттың рухын көтерген, елге жігер берген ұран іспеттес болғандығымен құн ды. Бұл тұрғыдан алғанда, Тәтіқара жырлары, жоғалғандары да, біздің заманымызға жеткендері де, өз міндетін атқарды деп айта аламыз» 26 . XVIII ғасырдағы қазақ ауыз әдебиетін дамытуға үлкен үлес қосқан жырау – жүктеу/скачать 1,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|