Абайдың кейбір мақал-мәтелдер

[
  272  
]
халықтың өмірімен және тарихымен тығыз байланыста алып 
қараған, оларды қоғамдық мәні тұрғысынан бағалап, өзінің 
қазақ тарихына, этикасына, дініне, дүниетанымына деген 
көзқарасына сәйкес талдаған. Егер топтап айтар болсақ, ма­
қал мен мәтелдерді талдау барысында Абайдың көтерген 
мәселелері – адамгершілік, ынтымақтастық, татулық; әділдік, 
еңбекшілдік, адалдық, талапкерлік, талаптанушылық, ел 
тарихы. Бұл мәселелерді ол жеке, жалаң түрде алмай, мақал­
дарды талдау барысында зұлымдық, сұрқиялық, екіжүзділік, 
барымташылық тәрізді мінез­құлықтарға қарсы қоя оты рып 
қарастырады.
Абайдың мақал­мәтелдерді талдау тәсілдері әр түрлі. Бірде 
ол мақалды өз тұсындағы қоғам мен адам үшін маңызды 
жайттарды айту үшін келтіріп, оны өзі айтып отырған нәрсеге 
байланысты бағалайды. Айталық, «Үшінші сөзде» сол кездегі 
сайлау мен сот, билік тәртіптерін сынау үшін Абай ертеден келе 
жатқан «Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы», 
«Құл екеу болса, дау төртеу болады» тәрізді мақалдарды кел­
тіреді де, Тәуке ханның тұсында айтылған бұл сөздердің 
ескіргендері болса ескеру қажеттігін сөз қылады және қазақ 
арасындағы билік жүргізудің әділ емес екенін әшкерелейді. 
Сонымен қатар Абай дәуірінде пайда болған «Ісі білмес, кісі 
білер» деген мақалдың мәнісін: «Ісіңнің түзулігінен жетпессің, 
кісіңнің амалшы, айлалығынан жетерсің», – деп түсіндіріп, 
патшалық Ресейдің Қазақстандағы болыс сайлау жүйесінің 
объективті болмайтынын, кім малды, кім пысық болса, сол 
сайланатынын айтады.
Енді бірде Абай өзінің философиялық ойларын айту мақ­
сатында мақал­мәтелдерді дәлел ретінде немесе діни тұжы­
рымдар мен уағыздардың шын мәнін ашу ниетімен Құран, 
хадистердің сөздеріне қазақ мақалдарын параллель түрінде 
алып, талдау жасайды. Мысалы, «Он үшінші», «Отыз алтын­
шы» сөздерінде иман деген не, имандылықты қалай түсіну 
керек екендігін діни уағыздармен бірге қазақтың «құдай 
тағаланың кешпес күнәсі жоқ», «ұят кімде болса, иман сонда» 
деген мақалдарын келтіріп, олардың мазмұны мен оны елдің 
түсінуі бірдей еместігін жазады. Кей тұста қазақ мақалдары 
философиялық және діни түсініктерге комментарий сияқты 
болып көрінеді.

[
 
 273  
]
Ал енді Абайдың фольклорға деген ғылыми көзқарасы, 
әсіресе, «Бесінші», «Жиырма тоғызыншы», «Отыз тоғызын­
шы» сөздерінен және қазақ халқының этногенезі туралы жазған 
мақаласынан айқын байқалады. Алғашқы үшеуінде Абай 
мақалдарды арнайы талдайды. «Бесінші сөзде» ол 12 мақал 
қарастырады. Өз дәуірінің, сол кездегі қоғамның жағымсыз 
жақтарын, адамдардың ұнамсыз қылықтары мен мінездерін 
сынап, ащы сатираға алып, сыншылдық бағытта қалыптасқан 
Абай мұнда да біраз мақалдардың өмірге сай емес екендігін 
аңғарып, оларға және соларға арқа сүйейтін адамдарға сын 
көзбен қарайды. Сыншылдық, гуманистік және ағартушылық 
көзқарастағы Абай қазақ мақалдарының бәрі асыл емес 
екендігіне көзі жетеді, олардың кейбірі бұқара халықты 
еңбекке баулудың орнына енжарлыққа, бойкүйездікке шақы­
ратынын көреді де сынға алады. Мәселен, «Өзіңде жоқ болса, 
әкең де жат», «Малдының беті – жарық, малсыздың беті – 
шарық», «Ер азығы мен бөрі азығы жолда», «Ердің малы елде, 
еріккенде қолда», «Берген перде бұзар», «Мал тапқан ердің 
жазығы жоқ», «Байдан үмітсіз – құдайдан үмітсіз» деген 
мақалдарды ұлы ақын бұқара халық тұрғысынан бағалайды, 
қоғам мүддесінен қарайды.
«Бұл мақалдардан не шықты? – деп жазады кемеңгер 
Абай. – Мағлұм болды: қазақ тыныштық үшін, ғылым үшін, 
білім үшін, әділет үшін қам жемейді екен, бірақ мал үшін 
қам жейді екен, ол малды қалайша табуды білмейді екен, 
бар білгені малдыларды алдап, мақтап алмақ екен, бермесе, 
онымен жауласпақ екен, егер малды болса, әкесін жаулауды да 
ұят көрмейді екен. Әйтеуір, ұрлық­қулық, сұмдық, тіленшілік, 
соған ұқсаған қылықтың қайсысын болса да қылып, мал тапса, 
жазалы демесек керек екен...»
«Жиырма тоғызыншы сөзде» Абай жеті мақалды қарас­
тырады. Оларды талдамас бұрын, ол: «Қазақ мақалдарының 
көбінің іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не құ­
дайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтыны да бар», – 
деп, мақал­мәтелдердің міндеті адамға жәрдем етіп, өмірдің 
бір кәдесіне жарау екендігін ескереді. Сөйтіп, автор қазақ 
мақалдарын функциясына қарай пайдалы және пайдасыз деп 
жіктейді. Бұл жерде де Абай гуманистік және демократтық 
позициядан келіп отыр. Адамға, қоғамға, өмірге практикалық 
18­279

[
  274  
]
тұрғыдан пайдасы бар, кісілерді адамшылыққа, ширақтыққа, 
турашылдыққа тағы да  басқа ізгі қасиеттерге баулып, көп­
шілікті тәрбиелейтін мақалдарды жоғары қойып, ал оған қарсы, 
өмірге сәйкестігі жоқ, іс жүзінде шындыққа жанаспайтын 
мақалдарды сынға алады. Осындай мақалдардың әрқайсысын 
талдап, олардың әлеуметтік және адамгершілік тұрғыдан 
алғанда тиімсіз екендігін дәлелдейді. Мысалы, Абай былай деп 
жазады:
«Әуелі жарлы болсаң, арлы болма» дейді. Ардан кеткен соң, 
тірі  болып  жүргені құрысын. Егер онысы жалға жүргеніңде 
жаныңды  қинап еңбекпен мал тап деген сөз болса, ол ар 
кететұғын іс емес. Тыныш жатып, көзін сатып, біреуден тілен­
бей,  жанын  қарманып,  адал  еңбекпен  мал  іздемек  – ол арлы 
адамның ісі».
Міне, бір мақалды талдау арқылы Абай қазақ қауымы үшін 
әлі күнге маңызын жоймаған әлеуметтік мәселені көтеріп отыр. 
Ал арлы болу деген не? Абайша,  арлы болу – адал еңбек ету, 
еңбектің еш түрінен қашпау, тіленбей өз еңбегіңмен күнелту. 
Абайдан тағы бір мысал:
«Қалауын тапса, қар жанады», «Сұрауын тапса, адам бала­
сының бермесі жоқ» деген ең барып тұрған құдай ұрған сөз 
осы.  Сұрауын табамын, қалауын табамын деп қорлықпенен 
өмір өткізгенше малды не жерден сұрау керек, не аққан терден 
сұрау керек қой».
Көріп отырғанымыз: сырт қарағанда, өмір жайттарына сәй­
кес көрінетін осы мақалдарды ұлы Абай әдеттегіден басқаша, 
өзінің әлеуметтік­халықтық дүниетанымы тұрғысынан баға­
лайды. Кемеңгер ойшыл мұнда да сол өзінің негізгі идеясы – 
«біреуден телміріп сұрағанша, ол не береді, қашан береді 
деп отырғанша, соның көңілін табамын,  ретін келтіремін 
дегенше, аянбай еңбек ету керек, жерді жыртып, егіншілік 
кәсіп жасау қажет» дегенді айтып  отыр. Оның түсінуінше, 
жоғарыдағы мақалдар адамның ынтасын азайтады, кісіні 
талаптандырмайды, қайта жалқаулыққа, тіленшілікке, ерін­
шектікке шақырады. Сол себепті де ақын бұл мақалдарды 
«барып тұрған құдай ұрған сөз» дейді.
Осындай  мақалдардың қатарына Абай «Атың шықпаса, 
жер өрте», «Жүз күн атан болғанша, бір күн бура бол», «Ал­
тын  көрсе, періште жолдан таяды», «Ата­анадан мал  тәтті, 

[
 
 275  
]
алтын үйден жан тәтті» деген сөздерді жатқызып, оларда 
ешқандай адамгершілік сипат жоқ екенін, мал мен дүние, атақ 
үшін ар­намысын да, ата­анасын да сатуға даяр алаяқ, ұяттан 
жұрдай дүниеқұмарлардың сұрқиялық істері мен зұлымдық 
әрекеттерін, көрсеқызар мінездерін жасыру не месе  ақтау үшін 
айтатынын әшкерелейді.
Абай «Отыз тоғызыншы сөзде» де бір топ  мақалды гума­
нистік мәселе тұрғысынан талдайды. Егер ілгерідегі қара 
сөздерінде ол елді еңбекке шақыру туралы айтса, мына сөзінде 
ел арасындағы ынтымақтық, татулық жайында айтады.  Мә­
селен, «Аз араздықты қуған көп пайдасын кетірер», «Ағайын­
ның азары болса да, безері болмайды», «Алтау ала  бол са, 
ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді», «Жол 
қуған қазынаға жолығар, дау қуған бәлеге жолығар» тәрізді 
мақалдар адамдарда татулықты, намысқорлықты, ауызбірлікті 
тәрбиелейді деп білген Абай.
Абайдың бүкіл шығармашылығында, оның фольклорға 
қатынасы  туралы  мәселеде орны ерекше  дүние  –  «Біраз сөз 
қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы»  мақаласы. Бұл 
туынды жанр жағынан мақалаға келетіні күмәнсіз. Сондықтан 
да біз оны зерттеу деп есептейміз. Бұл мақала қазақтың этно­
генезіне ғана арналған еңбек емес, сонымен бірге мұнда этно­
графиялық, фольклорлық, лингвистикалық мәселелер де 
қамтылған.  Автор  қазақтарды арабтан шыққан дейтін ел 
арасындағы қате шежірелерді ғылыми негізде жоққа шы­
ғарып, қазақтардың көне түркі­моңғол тайпаларымен туыс 
екенін дәлелдеу үшін көптеген тарихи  еңбектерді қараумен 
қатар, қазақтың тілін, әдет­ғұрпын, тарихи  аңыздары мен 
мақал­мәтелдерін пайдаланған. Демек, бұл жерде Абай фоль­
клорды тарихи деректердің бірі деп есептейді, одан тарихи 
оқиғалардың ізін іздейді, ескі заман тіршілігінің көріністерін 
көреді. Мәселен, ол Шыңғыс тауының бұлай аталу себебін 
түсіндіретін  тарихи  аңызды, үш жүздің пайда болуы  мен 
Алаша  хан туралы шежіре мен әпсаналарды келтіре отырып, 
Қазақстан жеріндегі Шыңғыс хан билеген дәуірді, одан 
кейінгі кезеңді баяндайды. Қазақтың «Түгел сөздің түбі бір, 
түп атасы –  Майқы би» деген мақалын Темучиннің Шыңғыс 
хан аталу оқиғасымен байланыстырады.

[
  276  
]
Осы  орайда  айтатын  тағы бір нәрсе –  Абай кейбір қазақ 
мақалдарының генезисін ашады, олардың шығу тарихын да 
сөз етеді. Айталық, «Аруақ аттаған оңбайды», «Ер азығы мен 
бөрі азығы жолда», «Аттанып барып жылқы алған, ат үстіне 
ұйқы алған» деген мақалдарды ол Шыңғыс ханнан кейін, оның 
ұрпақтары тұсындағы алауыздық пен  барымташылықтың 
үдеген шағында пайда болған деп тұжырымдайды. Сондай­
ақ, Абай қазақта мақал болып қалған «Жылан жылы жылыс 
болды, жылқы жылы ұрыс болды, қой жылы зеңгер тоғыс 
болды» дегені, «Самарқанның сар жолы, Бұланайдың тар 
жолы»  деге ні  –  бәрі Шыңғыстың сапарын көрсеткен сөз деп 
жорамалдайды. Демек, ол бұл мақалдардың да шығуын Шың­
ғыс дәуірімен, тарихпен байланыстырады. Абай әрі қарай 
«Бұланайдан үлкен тау болмас, бұланнан үлкен аң болмас» 
деген мақалды Гималай, яки Үндукеш тауына қатысты айтыл­
ған болуы мүмкін деген қызықты болжам айтады.
Абайдың бұл мақалдарды талдауынан көрінетін тағы бір 
мәселе  сол – ол фольклорды тек тарихтың ғана емес, өтіп 
жатқан өмірдің де айнасы деп білген, сондықтан да фольклорда 
әр дәуірдің шындығы көрініс тапқан деп ұққан. Ойымызға 
тағы бір дәлел ретінде ақынның «Барып жаудан қыз әкеліп, 
қатын қыларсың я  ағаңды өлтіріп, жеңгеңді аларсың» деген 
мақалды қазақтардың өмірді жаугершілікпен өткізген мезгілін 
көрсетеді деген пікірін айтуға болады.
Атап  айтатын  жағдай: фольклордың тарихилығы, фольк­
лор дың өмірге, шындыққа қатынасы қандай деген мәселеде 
Абайдың ұстанған позициясы Шоқанның концепциясымен 
үндес, ұқсас. Екеуі де гуманист, ағартушы­демократ болған­
дықтан, фольклордан халықтың өткен тарихының өр уақыт­
тағы өмірінің көріністерін іздейді, халықтың әр дәуірдегі 
мәдениетін, сана­сезімін көреді. Айталық, қазақ халқының 
шығу тарихын сөз етіп отыра Абай бізге ислам  дінінің қалай 
келгені, мұндағы ислам мен көне шамандықтың күрескені 
туралы Шоқан айтқан ойларға жақын, мағыналас пікір айтады. 
Абай былай дейді: «Сөйтсе де,  бұрыннан  бақсы­балгерлерге 
иланып, отқа, шыраққа табынатын әдеттерімен исламға тез 
түсініп  кете  алмапты.  Ол  кезде шала­пұла хат таныған кісі 
болса, оны «абыз» дейді екен. Ол «абыз» демек әуелде шаман 
дініндегілердің өз молдасына қоятын аты екен. Дүниеде не 

[
 
 277  
]
нәрсенің себебіне көзі жетпесе, сол нәрсені құдай қылып 
тұр деп, дін тұтынатұғын әдеттерінің сарқынын біз де кей 
жерде көргеніміз бар:  келін түскенде үлкен үйдің отына май 
құйып,  «От  ана,  май  ана, жарылқа!», –  дегізіп,  бас  ұрғызған 
секілді, «өлген аруаққа арнадық» деп шырақ жаққан секілді, 
жазғытұрым әуел бұлт күркірегенде, қатындар шөмішімен 
үйдің сыртынан ұрып, «Сүт көп, көмір аз» деген секілді. Бұған 
ұқсаған ырымдар көп еді, құдайға шүкір, бұл күнде жоғалып 
бара жатқанға ұқсайды».
Қазақ арасындағы шамандықтың қалдықтары туралы Шо­
қан Уәлихановтың еңбектері кең танымал. Сондықтан біз 
бір ғана ырымға байланысты  оның жазғанын келтірсек те 
жеткілікті болар деп санаймыз. «Жаңа түскен келін, – деп 
жазады  Шоқан,  –  әуелі өз отауына кірмес бұрын, атасының 
үйіне кіріп, тағзым етуге тиіс, содан соң қалыңдық атасының 
отына бір қасық май  тамызуы керек. Бұл ырым­кәдені «отқа 
май құю» дейді»
15
.
Демек, Шоқан мен Абай гуманист­демократ, әрі ағартушы 
ретінде бір бағытта, бір жолда болған. Олар қазақ халқының 
тарихы мен өміріндегі ең зәру мәселелерге көңіл бөлген, елдің 
өткен жолын тарихи тұрғыдан түсінуге тырысқан, өз кезіндегі 
құбылыстар мен оқиғаларды әлеуметтік, бұқаралық тұрғыдан 
қарастырған.

жүктеу/скачать 1,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: