ҚОСЫМША А Семантикадағы дәстүрлі үшбұрыштар мен трапеция

ҚОСЫМША А
Семантикадағы дәстүрлі үшбұрыштар мен трапеция
ҚОСЫМША Б
Парадигматикалық байланыстар жіктелімі Э.В. Кузнецова 
сызбасы

380
381
ҚО
СЫМША В
А
сс
оц
иа
ти
вт
і (
ле
кс
ик
ал
ы
қ)
 б
ай
ла
ны
ст
ар
ды
ң 
ж
ік
те
лі
м
і 
Б.А. Пло
тник
ов мен В.Ф. Т
райк
ов
ск
ая сызбасы
 
ҚО
СЫМША Г
А
Қ
, С
А
РЫ
, Қ
Ы
ЗЫ
Л
, К
Ө
К
 с
өз
де
рі
ні
ң 
ко
рр
ел
ят
та
ры
на
 ж
ек
е 
си
нт
аг
м
ат
ик
ал
ы
қ 
ас
со
ци
ат
ив
ті 
реакциялар
ды с
алғастыр
у (12 тәжіриб
елік т
оп б
ойынша)
Бас та
пқы
сөз
дер
Тәжіриб
елік т
опт
ар
орыс
 
тар
бе
ло 
руст
ар
укра
-
индар
слов
ак
-
тар
по ляк тар
Амери кандар
ағыл шындар
алм
ан
дар
фран цуз дар
 
қазақ тар
қыр ғыз
дар
өзб
ек
тер
Ақ
қар жарық қо
ян
аю үй  мамық мақт
а
қар нан қант аю үй гүл
қар қағаз түс аққу құс күн
қар түс свитер қабыр ға киім
қар үй ка ньон түс азу
Қар жарық үй түс Х
ри
ст
ос
ты
ң 
тууы
қар жа
пы
рақ мұз ештеңе Х
ри
ст
ос
ты
ң 
тууы
қар түс қабырға көйлек қырық қаба
т
қар таза лық жай ма түс мат
а
көй лек мат
а
сүт аю қаңт
ар
қар сүт көйлек тілек шаға
ла
орам
ал
мақт
а
жо
л
аю ма
қ
та үй сәби
 
Ре
ал
да
рд
ы
 
та
ңб
ал
ау
ды
ң 
сы
рт
қы
 ұ
қс
ас
ты
ғы
 
сө
зж
ас
ам
ды
қ 
сө
з т
ап
та
ры
 
фра
зе
ол
оги
ял
ы
қ 
морф
ол
оги
ял
ы
қ 
та
қы
ры
пт
ы
қ 
ем
ес
 
им
пл
ик
ац
ио
нд
ы
 
ем
ес
 
ие
ра
рх
иял
ы
қ 
ан
то
ни
мд
ер
 
ер
кі
н 
ұқ
са
ст
ы
қ 
си
нт
ак
си
ст
ік
 
сы
рт
қы
 
ұқ
са
ст
ы
қ 
ие
ра
рх
иял
ы
қ 
ем
ес
 
іш
кі
 т
іл
ді
к 
За
тт
ы
қ-
логи
ка
лы
қ 
гр
ам
ма
ти
ка
лы
қ 
ем
ес
 
гр
ам
ма
ти
ка
лы
қ 
мә
нд
ік
 
форм
ал
ьд
ы
 
та
қы
ры
пт
ы
қ 
си
но
ни
мд
ер
 
Ре
ал
да
рд
ы
 т
аң
ба
ла
уд
ы
ң 
ф
ун
кц
ио
на
лд
ы
 ұ
қс
ас
ты
ғы
 
ке
зд
ей
со
қ 
тұра
қт
ы
 
им
пл
ик
ац
ио
нд
ы
 
тұ
та
с-
бө
лік
 
әр
ек
ет
-
нә
ти
ж
е 
не
гі
з-
әр
ек
ет
 
те
к-
түр
 
әр
те
кт
і 
бі
рт
ек
ті
 

382
383
ҚО
СЫМША Г (жа
лғасы)
Сары
жа
пы
рақ
түс
гүл
жарық
бақ-бақ
күз
түс
жа
пы
рақ
лимон
гүл
ай
құм
жа
пы
рақ
түс
қарындаш
лимон
күн
күнба
ғыс
түс
гүл
қы
тай
ірім
шік
ли
мон
Түс
гүл
ма
й
қорқақ
күн
күн
банан
құс
түс
гүл
түс
кө
ре 
ал
мау
шылық
лимон
гүл
сары
 
ау
ру
лимон
алтын
сары
 
уыз
күн
түс
ма
й
көй
лек
адам
гүл
сарға
л
дақ
ағаш
 
шелек
гүл
көйлек
адам
орам
ал
ма
й
түс
тары
гүл
бас
түс
арық
Қызыл
жа
ла
у
га
лс
ту
к
түс
жа
уқа
зын
шар
жарық
жа
ла
у
га
лс
ту
к
түс
жа
уқа
зын
мұрын
ал
ма
жа
ла
у
га
л
ст
ук
түс
жа
уқа
зын
қан
қан
свитер
түс
рау
шан
гүл
ту
түс
қан
Түс
қан
ко
мму
нист
жа
ла
у
жарық
жа
ла
у
түс
шар
рау
-
шан
гүл
түс
мах
аб
бат
бұқа
қан
ерін
қан
ерін
түс
от
бұқа
гүл
жа
ла
у
түс
қызылша
ал
ма
орам
ал
әр
тек
те
кт
і 
қы
зы
л 
за
тт
ар
 
гүл
га
л
ст
ук
түс
жа
лау
қа
рын
даш
гүл
 
Ті
лд
ег
і с
ин
та
гм
ат
ик
ал
ы
қ 
қа
ты
на
с 
С
ем
ан
ти
ка
лы
қ 
ва
ле
нт
ті
лі
к 
С
ин
та
кс
ис
ті
к 
си
нт
аг
ма
ти
ка
 
С
ин
та
кс
ис
ті
к 
ва
ле
нт
ті
лі
к 
Л
ек
си
ка
лы
қ 
си
нт
аг
ма
ти
ка
 
ай
ны
ма
лы
 
ле
кс
ик
ал
ы
қ 
си
нт
аг
ма
ти
ка
 
па
сс
ив
 
ле
кс
ик
ал
ы
қ 
си
нт
аг
ма
ти
к
а 
Қ
ар
ап
ай
ым
 
ле
кс
ик
ал
ы
қ 
си
нт
аг
ма
ти
ка
 
д
ам
уы
на
 қ
ар
ай
 
А
ны
қ 
ле
кс
ик
ал
ы
қ 
си
нт
аг
ма
ти
к
а 
К
өрі
ну
 
дә
ре
ж
ес
ін
е 
қа
ра
й 
Ті
рк
ес
ім
ді
лі
гі
не
 
қа
ра
й 
аб
со
лю
тт
і 
ле
кс
ик
ал
ы
қ
 
си
нт
аг
ма
ти
ка
 
қа
ты
ст
ы
 
ле
кс
ик
ал
ы
қ 
си
нт
аг
ма
ти
ка
 
ер
кі
н 
ле
кс
ик
ал
ы
қ
 
си
нт
аг
ма
ти
ка
 
 
ба
йл
ау
лы
 
ле
кс
ик
ал
ы
қ
 
си
нт
аг
ма
ти
ка
 
 
ҚО
СЫМША Д
Тілдегі синт
аг
м
атик
алық қа
тынастың жіктелімі

384
385
ҚОСЫМША Е
З.Д.Попова, И. А. Стернин сызбасы 
 
Лексема 1 
 
 
Мәні 
 
Мәні         Лексема 3 
Мәні 
 
 
 
Лексема 4 
 
Лексема 2       Мәні 
                          
Концепт 
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл монографияда сәйкесті анықтамалары бар мынадай термин-
дер қолданылады.
Асемантикалық  байланыс  –  сөздердің  мағыналық  сәйкессіздік 
негізінде байланысуы.
Гештальт  –  когнитивтік  білімнің  құрылымдық  түрлерінің  бірі. 
Алғаш  тілдің  гештальттар  теориясын  ұсынған  дж.  Лакофф  тілдің 
терең мағыналы ерекше бірліктері деп түсінген. Гештальт – сан сала-
лы құрылымды біртұтас қабылдау.
денотаттық жағдай – тұтастық пен динамикалы сипатта жүзеге 
асатын шындық болмыстағы іс-әрекеттер.
деректі  ауани  мағына  –  сөздер  дерексіз  сөздермен  тіркескенде 
деректі  сөз  ретінде  тіркеседі,  яғни  дерексіз  сөздің  мағыналық 
құрылымындағы  бір  бөліктің  деректілікті  жамылғандықтан  туатын 
мағынасы.
Затдерек – денотаттық компоненттің қазақша баламасы.
Итеративтілік  –  сөз-синтагмалардың  құрамындағы  бір  басты 
семаның  (синтагмема)  екі  рет  қайталануы.  Мысалы:  Құс  ұясына 
ұшып келді, жылан ініне жорғалап келеді дегенде синтагмема «орын 
ауыстыру».
Концепт – жадының, менталды қордың, тұжырымдау жүйесінің 
адам санасында көрініс табатын бүкіл әлемнің мазмұнды да белсенді 
бірлігі.
Концепт құрамы түсінік, схема, ұғым, фрейм, сценарий (скрипт), 
ойсурет, ойдерек (сигнификат), гештальт сияқты құрамды бөліктерден 
тұрады. 
Концепт құрылымы бейне, ақпараттық мазмұн, интерпретациялық 
өріс, ал өріс әртүрлі аймақтардан тұрады.
Конверсив  –  тілдегі  бір  ақпаратты  әртүрлі  тұлғада  беріп,  орын 
ауыстыру арқылы негізгі ойды түсіндіру.
Қалыптасқан синтагмалар – синтагматикалық қатар құрамындағы 
сөздердің  лексикалық  мағынаның  денотаттық,  сигнификаттық, 
коннотаттық бөліктеріне қарай тіркесуі.
Қуатты семантика – логикалық семантика, яғни тілдердің мәнін, 
көріну түрлерін ғаламның тілдік бейнесі не әлем моделі тұрғысынан 
түсіндіретін ғылым.
Лексикалық  когезия  –  семантикалық  үйлесу  заңдылығына 
сәйкес мәтіннің семантикалық тұтастығы мен аяқталуы жүзеге асуы 

386
387
үшін  мәндердің  қосылуын  қамтамасыз  ететін  лексемаларды  таңдау 
мен  тіркестіру,  сондай-ақ,  мәтіндегі  мәнді  сөздердің  алшақ  жатса 
да,  мағыналық  үйлесуі  арқылы  бірін  бірі  нақтылауы,  мәнін  ашуы, 
қайталану арқылы мәтіндегі мәнділікті күшейтуі.
Мәнмәтіндік мағына – мәтіндегі тұтасқан лексикалық бірліктердің 
түзген мағыналары.
ойдерек – сигнификаттық компоненттің қазақша баламасы.
Сезімдерек – коннотаттық компоненттің қазақша баламасы.
Селективті  мағыналық  бөлігі  –  адамның  жыныстық  тегіне 
қатысты сөз мағынасының компоненті.
Семантема – семалардың иерархиялы, логикалық каркас құраған 
жүйелік құрылымы.
Семалық  конфигурация  –  әртүрлі  ірі  және  кіші  семалар 
жиынтығының көлемді кешені.
Семиотика – жалпы таңбалардың арасындағы қарым-қатынастың 
әртүрлі деңгейлерімен айналысатын ғылым.
Синтагматикалық конфигурация – семалар жиынтығының өз ал-
дына конструкция құрауы.
Синтагмема  –  сыртқы  лексикалық  синтагматикадан  тұратын 
сөздерді  бір  семантикалық  қоршауға  біріктіріп  тұратын  сема,  яғни 
байланыстырушы семантикалық компонент.
Синтаксистік синтагматика – лексемалар мен сөз формаларының, 
грамматикалық формалардың байланысы.
Солғын  синтагмалар  –  шеткері  семалармен  байланысқан 
лексикалық синтагматиканың көрінісі болатын сөз-синтагмалар.
Сөзбелік  оппозициялар  парадигматикалық  қатынастардың  екі 
үлкен тобының бірі. Сөзбелік оппозициялар – бірдейлік (тождества), 
привативті  (қос  мүшелі  немесе  тарамдық,  яғни  бұнда  тұтастықтан 
бөлшекке бөліну, тек пен түр бойынша бөліну, қазіргі ғылыми термин-
мен  айтқанда  гипонимиялық  қатынас  жүзеге  асады),  эквиполентті, 
яғни қарама-қарсылық және әртектестік қатынастар үшке жіктеледі. 
Бірдейлік  оппозицияларға  толық  және  жартылай  омонимиялық 
қатарлар  жатады.  Тарамды  оппозицияларға  гипонимиялық  қатарлар 
жатады, ал әртектестік оппозицияларға антонимиялық және жартылай 
гипер-гипонимиялық  (тектік-түрлік)  қатарлар  жатады.  осы  негізде 
синтагматикалық оппозициялар туындайды.
Сөз-синтагма  –  сөздің  лексикалық  мағыналарының  бір-бірімен 
үйлесімділікпен бір лексикалық жүйеде орналасқан бірлігі.
Референт – қоршаған ортадағы заттар жүйесі.
Терм – белгілі бір жағдайда белгілі бір заттар мен құбылыстарды 
бөлетін ойлау формасы.
Узема – узуалды семаның қысқартылған аты және узуалды семаға 
ие сөз.
Факультативті мағыналық бөлігі – адамның кәсібіне, әлеуметтік 
тегіне қатысты сөз мағынасының компоненті.
Фразеологиялық  синтагматика  –  тұрақты  тіркестердің 
тіл  бірлігімен  заттық,  ұғымдық,  коннотаттық,  эмпирикалық, 
факультативті,  селективті  мағыналық  бөліктерінің  бір-бірімен 
үйлесіп келу нормалары.
Фрейм  –  концептуалды  жүйенің  құрылымдық  элементтерін  та-
нытатын қарапайым формасы.
Шеткері семалар – перифериялы семалардың қазақша баламасы, 
яғни мағына құрылымындағы басты емес, шеткері орналасқан сема-
лар.
Эмосема  немесе  эмотема  –  коннотаттық  мағына  бөлігі 
семаларының атауы.
Эмпирикалық мағыналық бөлігі – адамның өмір сүру тәжірибесіне 
байланысты өзгеріп отыратын дерексіз сөз мағынасының компоненті.
Эпидигматика  (деривация)  –  сөз  тудыру  жүйесіндегі  қатынас, 
сондай-ақ,  оны  деривациялық  қатынас  деп  те  атайды.  Бастапқы  тіл 
бірліктерінен  басқа  туынды  тіл  бірліктерін  (дериваттарды)  жасау 
процесі.
Жұмыста пайдаланылған көркем әдебиеттер мен сөздіктер бірінші 
әріптері бойынша қысқартылып алынды. Қысқартулардан кейінгі сан-
дар көркем әдебиеттер мен сөздіктердің беттерін білдіреді.
Аб.т.с. – Абай тілі сөздігі. - Алматы: Ғылым, 1968.
А.С. – Сейдімбеков А. Күңгір-күңгір күмбездер. – Алматы: Жа-
лын, 1981.
Ә.Н. – Нұрпейісов Ә. Қан мен тер. – Алматы: Жазушы, 1977.
Ә.Нұрш. – Нұршайықов Ә. Махаббат, қызық мол жылдар. – Ал-
маты: Атамұра, 2002.
в.А. – Арсеньев в.К. дерсу Узала. – Алматы: Жалын, баспасы. 
1979.
Ел аузы. – Ел аузынан. – Алматы: Жазушы, 1985.
Ж.А. – Аймауытов Ж. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
Ж.а.ант.  –  Жас  ақындар  жырларының  антологиясы.  –  Алматы: 
Өлке, 2000.
ҚТТС – Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы, 1974-1986.

388
389
ҚТС – Қазақ тілінің сөздігі. – Алматы, 1999.
ҚТФС – Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Ал-
маты: Ғылым, 1977.
ЛТС  –  Салқынбай  А.Б.,  Абақан  Е.  Лингвистикалық  түсіндірме 
сөздік. –Алматы, 1998.
ЛЭС – Лингвистический энциклопедический словарь. / Гл. ред. 
в.Н. Ярцева. – М.: Советская энциклопедия, 1990.
М.Ә. – Әуезов М. Повестер мен әңгімелер. Шығармалар: 20 т. – 
Алматы: Жазушы, 1979. – Т. 2. 
М.  –  Махамбет  Өтемісұлы.  Ереулі  атқа  ер  салмай...  –  Алматы, 
1962.
М.М. – Мағауин М. Шақан Шері. – Алматы: Жазушы, 1993.
М.М. – Мағауин М. Көк мұнар. – Алматы, 2004.
М.Қ. – Қосымбаев М. Жанартау. – орал, 1992.
РАС – Русский ассоциативный словарь. / Под общ. ред. Ю.Н. Ка-
раулова. – М.: Астрель: АСТ, 2002. – Т. 2.
С.Нұр.  –  Нұржанов  С.  Аруана.  Өлеңдер.  –Алматы:  Балауса, 
1992.
С.Ад. – Адай С. Таңғы нөсер. Өлеңдер мен дастандар. – Ақтау, 
1998.
С.М. – Мұқанов С. Халық мұрасы. – Алматы: 1974.
С.Мұқ. –Мұқанов С. Өмір мектебі. Шығармалар: 16 т. – Алматы: 
Жазушы, 1976. – Т. 9.
Б.ж. – Бұхар жырау. Бес ғасыр жырлайды. – Алматы: Жазушы, 
1989. – Т. 1. 
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ...............................................................................................3
1. ЛЕКСИКАЛЫҚ СИНТАГМАТИКАНЫҢ 
ШЫҒУ НЕГІЗдЕРІ................................................................................13
1.1  Лингвистикалық  семантика,  оның  түрлері..............................13
1.2  Лексикалық  семантиканың  семиотикалық  аспектісі..............20
1.3  Философия  мен  лексикалық  семантиканың  байланысы........26
1.4  Лексикалық  семантиканың  логикалық  негізі..........................34
1.5  Тілдік  ойлау  –  лексикалық  синтагматика  негізі......................43
1.6  Тіл  лексикасындағы  жүйелі  қатынастар..................................50
1.7  Парадигматикалық  қатынастар.................................................64
1.8  Синтагматикалық  қатынастар...................................................90
2.  ЛЕКСИКАЛЫҚ  СИНТАГМАТИКА  ТАБИҒАТЫ...................112
2.1  Лексикалық  синтагматика  мәні...............................................112
2.2  Лексикалық  синтагматиканың  зерттелуі...............................136
2.3  Синтаксистік  синтагматика,  оның  зерттелуі.........................155
2.4  Синтагматикалық  және  эпидигматикалық  қатынас..............167
2.5  Ішкі  және  сыртқы  лексикалық  синтагматика........................174
2.6  Сөз  –  синтагмалық  қатар  мүшесі............................................181
2.7  Сөз-синтагма  және  оған  әсер  етуші  факторлар.....................188
2.8  Сөз-синтагмаларды  компонентті  талдау................................198
2.9  Сөз-синтагмалардың  тұрақталу  сипаты................................207
2.10  Лексикалық  синтагматиканың  оппозициялары..................211
3. ЛЕКСИКАЛЫҚ БІРЛІКТЕРдІҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ         
СИНТАГМАТИКАСЫ...................................................................222
3.1 Семантемалардағы  итеративтілік және 
лексикалық  синтагматика...................................................................222
3.2  Сөздердің  семантикалық  валенттілігі....................................240
3.3 Метафорадағы комбинаторлы – синтагмалық қатынас.............249
3.4 Полисемия мен лексикалық омонимияның 
синтагматикасы..............................................................................259
3.5  Фразеологияның  синтагматикалық  аспектісі........................268
3.6  Фразеологизмдердің  лексикалық  синтагматикасы...............277

390
391
4. КоГНИТИвТІ СЕМАНТИКА ЖӘНЕ 
МӘТІН  СЕМАНТИКАСЫНЫҢ  СИНТАГМАТИКАСЫ...............291
4.1 Лексикалық мағына мен концепт 
құрылымындағы қатынастар..............................................................291
4.2  «Сезім»  концептісіндегі  синтагмалық  қатынас.....................297
4.3  Теңеулердегі  лексикалық  синтагматика.................................301
4.4 Мәнмәтін және мәтіндегі жасырын 
лексикалық  синтагматика...................................................................308
4.5  Лексикалық  когезия..................................................................321
4.6  Айнымалы  және  пассивті  лексикалық  синтагматика...........330 
4.7  Лексикалық  норма  мен  лексикалық  синтагматика................341
ҚоРЫТЫНдЫ................................................................................358
ПАЙдАЛАНЫЛҒАН ӘдЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..................................361
СӨЗдІКТЕР......................................................................................378 
ҚоСЫМША А.....................................................................................379
ҚоСЫМША Б......................................................................................379
ҚоСЫМША  в.....................................................................................380
ҚоСЫМША Г......................................................................................381
ҚоСЫМША  д.....................................................................................383
ҚоСЫМША  Е.....................................................................................384
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР............385
Тапсырыс № 10. Көлемі 24,4 б.т. Таралымы 500 дана.   
офсет қағазы.
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан                       
мемлекеттік университетінің Редакицялық баспа орталығы.
орал қаласы, достық даңғылы, 162.