Хасанов indd

322
323
болғандықтан  бүгінде  бұл  қатынастар  когнитивті  семантика, 
лексикалық  семантика  тұрғысынан  бірлесе  қарастырылып  жүрсе, 
мәтін  лингвистикасы  тұрғысынан  жекелей  зерттелуде.  Бұндай 
лексикалық  тізбектелуді  біз  мәтін  лингвистикасында  когнитивті 
семантиканың  әдістері  мен  талдау  принциптерін  пайдалану  арқылы 
зерттеуге  болады  деп  ойлаймыз,  себебі  о.Бүркітов:  «мәтін  бірнеше 
микромәтіндер мен макромәтіндердің жиынтығынан құралса да, осы 
бірліктердің  арасында  тығыз  байланыс  болады.  ол  байланыс  түрлі 
тілдік құралдар арқылы жүзеге асырылады. Сол байланыстың үлкен 
бір бөлігін семантикалық байланыс құрайды», – деп жазады [296, 254]. 
Мәтінді  З.Я.Тураева:  «лексикалық,  логикалық  және  грамматикалық 
байланыстар арқылы біріктірілген, белгілі бір жағдайда ұйымдасқан 
және бағытталған ақпарат бере алатын қабілеті бар реттелген сөйлемдер 
шоғыры»,  –  деп  анықтаса  [300,  11],  Г.Смағұлова:  «мәтін  –  тіл 
жүйесіндегі өзінің мәні мен болмысына сай, сөйлемдердің жай ғана 
тізбегі емес, мағыналық-құрылымдық күрделі тұлға. ол – логикалық, 
грамматикалық,  мағыналық  байланыстарға  негізделген,  тиянақты 
мазмұнға ие біртұтас қарым-қатынас бірлігі», – деп нақтылайды [287, 
9]. Мәтіндегі мағыналық байланысты құраушы тірек сөздердің өзара 
байланысы  мәтіндегі  элементтердің  лексикалық  синтагматикаға 
ұшырауына  дәлел  болады.  Когнициядан  туындаған  мәтіндегі  мәндік 
байланысты фреймдік семантика тұрғысынан қарастыру да кездеседі, 
мәселен, Ч. Филлмор еңбектері. Фреймнің ішкі құрылымындағы слот-
тар  мен  олардың  мазмұндарында  әр  алуан  ақпараттар  жүйелі  түрде 
мәндік байланыста болған себепті мәтін семантикасы мен когнитивтік 
семантика біріктіріле қарастырылады. Мәтін семантикасы мен прагма-
тикасы  тұрғысынан  алғанда  мәтін  және  дискурс  ұғымдары  шығады.
Қазақ тіл білімінде бұл мәселе бірқыдыру зерттелген, мәселен, 
Г.Смағұлова, д.Әлкебаева, Г.Әзімжанова, Ф.Қожахметова т.т. еңбектері. 
Алайда, зерттелмей жатқан мәселе мәтіндегі мәндік байланыстың ту-
ындау себептерінің негізінде жатқан басты тірек сөздердің өзара бай-
ланыс құрауы, яғни когеренттілік пен когезия мәселелері. Г.Гийом 1944 
жылы: «кез келген тіл өз жиынтығында кең, көптеген жүйеден тұратын, 
бір-бірімен  өзара  жүйелі  бағыныштылықтағы  қатынастармен  байла-
нысып  және  оларды  бір  тұтастыққа  біріктірген,    қатаң  когеренттілі 
жүйе құрайды», – деп жазған еді [55, 106]. З.д.Попова. И.А.Стернин: 
«мәтінде  мынадай  қасиеттер  бар;  құрылымдық  байланыс,  мәтіннің 
формалды  құралдармен  байланысы,  яғни  когезия.  Мәтіннің  мәндік 
байланысы, мәтіндегі мазмұнның көрінісі бойынша байланысу, ондағы 
концептуалды біртұтастық, яғни когеренттілік», – деп көрсетеді [24, 
331]. Г.Әзімжанова: «когеренттілік – мәтін категорияларының ішіндегі 
бастысы, коммуникативті-деривациялық және мәтінтанымдық немесе 
мәтінтүзушілік  әрекеттің  арасындағы  айырмашылықты  құрайды.  ол 
әртүрлі тілдік тәсілдер жүйесі арқылы мәтінтанымдық әрекет түрлері 
мен амалдары арқылы жасалады: тікелей және дейктикалық, қайталама 
мен  іліп  әкету,  анафоралық  және  катафоралық  сілтемелермен,  тіл 
бірліктерінің  парадигматикалық  байланысы  базасында,  жеке 
сөйлемдер, абзац, мәтін бөліктері т.б. арасындағы семантикалық бай-
ланыстар», – деп жазады [254, 72]. Ал «мәтін – мазмұн мен құрылым 
жағынан аяқталған категория. Мәтіннің мазмұнын мәтін семантикасы 
ұғымына саятын болсақ, құрылымын мәтін композициясы ұғымымен 
теңестіріп алуға болады. Ал оның бөлшектенуі мәтін архитектоникасы 
ұғымын құрайды», – дейді о.Бүркітов [296, 243]. Жалпы тіл білімінде 
когезия құбылысы мәтін синтаксисінде, ал когеренттілік мәтін семан-
тикасында қарастырылады деп есептелгенімен, көптеген зерттеушілер 
когезия құбылысы мәтін семантикасының аясында қарастырылуы тиіс 
деп ойлайды. Когезия негізінде референция құбылысы жатады; рефе-
ренция  –  тілдік  бірліктің  тілдік  емес  нысанға  қатынасы,  яғни  бір 
бірліктің басқа бірлікке мәтінде байланысуы. М.А.К.Халлидей мен 
Р. Хасан  мәтіндік референцияны: «бір бірліктің мағыналық ұғынылуы 
басқа  бірліктің  көмегі  арқылы  арқылы  ұғынылатын  тілдік  бірліктер 
арасындағы  семантикалық  қатынас»,  –  деп  анықтайды  [301,  110]. 
И.Р.Гальперин когезия туралы: «Анализируя текст, мы видим, что и его 
отдельные части, порой состоящие друг от друга на значительном рас-
стоянии,  оказываются  в  той  или  иной  степени  связанными,  причем 
средства связи не всегда совпадают с традиционными. для обозначе-
ния таких форм связи целесообразно использовать недавно вошедший 
в употребление термин когезия (от английского сohesion – сцепление). 
Следовательно,  когезия  –  это  особые  виды  связи,  обеспечивающие 
континуум, т.е. логическую последовательность, (темпоральную и/или 
пространственную)  взаимозависимость  отдельных  сообщений,  фак-
тов,  действий  и  пр»,  –  деп  жазады  [290,  74].  Эмотивті  семантика 
тұрғысынан  в.И.Шаховский  эмотивті  мәтін  түрін  енгізіп,  «эмотивті 
мәтінде фразалар мен сөйлемдер мәні және сөз бен сөз тіркестерінің 
семантикасы әртүрлі семантикалық өзгерістерге түседі», – деп жазады 
[39, 156]. Ал когнитивті семантика тұрғысынан когезия бір ситуацияның, 
яғни  топиктің  мәнді  үйлесімділігі  болса,  мәтін  семантикасы  үшін 
мәтіндегі  бір  сөздердің  мәтінді  мағыналық  түрде  даму  сипатында 
ұйымдастыруы болады. Когерентілік терең мәндегі мәндік, хабарлы, 
дамып отыратын жүйені көрсетсе, когезия сыртқы құралдар мен ішкі 
мағынаның  байланысуын  сипаттайды.  Халлидей  және  Хасан  ізімен, 
М.И.откупщикова  когезияны:  «мәтіннің  басты  мәнін  көрсетуші 

324
325
құбылысы»,  –  дей  келе,  «мәннің  қайталануы  –  мәтіннің  пайда  болу 
және  өмір  сүру  шарты»,  –    деп  жазады  [302,  40].  Бұл  мәселенің 
өткірлігін  Т.д.Жеру  де  өз  еңбегінде  көрсеткен  еді  [303,  47].  Мәтін 
синтаксисі  аясында  шартты  түрде  қарастырылып  келген  когезияны 
синтаксистік когезия, ал мәтін семантикасы аясындағы мәтіндегі ба-
сты сөздердің мәндік байланысқа түсуін лексикалық когезия деп атау 
соңғы кезде мәтін лингвистикасында кеңінен тарағаны байқалады. в.Г. 
Гактың лексикалық синтагматикаға арналған еңбектерінен өз ойлары-
на бастау алған Халлидей және Хасан лексикалық когезияның негізінде 
қайталаулар жататынын көрсеткен еді. олардың ойынша, қайталауларға 
мыналар  енеді:  лексикалық  бірлікті  қайталау,  алдында  қолданған 
сөзбен  сәйкес  келу  үшін  мағынасы  жалпыланған  сөзді  қолдану, 
синонимді немесе жалпы мағынасы бар сөзді қолдану. Бұл тұжырым 
семалардың итеративтілігіне сәйкес келеді, яғни бір семаның сөйлем 
бойында  қайталану  құбылысы.  в.Г.Гак  бұл  бір  макросеманың 
қайталануын синтагмема деп атағанын жоғарыда жазған едік. Мәтіндегі 
қайталаулар  туралы  о.Бүркітов:  «мәтін  семантикалық  жағынан  екі 
бағытта құрылады: тізбекті (цепное) құрылым және қапталдас (пара-
лельное) құрылым. Қайталамалар осы құрылымның екеуінде де байла-
нысу  қызметінде  қолданыла  алады»,  –  деп  жазған  еді  [296,  255]. 
Мәтіннің семантикалық ұйымдасуын Г.Әзімжанова Э.Агрикола ізімен 
топик  тәсілдері;  қайталамалардың  түрлері,  іліп  әкету,  кірістіру, 
перифраз-топик  элементтеріне  бөліп,  М.Әуезовтың  «Көксерек» 
әңгімесі бойынша талдайды [254, 116-118]. Сөздердің белгілі бір кон-
струкцияда бір синтагматикалық қатарда мағыналы үйлесімділікке сай 
мәндік байланысты бұзбай, керісінше, дамытуын мәтіндегі лексикалық 
синтагматика құбылысы деп атаймыз. Сонда мәтін синтаксисіне тән 
когезия құбылысы лексикалық синтагматиканың мәтіндегі көрінісі бо-
лады.  И.Р.Гальперин: «әдеби-көркем мәтінде когезия құралдары бай 
және  әр  алуан  болып  келеді,  сондықтан  оларда  логикалық, 
психологиялық  және  формалды-құрылымдық  когезия  түрлері 
қабаттасып жатады», – дей келе, мәтіндегі басты когезия түрлері деп, 
дистантты,  логикалық,  стилистикалық  және  мәтін  коннотациясынан 
байқалатын  ассоциативті  когезияны  атайды  [290,  79].  Когезияны 
синтаксистік  және  лексикалық  деп  шартты  түрде  екіге  жіктеп, 
лексикалық  семантика  аясында  лексикалық  когезияны  қарастыру 
қажет  деп  ойлаймыз.  дж.  Лайонз:  «лексикалық  бірліктің  мәнін,  бір 
лексикалық жүйедегі сондай лексикалық бірліктермен сол лексикалық 
бірліктің түсетін толып жатқан қатынастары деп анықтауға болады», 
– дейді [27, 487]. орыс тіл білімінде кейбір зерттеушілер лексикалық 
және синтаксистік когезияны мәтінде біріктіре зерттеу қажеттігін ай-
тады. Мәселен, Г.в.Колшанский, Г.Ф.Гаврилова, Е.в.Падучева сияқты 
зерттеушілер  мәтіннің  сыртқы  жағы  және  мәтіннің  ішкі  жағы 
тұрғысынан  келіп,  мәтіндегі  жалпы  мәндік  байланыс  пен  жекелеген 
сөздердің  байланысын  екіге  жіктейді.  Жеке  сөздердің  байланысы 
лексикалық синтагматика болса, мәтіндегі жалпы мәндік байланысқа 
ұласуы  лексикалық  когезия  болады,  сондықтан  жалпы  когезия 
құбылысы  лексикалық  когезия  және  синтаксистік  когезия  болып 
бөлініп кетеді. Ал И.Р.Гальперин: «көптеген зерттеушілер когезияны 
пресуппозицияның бір формасы деп есептейтінін жаза келе, когезия 
мәтін категориясы – ретроспективтілікпен бірдей болмаса да, жақын 
келеді», – дейді [290, 86]. Алайда И.Р.Гальперин когезияны лексикалық 
және синтаксистік бөлу тұрғысынан емес, мәтінді мүшелеу тұрғысынан 
қарастырады. Ал, негізінде, жекелеген сөздердің тіркесуі лексикалық 
семантикада қарастырылғанымен әрі қарай, яғни мәтінге ұласқандағы 
жағдайы назардан үнемі тыс қалып қояды, өйткені мәтін синтаксистік 
ұғым деп ойлау қабылданған. Ал мәтінді синтаксистік ұғым деп ойла-
мау  қажет,  қайта  мәтін  сөздердің  тіркесуі  жағдайларының  көмескі 
жақтарын ашатын лексикалық семантиканың бір бөлігі болады. Хал-
лидей мен Хасанның ойынша, когезия бір элементтің интерпретация-
сы  екінші  элементтің  интерпретациясына  қатысты  болған  жағдайда 
болады да, пресуппозицияны айқындайды. олар лексикалық когезияға 
мәтіндегі  мәндік  байланысты  жатқызады  да,  лексикалық  бірліктің 
қайталанып қолдануын лексикалық когезияның күшеюі деп түсінеді. 
Лексикалық  когезияны  тудырушы  лексикалық  бірліктің  қайталануы 
«референцияға деген мынадай қатынастарды нақтылауы мүмкін: дәл 
келу, мәннің енуі, мәнді теріске шығару, арақатынастың болмауы» [301, 
114].  Бұларды  нақтыласақ,  дәл  келу  синонимияға,  мәннің  енуі 
гипергипонимияға, мәнді теріске шығару антонимияға, арақатынастың 
болмауы  оксюморондыққа  жақын  келеді.  Мәтінге  басқа  сөздің  ену 
парадигмалық қатынасқа жататын гипергипонимиялық парадигманың 
жүзеге  асуы  болады.  Мәселен,  Мен  кеше  жұмысқа  бара  жатып,  бір 
құрдасымды  кездестірдім.  Гипергипонимиялық  парадигманы 
лексикалық  когезияның  көрінісі  ретінде  мәтіннің  бөлшегі  сөйлемге 
енгізсек, мен кеше кешке жұмысқа бара жатып, жолда, тротуарда, бір 
құрдасымды  кездестірдім.  дж.Лайонз  ену  қатынасын  «іргетасты 
парадигматикалық қатынастар» деп атап, оның синонимияның бөлшегі 
ретінде  тілдің  барлық  сөздік  құрамын  құрап  тұратынын  айтады  [27, 
478]. Мәтіндік байланысты К.Кожевникова екіге бөледі: «Байланыс екі 
не  одан  да  көп  факті,  оқиғадағы  жалпылықтың  бейнеленуі  ретінде 
және  байланыс  факті  не  оқиғалардың  бірігулерін  сөйлеу  арқылы 
берудің  бейнеленуі  ретінде  болады»  [304,  51].  Лексикалық  когезия 

326
327
байланыстың бірінші түріне жақын келеді, себебі екі не одан да көп 
факті мәтінде кемінде екі семеманың мәндік үйлесуінен туындайды, 
яғни  мәтіндегі  басты  тірек  сөздер  лексикалық  когезияға  ие  болады. 
Мәтін  семантикасындағы  когеренттілік  лексикалық  когезиямен 
берілгендіктен байланыстың екінші түріне синтаксистік когезия жақын 
келеді. оның үстіне, жалпы когезия ұғымы мәтін синтаксисінің бірлігі 
болып есептеледі. Тек соңғы кезде ғана когезияның мәтін семантика-
сына да жақын келетінін байқаған тілшілер лексикалық когезия түрін 
енгізіп, зерттеп жүр, мәселен, бұған Ч.Филлмор, М.А.К.Халлидей, 
Р.  Хасан,  о.И.Москальская,  Ю.С.Степанов,  в.Г.Гак,  в.И.Шаховский, 
К.Кожевникова, 
И.Р.Гальперин, 
Л.А.Исаева, 
Н.Н.Амосова, 
Е.Г.Беляевская,  Г.в.Колшанский,  Б.И.Татаринцев,  в.С.Ротенберг, 
Л.Лосева, Т.в.Милевская т.б. зерттеушілердің еңбектерін жатқызамыз. 
Т.в.Милевская  лексикалық  когезия  туралы  мынадай  пікір  білдіреді: 
«Лексическая когезия опирается в первую очередь на номинативные 
элементы лексической системы языка, их парадигматические и синтаг-
матические связи и отношения. Именно лексическая семантика, а шире 
– когнитивная лексическая семантика, имеющая дело с вербализацией 
концептов, обладает достаточной объяснительной силой в отношении 
адекватного описания семантического пространства текста, которое и 
обусловливает отношения когезии» [305, 138]. Когнитивті семантиканың 
мәтіндегі  көрінісі  тұрғысынан  келгенде,  фреймдік  семантиканың 
негізінде логикалық жүйелілікке негізделген прототиптік эффект жата-
ды [306, 32]. Ал лексикалық когезияны біріктіретін фреймдік өрістің 
ең  жоғарғы  нүктесі  фрейм  негізі  болады.  Мәселен,  «Биыл  қораға 
кірерде  Судыр  Ахметтің  жалғыз  атын  қасқыр  жеді.  оның  үстіне, 
балықшылармен түс шайысып, әсіресе, Мөңкенің сырт орай бергені 
қатты  батты.  дос  бауырына  тартқанмен  Қарақатыннан  ештеңе  ауы-
спай,  қазан  қайнатып  отырған  асымдық  балықтан  қағылып,  үйітіліп 
отыр. Кей күндері қазан көтермей, мұздай үйде бұратылып аш жата-
ды» [Ә.Н., 314]. Мәтіндегі синтагматикаға негіз болып тұрған «аштық» 
ұғымдерек семасы лексикалық синтагмаларды біріктіріп, қайталаудан 
аңғарылады. Мәселен; жалғыз атын қасқыр жеді, Мөңкенің сырт орай 
бергені қатты батты, асымдық балықтан қағылып, үйітіліп отыр, қазан 
көтермей, мұздай үйде бұратылып аш жатады. Бұл тіркестер синонимдік 
мәнге  құрылғандықтан  бір  парадигмалық  қатынас  аясында  ұйысып, 
лексикалық когезияға негіз болып тұр, оның үстіне, мәтінде мағыналық 
үйлесу  ұлғайып,  мәндік  нақтылану  жалғаса  береді.  Сонымен  қатар, 
бұнда  когнитивтік  лингвистикадан  туындайтын  прототиптер 
семантикасының  сілемі  байқалатыны  сөзсіз  [307,  13].  Мәтіннің 
когеренттілігі  жалпыланған  түсінік  пен  нақтылаудың  арасындағы  әр 
алуан когезиялы байланыстарға сүйенеді. Мәтіннің синтагматикасының 
негізінде жалпы когеренттілік пен нақты, терең сипаттағы когезия жа-
тады.  Бұл  ерекшелік  туралы  в.Т.Милевская:  «семантикалық  үйлесу 
заңдылығы  коммуникативті  талапқа  сәйкес  мәтіннің  семантикалық 
тұтастығы  мен  аяқталуы  жүзеге  асуы  үшін  мәндердің  қосылуын 
қамтамасыз ететін лексемаларды таңдау мен тіркестіруді талап етеді», 
– деп жазады [305, 151]. Лексикалық когезия – мәтін лингвистикасының 
термині, яғни лексикалық когезия дегеніміз мәтіндегі мәнді сөздердің 
алшақ  жатса  да,  мағыналық  үйлесуі  арқылы  бірін  бірі  нақтылауы, 
мәнін  ашуы,  қайталану  арқылы  мәтіндегі  мәнділікті  күшейтуі. 
Қайталаулар қазақ тіл білімінде Р.Сыздық, Б.Момынова, о.Бүркітов, 
д.Әлкебаева,  Р.досжан  т.б.  зерттеушілердің  еңбектерінде  кеңінен 
қарастырылған.  Мәселен,  о.Бүркітов:  «Лексикалық  қайталамалар 
көркем  мәтіндегі  стильдік  қызметіне  қарай  стильдік  қайталамалар 
және құрылымдық қайталамалар болып бөліне алады. Стильдік қызмет 
атқаратын лексикалық қайталамалардың өзін одан әрі анафора, эпифо-
ра, сақина қайталамалар, еспе қайталамалар деп т.б. түрлерге бөлуге 
болады»,  –  деп,  оларды  стильдік  тұрғыдан  сипаттайды  [296,  118]. 
Когнитивті тұрғыдан келгенде, мәтіндегі фреймдік қатынас пен мәтін 
лингвистикасы  тұрғысынан  келгенде,  когезиялы  қатынас  өзара 
араласқан  қалыпта  мәтіннің  мәнін  құрайды,  сондықтан  бұлардың 
синтезделуін қазақ тіл білімінде зерттеу – болашақтағы істердің бірі. 
Әсіресе,  когнитивті  семантикадағы  топик,  фрейм,  фрагмент,  схема, 
прототиптердің арасындағы мәтіндік байланыс күрделі мәселенің бір 
пұшпағы  екені  даусыз.  Н.Ф.Алиференко  мәтін  семантикасының 
құрылымы лексикалық мағынаның құрылымы сықылды денотативті, 
сигнификативті  және  конноттық  компоненттерден  тұрады  деп 
құрылымдық тұрғыдан зерттейді [20, 303-316]. Г.в.Колшанский да осы 
тұрғыдан мәтін семантикасын зерттеуге болады дегенді айтады [116, 
76].  Сонда  лексикалық  когезия  мәтіннің  құрылымдық  бөліктерінің 
байланыстылығын құраушы категория болады. J.Morris, G.Hirst коге-
зияны  мәтіндегі  құрылымдық  байланыс,  қатынас  ретінде  даралап, 
зерттейді  [308].  Лексикалық  когезия  мәтін  бойында  бір  семеманың 
көптарамды  байланысқа  түсуінен  көрінеді,  әсіресе,  жеке  семеманың 
семантикалық байланыс жүйесі аудармада айқындық сипатта болады. 
А.Алдашева:  «красный  сөзінің  мағыналық-ұғымдық  көлемі  мен 
тіркесімділік  қабілеті  қазақ  тіліндегі  қызыл  сөзімен  салыстырғанда 
басқа және кең тарамды. Түпнұсқадағы бір сөздің осындай алуан сыр-
сипаты  үшін  сөздіктегі  сәйкестік  номинациялық,  экспрессивтілік, 
стильдік қызметтері жағынан мәтіннің барлық түрлерінде де бірдей ба-
лама бола алмайды», – деп жазады [270, 165]. в.Т.Милевская лексикалық 

328
329
когезияны  парадигматикалық,  синтагматикалық  қатынастарға  ортақ 
болатынын айтып, оларды инклюзивті, эксклюзивті, гипергипонимия-
лы,  дейктикалық  деп  жіктейді.  Когезия  екі  семантикалық  өрістегі 
мәндік  байланыстардан  көрінгендіктен,  әр  өрістегі  семемалардың 
жиынтығы  екінші  өрістегі  сөздермен  нақтыланып  отырады  немесе 
керісінше  болады.  Бұлар  мәтін  синтаксисіндегі  мәтіннің  актуалды 
мүшеленуіне жақын, яғни тема-ремалық қатынастағыдай жүзеге аса-
ды. Сонымен қатар, лексикалық когезия жалпы когезияға қарағанда, 
нақты мәндердің байланысын құрайды, сол себепті лексикалық син-
тагмалар  мәтіндегі  жасырын  мәнді  хабарлаудың  құралы  болады. 
Мәселен,     
Біз бір енеден бір едік,
Бір енеден екі едік.
Екеуіміз жүргенде
Бір-бірімізге ес едік.
Бір енеден үш едік,
Үшеуіміз жүргенде
Толып жатқан күш едік.
Бір енеден бес едік,
Бесеуіміз жүргенде
Алашқа болман деуші едік.
Өтемістен туған он едік,
онымыз атқа мінгенде,
Жер  қайысқан  қол  едік  [М.,  53].  осы  мәтіндегі  лексикалық  ко-
гезия  мынадай  сөздердің  лексика  синтагматикалық  негіздерінен  ту-
ындайды: екі бала – бір-біріне ес; үш бала – толып жатқан күш; бес 
бала  –  алашқа  болмайтын  күш;  он  бала  –  жер  қайысқан  қол.  Қазақ 
тіліндегі көлемді тұрақты сипаты бар лексикалық когезия таза ұлттық 
сипатқа құрылады, сондықтан қайталану арқылы басты тірек сөздердің 
лексикалық синтагматикасының терең мәндегі байланысына құрылады. 
Бұны Ч.Филлмордың ізімен лексикалық когезияның фреймдік сипаты 
деп те түсінуге болады, алайда концептілік құрылымдардың сөзбелік 
үлгілері деп түсініп қалмау керек. Бұлар не де болса, мәтін семантика-
сы аясындағы мәнмәтінді нақтылағыш, оның жүйесін ұстап тұрушы 
бейтарап  мағыналардың  үйлесе  байланысуы.  Кез  келген  деректі  не 
дерексіз сөздердің мәтіндік семантикасы қазақ тілінде өрістік сипатқа 
жайылып, көлемі ұлғайып кетіп отырады. оның көлемінің кеңеюіне 
мәтіндегі когеренттілік пен жеке сөздердің лексикалық когезиясы әсер 
етеді. Жоғарыда келтірген бала сөзінің ұлттық сипаттағы лексикалық 
когезиясының  нақтылануына  мысал  келтірелік:  Бір  баласы  бардың 
шығар-шықпас  жаны  бар,  екі  баласы  бардың  кірер-кірмес  әлі  бар, 
үш баласы бардың өмірінің сәні бар, төрт баласы бардың төрде орны 
бар, бес баласы бардың берері бар, алты баласы бардың арманы бар 
ма? жеті баласы бардың айтқанының жерде қалғаны бар ма? - дейді 
халық даналығы. осындағы лексикалық когезияға негіз болып тұрған 
лексикалық  синтагмалар  бір  бала  –    шығар-шықпас  жан;  екі  бала  – 
кірер-кірмес  әл;  үш  бала  –  өмірдің  сәні;  төрт  бала  –  төрдегі    орын; 
бес бала – беретін нәрсесінің  барлығы;  алты бала – арман жоқ; жеті 
бала – сөздің жерде қалмауы. Сөздердің осындай үйлесуі жеке сөздер 
күйінде тіркескенде жүзеге аспайды, тек мәтіндік жағдайға түскенде 
ғана  жүзеге  асады,  сондықтан  лексикалық  синтагматика  мәтіндегі 
лексикалық  когезияның  сүйенер,  бастау  алар  негізі  болады.  Жалпы 
сема, яғни синтагмеманың мәнмәтінді басқаруы мәтіндегі лексикалық 
компоненттердің контактылы түрге енуі деп түсінген абзал. Мысалы: 
«Біріншіден не жаман – бірлігі кеткен ел жаман; екіншіден не жаман 
– егесіп өткен ер жаман; үшіншіден не жаман – үш бұтақты шідерден 
шошынған ат жаман; төртіншіден не жаман – сүймеген төсек жаман; 
бесіншіден не жаман – белсеніп шапқан жау жаман; алтыншыдан не жа-
ман – асқынып кеткен дерт жаман, жетіншіден не жаман – жас келіншек 
жесір қалса, сол жаман; сегізіншіден не жаман – серпілмеген қайғы 
жаман;  тоғызыншыдан  не  жаман  –  торқалы  той,  топырақты  өлімде  
бас көрсетпесе сол жаман, оныншыдан не жаман – оңалмас кәрілікке 
дауа болмас деген, сол жаман» [Ел аузы., 41]. осындағы лексикалық 
когезия бірлігі кеткен ел, егесіп өткен ер, үш бұтақты шідерден (бұнда 
«тағдырдың басқа салғанынан» деген мәнде) шошынған ат, сүймеген 
төсек,  белсеніп  шапқан  жау,  асқынып  кеткен  дерт,  жас  келіншек 
жесір  қалса,  серпілмеген  қайғы,  торқалы  той,  топырақты  өлімде 
бас  көрсетпеу,  оңалмас  кәрілік  сияқты  лексикалық  синтагматикаға 
құралған  сөздермен  мәнмәтінде  «не  жаман»  ұғымының  құрылымын 
беріп, қайталаулар арқылы нақтылап, мәнін ашып тұр. дейктикалық 
когезия  есімдіктердің  мәтінде  үнемі  қайталанып  басқа  сөздермен 
ерекше  мағыналық  қатынасқа  түсуінен  көрінеді  және  дейктикалық 
құралдардың өзара байланыстарына негізделеді. С.д. Кацнельсон 
дейктикалық құралдарға мыналарды жатқызады: 
«а) сөйлеу ситуациясына мәндік тәуелділік, яғни сөйлеуден тыс 
сөздер мәнінің түсініксіз болуы; 
б) сөйлеу субъектісіне үнемі қатысты болу; 
в) субъектілік, яғни сөйлеуші мен арақатыстылықтың болуы; 
г)  қолдануға  байланысты  өзекті  мағынаның  бір  жағдайдан  бір 
жағдайға тез құбылып отыруы» [84, 5-6]. Мысалы, жіктеу есімдіктері 
әр  жақтарда  тұрып  сөздермен  өзгеше,  бейнебір  үлгілік  сипаттағы 
мағыналы  байланысқа  түседі.  осы  байланыс  барлық  мәтін  мен 

330
331
сөйлеудегі  дискурстың  мәнді  байланысына  негіз  болып,  мәтіндік 
мағынаның қалыптасу көзі болады, сондықтан да оны лексикалықтан 
гөрі дейктикалық деп атайды.  Мәселен;
– Мені сорғалаған қан, сойқақтаған із әкеліп отыр. Сен алдың ма-
лымды. Кешегі қолымда өскен Бақтығұл ең.
– Бәсе, қолыңда өссем, мынауың қай сұмдығың? Жалаң не?       
– Сен маған қастық етіп отырсың. Мен не қылған адам едім саған? 
[М.Ә.,  54].  Бұндағы  мәндік  байланыс  мені  әкеліп  отыр,  сен  алдың, 
сен қастық етіп отырсың, мен саған сөздерінің тіркесуінен туып отыр. 
Барлық сөздер мәтінде бір-бірімен тұлғалық және мағыналық жағынан 
өзгерістерге  түсіп,  бір  мәннің  төңірегіне  ұйысуы  мәтіннің  ұғымдық 
компонентінің күрделі құрылымына байланысты болады. Сөз мағыналары 
ұғымдық  компоненттің  бөлшектері  болғанда,  олар  синонимдік, 
антонимдік,  гипергипонимдік  қатынастарда  болып,  көрініп  тұратын 
парадигмалық қатынасты және мәндік тұрғыдан жасырын синтагмалық 
байланысты құрайды. Кейбір шетел тілшілері, M.J.Steedman,  P.N.Johnson-
Laird мәтіндегі жасырын мән имплицитті күйде болатынын аңғарып, оны 
логикалық түйіндеуден түсіну моделін басты фактор ретінде есепке алады 
[309, 122-134]. Семантикалық өрістегі сөздер парадигмалық қатынастарға 
түссе,  мәтіндегі  сөздер  эпидигматикалық,  парадигматикалық  және 
синтагматикалық қатынастарға түсіп, күрделі байланыстарды құрайды. 
Лексикалық  когезия  лексикалық  синтагматиканың  мәтіндегі  дамыған, 
кеңейген түрі деп түсінген жөн, яғни лексикалық синтагматика екі сөзден 
құралса, лексикалық когезия мәтіннің екі ірі мағыналық бөлігінің байла-
нысы болады. Сонымен, лексикалық когезияны мәтіндегі мәнді сөздердің 
байланысы  құрайды,  яғни  бірліктердің  мағыналық  үйлесуі  болады  да, 
көбіне,  қайталану  лексикалық  когезияның  негізі  болады,  ал  олардың 
жинақталуы мәтіндегі ұғымдық жүйенің фреймді конфигурациясы бола-
ды. Сөздің тіркесімділік қабілеті заттық-логикалық қатынастан туындап, 
мәтінде лексикалық когезия арқылы дамып отырады. 

жүктеу/скачать 2,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: