Б. Адамбаев апық
жүктеу/скачать 4,19 Mb. Pdf көрінісі
|
adambaev baltabai khalyk danalygy
| Ж ы р а қ б о лс а ж аман сы йльіқ берер,
ж ақын б о лс а ж ақсы с ы й л ы қ б е р е р ; Бастыны еңкейткен., тізеліні бүктірген ( К ү л т е г ін н е н ); Ж ұ қ а н ь і таптау оңай, ж іңіш кені ү з у оңай; Ө л ім н е н ұят күшті (Тоныкөктен) деген м а қ а л - м ә т е л д е р д і о қимыз. Ал М а х м у д Қ а ш қ а р и д і ң « Д и в ан и л у ғ а т ат- түрік» сөздігінен: Ү л ы қ б олсаң, кііиік бол...; Тай ат б о л с а — ат тынар, ү л ер б о л с а — ата тынар; К ү з б о л а р ы көктемнен м ә л і м ; Т а у тауға қ о сы лм а с, адам адам м ен ә р қ а ш а н қ о с ы л а р ; Бейнет түбі — рақат дейтін м а қ а л д а р д ы ; « Қ ұ т а д ғ у білік» д ас т а н ы н а н : Б і л і п с е й л е- сең б іл і к к е с а н а ла р , б іл ім с із сә з өз б асы н жояр; А у ы з д а н б ірде от, б ір д е су иіығар, бірі жанса, бірі с ө н д ір е р ; А қ қ а н су о л — ж ақсы сәз, о л қ а й д а ак,са, сонда г ү л эсер дейтін м а қ а л д а р д ы о қимыз. А ла йд а ертедегі к ү л п ы т а с т а р д а , ескі к і т а п т а р д а жа - зылып к а л ғ а н осы секілді б ірен- саран дер ек те р б ол м ас а , қ а з а қ м а қ а л д а р ы мен мәтелдері қ а ғ а з д а емес, х а л ы қ жа - д ын д а с а қ т а л ғ а н . О л а р д ы жи н а п , ж а з ып , қ а ғ а з бетіне тү- сіру, баспас өз а р к ы л ы ж а р и я л а у XIX ғ а с ы р д ы ң екінші ж а р т ы с ы н а н б ас т а ла д ы. ♦ ♦ ♦ Қ а з а қ т ы ң м а қ а л - м ә т е л д е р і н а л ғ а ш қ а ғ а з бетіне түсір* ген ғ а л ы м — Ш о қ а н Уәлиханов. Ш. Ш. Уәл их а но в пен И. Н. Бер е зин архи в тері нде XIX ғ а с ы р д ы ң елуі нші ж ы л - д а р ы н д а ел ау зын ан ж а з ы п а л ы н ғ а н екі ж ү з д ен аса ма^ қ а л- м ә т е л с а қ т а л ғ ан . С о л а р д ы ң ішінде күні бүгінге дейін қүнын ж о й м а ғ а н А қ ы л — д а р и я, к ө ң і л — д ү л д ү л ; Тоты құс б о й ы н көріп з о р л а н а д ы , а я ғ ы н кө р іп қ о р л а н а д ы д е ген секілді о н да ғ ан м а қа л - м ә т е л д е р бар. Сол у а қ ы т т а н бері к а з а қ м а қ а л - м ә те л д е р і әр т үрлі в е до мо ст ы л ар да , ж и н а қ т а р д а н ү с қ а л ы қ т а р д а ж а р и я л а н ы п келеді. Қ а з а қ ф о л ьк л ор ы н ың б а с қ а т ү р л ері ме н бірге (к ейде өз ал ды- на) оны ж и н а п ж а р и я л а у ш ы л а р : Ш. И б р аг и м о в , М. Т е рентьев, Ы. Алтынс арин, Я. Л ю т ш , Ф. Пл отник ов, Н. И. Гродеков, А. А. Васильев, П. А. Ме л и о ран ски й , Ә. Ә. Д ив ае в, Н. Ф. К а т а н ов , Н. Н. Па нтус ов, В. В. Қа- таринский т. б. Қ а з а қ ауыз әдебиеті нің н ү с қ а л а р ын , соның іші нде м а қал - мәтел д ер і н ж а р и я л а у д а О р ы н бо р д а 1879 ж ы л ы шыққан, 1906 ж ы л ы т о л ы қ т ы р ы л ы п қ а й т а б ас ы л ғ ан ЬІ. Алтынсарин н ү с қ а л ы ғ ы н ы ң а л а т ы н орны ерекше. Нұс- қ а л ы қ т а қ а з а қ м а қ а л - м ә т е л д е р і н і ң ең т а ң д а у л ы ү л г іле рі 9 ж а р и я л а н ғ а н ж ә не он ш а қ т ы т а қ ы р ы п қ а бөлініп жүйе- ленген «...әлі қ а р а ң ғ ы , б і р а қ а з д ы р ғ ыш элементтердін. е ш қа й сы с ы н а әзір а з б а ғ а н ж ә н е п ай д а л ы нәрсенің бәрін қ а б ы л д а у ғ а қ а бі летті туған елі ңе ш а м а келгенше п а й д а лы үлес қосу — біздің ә р қ а й с ы м ы з д ы ң б о р ы ш ым ы з »1 деп өзі а й т қ а н д а й үл ы ұс т аз о қ у - а ғ а р т у ісіне ғ ан а емес, со- нымен қ а т а р х а л ы қ т ы ң әлі қол тимеген тьщ, бай әдеби мүра сын і рі ктеп-сүрыптап ж а р и я л а у ғ а д а үлкен үлес косқан. Сол сияқ ты В. В. К ат а р и нс к и й О р ы н б о р д а 1899 ж ы л ы « П а м я т н а я к н и ж к а Тургайской области...» дейтін кітап- та ж а р и я л а н ғ а н к а з а қ м а қа л- м ә т е л де р і н ің ж и на ғ ын да ата й кеткен жөн. Ж и н а к т а бір мың бес жү з д ей ма қ ал - мәтел б асылғ ан. Х а л ы қ т ы қ н ұ с қ а л а р т а ң д а п алыныгі, т а қ ы р ы п т ы қ көз- қ а р а с бойынша түзілген бұл екі б асыл ым қ а з а қ м а қ а л - мәтелдері ні ң кейінгі ж и н а қ т а р ы н а үлгі болған. Төңкері ске дейінгі ж и н а қ т а р д ы ң бір а р т ы қ ш ы л ы ғ ы о л а р д а м а қ а л - м ә т е л д е р ел а р а с ын д а қ а л а й айтылса, со- л ай ж а з ы л ы п а лы н ғ ан да, сол қ а л п ы нд а ж а р и я л а н ғ а н , көне, бөгде сөздерге түсінік ж ә н е қ а з а қ ш а мәтінімен ор ыс ша а у д а р м а с ы қ а т а р берілген, қ а й ж е рд е н ж а з ы п а л ы нғ а ны көрсетіліп, әр уезді ң м а қ а л- м ә т е лд ер і бөлек т о птал ғ ан. Ж а з у ы мен баспасөзі ке нжел еп д а м ы ғ а н х а л ы қ т а р д ы ң тұрмыс- сал тын, ш а р у а ш ы л ы қ кәсібін, ойлау, сөйлеу ере кше лі кт ері н зерттеп, білу үшін қ ұр ы лы с ы ертеде қа- л ы п т а с қ а н м а қ ал - м ә т е л си я қ т ы әдеби м ұ р а л а р д ы өзгерт- пей ж а з ы п а л у д ы ң жә не м а т е р и а л д ы ң қ а йд а н , қа ша н , кімнен а л ын ғ ан ы н көрсетіп ж а р и я л а у д ы ң ма ңызын асы- ра б а ғ а л а у қиын. Оның 'үстіне, а у д а р м а сы н к а т а р беру ж и н а қ т ы н қүнын а р тт ы р а түскен. Ал а й да , х а л ы қ ш ы ғ а р м а с ы н төңкері ске дейінгі жинап, ж а р и я л а у ш ы л а р д ы ң осындай игілікті істерінде кейбір к е мші лі ктер де ж о қ емес. Атап а йт қа нд а, ауыз әдебиеті н ү с қ а л а р ын ж а т т а п , с а қ т а п келген әңгі мешілер мен жыр- ш ы л а р д ы ң аты- жөнд ер і а т а л м а ғ а н , айтушы, ж а з ды р у шы - л а р жөні нде дер ек - мәл і ме ттер қ а л д ы р ыл м а ғ а н . Ж и н а к - т а р д ы ң көбінде м а қ а л - м ә т е л д е р д ің шығу тарихын, жа с а- лу тәсілдерін, әдеби мәнін ашып, а н ы қ т а ғ ан д ай жөнді түсіиіктер, алғы сөздер берілмеген. Қ а з а н социалисті к төңкерісінен кейін ғ ан а қ а з а к фоль- кл о р ын ы ң б ас қ а түрлері сияқты м а қа л -м әт ел де р де қүнт- жүктеу/скачать 4,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|