П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 8.8.1. Күрделенген сойлемдердің интонациялық ерекшеліктері
- (Мұқанов). 2. Жүзінде әжімі көп дала//құтырынбай сүлық жатыр (Мүсірепов).
| 8-кыстырма сегментгер
8.8. К Ү РД Е Л Е Н ГЕ Н С Ө Й Л Е М М Е Н ҚҮРМ АЛАС С Ө Й Л Е М Н ІҢ Ж Ә Н Е К Ү РД Е Л І С И Н Т А К С И С Т ІК Т Ү Т А С Т Ы Қ Т Ы Ң И Н Т О Н А Ц И Я Л Ы Қ Е Р Е К Ш Е Л ІК Т Е Р І Қ а з а қ т іл ін ің с и н т а к с и с ін д е қ ұ р м а л а с сөйлемдер: салалас, сабақтас және аралас құр- малас деп бөлінеді. Соңғы кезде жай сөйлемдер мен құрмалас сөйлемдер аралы ғы нда тұрған үиірлі м үш елер деп атал аты н күрделен ген сөйлемдер қайсыбір зерттеулерде жай сөйлем құрамында қарастырылса, енді бір зерттеулерде құ р м ал ас сө й л ем д ер д ің қ ұ р а м ы н д а қар ас- тырылады. Ал күрделі синтаксистік тұтастықты алсақ, бұлар бір тақырыпқа байланысты бірнеше дербес жай және құрмалас сөйлемдерден тұратын, көп компонентті құрылымдар болып табылады. 8.8.1. Күрделенген сойлемдердің интонациялық ерекшеліктері К үрд елен ген сө й л ем д ей тін д ер д ің есім қаб ы сп ал ы о р ал ы м д ар , есім ш е қаб ы сп алы о р а л ы м д а р ж ә н е к ө с е м ш е л і ж а н а с п а л ы оралымдармен күрделенген үш түрі бар. 1) Аз мөлшерлі оралым, яғни есім қабыспалы оралыммен күрделенген сөйлемдер. 1. Ішкі сыры берік Ботагөз//оған~жолықіт?ьі (Мұқанов). 2. Жүзінде әжімі көп дала//құтырынбай сүлық жатыр (Мүсірепов). 3.^Биіктігі екі жарым кез, //көлденеңі төрт-ак кез//тар үңгірде//төрт- ақ адам сыйып//жүмыс істей алады (Сонда). 4. Ой да ~1жок,//үміт те ж ок,//ерік те ж ок//, билік те жоқ Сандыбай//қарғаның түзын екі қолымен үстап,//айнаға қарағандай жымиып отыр (Сонда). Бірінші, құрылымы ықшам, есім қабыспалы о р ал ы м м ен к ү р д ел ен ген екі с ө й л ем , / 1 , 2 / әрқайсысы пауза арқылы екі синтагмаға бөлініп, ө з ін е т ә н к ө т е р і ң к і - б ә с е ң т о л қ ы н д ы и н то н а ц и я м е н ө р н е к те л ге н . Л а уза бірінш і синтагманы көмкеріп, көтеріңкі тонмен айтылып, есім оралымды өзіне бағындырып тұрған негізгі сөйлемнің бастауышынан(7>0тагөз, дала,) кейін жасалған. Бастауыштың алдында келіп, өнымен қ аб ы су а р қ ы л ы б а й л а н ы с ы п т ұ р ғ а н есім о р а л ы м ы н а с ұ р а қ қ о й с а қ , ол б а с қ а анықтауыш тар сияқты “ қандай ” деген сұраққа жауап берер еді. Ү іи ін ш і, т ө р т ін ш і м ы с а л д а р д а е с ім қабыспалы оралым біреу ғана емес, бірнеш еу, б ір ы ң ғ а й м ү ш е л е р т ү р ін д е о л а р н е г із г і сөйлемнің затесімнен бөлған мүшесіне ( үңгірде, С а н д ы б а й ) қ а б ы с а ж а л ғ а с ы п т ұ р . Бұл мысалдардағы есім қабыспалы оралым бірнешеу ж ә н е б ір ы ң ғ а й б ө л ғ а н д ы қ т а н , ө л а р д ы ң әрқайсысы жеке синтагма ретінде өзара кішірек п а у за м е н б ө л ін іп , с ө ң ғ ы с ы ғ а н а н е гізгі сөйлем нің өзіне қаты сты мүш есімен қабыса б а й л а н ы с ы п т ұ р .Ү ш ін іи і м ы с а л д а ғ ы есім қабы спалы өралы м ға үңгірде деген жатыс септігінде тұрған сөз қатысты бөлып “мекендік” мағынаны көрсетіп тұр,ал төртінші мысалдағы есім өралы м ға қатысты Сандыбай деген сез, негізгі сөйлем нің бастауы ш ы бөлғанды қтан “ кім ?” деген сұраққа жауап береді. Бірнеше б ір ы ң ғ а й е с ім қ а б ы с п а л ы о р а л ы м м е н күрделенген көп синтагмалы сөйлемдер өзара елеулі кідіріспен бөлініп, көтеріңкі-бәсең бірнеше төлқы нды интөнациям ен өрнектеліп, сөңына |