КҮРДЕЛЕНГЕН СӨЙЛЕМ МЕН ҚҮРМЛЛАС СӨИЛЕМНІҢ ЖӘНЕ КҮРДЕЛІ СИНТАКСИСТІК ТҮТАСТЬІҚТЫҢ ИНТОНАЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 129 әуені көтеріліп, сейлем нің басқа мүш елерінен
мөлшерлі паузамен бөлініп тұрады.
Тағы бір айта кететін жағдай - ол есімшелі
қабыспалы оралымның өзі аны қтайты н сөзбен
бір синтагм а құруы және оны ң ай наласы на
б а ғ ы н ы ш т ы сө зд ер д і үйіру е р е к ш е л іг ін ің
басқаларға қарағанда аясы ны ң кең
болуы.
Есімшелі қабысгіалы оралымдарда синтагмасы
ұзақ болса да, қы сқа болса да, оның айтылуына
кететін уақыт бірдей болады. Ұзақ синтагманың
қарқы ны жылдамырақ, ал қы сқа синтагманы ң
қарқы ны баяулау келеді.
Күрделенген сөйлемдердің құры лы мды қ-
м ағы налы қ түрлерінің интөнациясы н көбінесе
мазмұны жөқ прөсөдемалар ажыратады. Мысалы,
е с ім ш е л і
қ а б ы с п а л ы ө р а л ы м д а р ы б а р
сөйлем дердің акценттелетін сөзді қам титы н
бірінш і сегменті ж ө ғар ы төналды дең гей де
көтеріңкі әуен мен мөлшерлі паузамен көмкерілсе,
к ө с е м е ш е л і ж а н а с п а л ы ө р а л ы м д а р ы бар
сөйлемдердегі өралымдардың әуенінің көтерілуі
мен паузасы шамалы бөлады.
Сайып келгенде, жөғарыда талданған, жан-
ж ақты қар асты р ы лған түрлі өралы м дарм ен
күрделенген сөйлемдердің жатпы интөнациялық
сы зы ғы н, әрнегін алып қарасақ, өлар бір-біріне
ұ қ сас, б ір ы ң ға й бөлы п келеді. Б э р ін ің де
интөнациясы ны ң сы зы ғы көбінесе 2-ш і, 3-ші
деңгейде төлқынданып, дөңгеленіп, синтагманың
соңында ғана 3-ші деңгейден азғана асып шағын,
п аузам ен б өл ін ед і.
Ал с ө й л е м н ің к ей ін гі
м ү ш е л е р ін ің и н т ө н а ц и я с ы т ө л қ ы н д а н ы п ,
сөңында 1-ші деңгейге төмендеп барып тынады.
Бұл көбінесе біркелкі ирек-ирек бөлып келетін
и н тон ац и ялы қ сы зы қ,
қазақ тілінің жалпы
интөнациялық өрнегінің айырмашылығы бөлып,
басқа тілдерден, мысалы сөздік екпінге сүйенетін,
әр сөзде ж ө ғ а р ы л ы -т ө м е н д і с ы зы қ т а р м е н
м эн ерлен етін
өры с тілінің и н төн ац и ясы н а
ұ қ с а м а й т ы н , қ а з а қ т іл ін ің и н т ө н а ц и я л ы қ
ерекшелігін көрсететін мөдель
( 2 4 - с у р е т ) . 2 4 - с у р е т . Күрделенген сойлемнің интонациялык схемасы
