ИНТОНАЦИЯ 1. Қазіргі шақта жасы қырыққа т ақалған//, бақ-дәулеті барынша шалқыған Оспанпың// бір үлкен арманы бар (Әуезов). 2. Жолаушылар қозылары ж амыраған//, иттері үріп ш улаған//, қүлындары шіңгірле^Гкісінеген// көп үнді, даңғаза болған ауылдың//, үстінен шықты (Сонда). Ж о ғ а р ы д а к е л т ір іл г е н м ы с а л д а р д ы ң
біріншісінде екі бірыңғай оралым, ал екіншісінде
төрт бірыңғай оралым бар. Бірыңғай оралымдар
анықталушы акценттелген создеріне (
Оспанның, ауылдың ) өздерінің ең соңғы сы н ы ң атау есімше
формасымен қабысып, бірыңғай мүшелерге тән
біркелкі сызы қты, біркелкі әуенмен өрнектеліп
б ір кел кі м өлш ерлі пау зам ен ай ты лы п тұр.
Бірыңғай мүше түріндегі есімшелі оралымдар бәрі
қ о с ы л ы п , ө зд е р ін е қ а т ы с т ы а к ц е н тт е л ге н
ж оғары да корсетілген есім сөздерді сипаттап,
анықтап тұр.
Ж оғарыдағы мысалдарда бірыңғай мүшелер
бір-бір синтагма құрап тиянақсызжэне қыстырма
интонемалардың вариантгарына жатса, сөйлемнің
о о ң ғы си н тагм асы ти я н а қ т ы и н то н ем ам ен
сипатталады.
3)
Көсем ш елі ж анаспалы оралымдармен
к ү р д е л е н г е н с о й л е м д е р д ің и н т о н а ц и я л ы қ
ерекшеліктерін қарастырайық. Мысалы:
1. Баласының түксиіп түрған түрін көріп//орнынан түрегелді (Есенберлин). 2. Біз жаңбырдан қорғаны п,// табалдырықтан үзай алмадық (Әбдіқадыров). 3. Он шақты кісі жолдас ертіп / / Абай Қарамолаға аттанбақ (Әуезов). 4. Баласының қолынан етікті жүлып алып, / / есікке қарай лақтырып жіберді (Нұрпейісов). Ж оғарыда келтірілген барлық мысалдардан
көретініміз көсемшелі қабыспалы оралым негізгі
сөйлемдегі бастауышқа ортақ болып, соның іс-
қим ы лы ны ң түрлі си паты н, ам алы н, себеп-
салдарын, мақсатын т.б. көрсетіп тұр.
Бұлардың и н тонациялы қ ерекш еліктерін
алып қарасақ, көсемшелі оралым көбінесе өзі
күрделендірген сөйлем інің басында тұрып, өз
алдына интонациялы қ-м азм ұнды қ топ құрап,
я ғн и
бір синтагма болы п, сойлемнің басқа
мүш елерінен пауза арқы лы бөлініп тұр. Өз
ал д ы н а бір с и н т а г м а б о л а т ы н к ө сем ш ел і
қабыспалы оралымның интонациялы қ сызығы
шамалы көтеріліп бары п, ең соңы нда пауза
арқылы негізгі сөйлем нің басқа мүшелерінен
бөлініп тұрады.
Көсемш елі оралы м дары бар мысалдарда
көсемшеге аяқталған бірінші синтагма тиянақсыз
интонеманың варианттарымен сипатталады да,
соңғы синтагмасы тиянақты интонемаға жатады.
Жалпы қабыспалы, жанаспалы оралымдармен
к ү р д е л е н г е н с о й л ем д ер д ің и н т о н а ц и я л ы қ
модельдері бір-біріне ұқсас келеді. Көбінесе
с ө й л ем н ің басы н да келетін орал ы м дард ы ң
интонациясы толқынданып келіп синтагманың
с о ң ы н а қ ар ай к ө т ер іл іп , п ау зам ен н егізгі
сөйлемнен бөлінеді де, өдан әрі сөйлемнің басқа
мүшелері де өзінің төлқынды интонациясымен
айтылып, соңында томендеп барып тоқтайды.
К ү р д е л е н г е н
с ә й л е м д е р д ің
ж а л п ы
интонациялық сызығы, ернегі ұқсас болғанымен,
қаб ы сп алы (есім, есім ш елі) оралы м дарды ң
ж а н а с п а л ы
( к ө с е м ш е л )
ө р а л ы м д а р д а н
айырмашылығы - есім, есімшелі тіркестер өздері
анықтап тұрған акцентгелген анықталушы сөзбен
қабысып, бірігіп, сонымен ортақ синтагма құрып,
