П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ИНТОНАЦИЯ
Бес мәрседен / қаш ы қ бЪл. / / Бес нәрсеге / асы қ боп ,// 2 ----- ------- --ч ^ Адам болам / десеңіз. з -7 Тілеуің / / өмірің алдыңда, / / --------------------- 1 О ған қай ғы жесеңіз. Өсек / / өтірік / / мақтамш ақ / / Бес д ұш паны ң / білсеңіз. ъ 2 ^ з 2___ з Талап / / еңбек / / терең ой / / Қанағат / / рақым /'/ ойлап қой / / Бес асыл іс көмсеңіз (Абай). Ж оғарыда Абайдан келтірілген 7-8 буынды 14 тарм ақ м ағы н асы н а қарай, бес сөйлемге бөлінеді. Оның біріншісіңде төрттармақ қосылып, бір сө й л ем қ ұ р а п , бір ойды б іл д ір іп тұ р, екіншісінде үш тармақ қосылып, бір ойды білдіріп тұр, үшіншісінде екі тармақ қосылып, бір сөйлем құрап, бір ойды білдіріп тұр, төртіншісінде де екі тармақ бір сөйлем, бір ойды білдіреді, бесіншісінде үш тармақ бір сөйлем болып бір ойды білдіреді. Бұл сөйлемдердің бәрі бұйрықты, хабарлы сөйлем түрінде келіп, тарм ақты ң әрқайсы сы бір-бір синтагма құрап, ©з алдына интонема болады. Хабарлы сө й л ем н ің ал ды ң ғы синтагм алары б іры ңғай м үш елер түрінде ти я н ақ сы з ж әне қыстырма интонемаларға жатады да, ал соңғысы тиянақты интонемамен сипатталып, мәлшерлі паузамен тынады. Бұл ж ерд е с и н т а г м а л а р б ірд е с ө й л ем компоненттеріне тең (бірінші, екінші шумақта), бірде сөйлем мүшелеріне (бірыңғай мүшелері) тең болып келеді (төртінш і, бесінш і ш ум ақта). Келтірілген ©леңнің әр шумағының синтагмалары к ө т е р ің к і-б ә с е ң т о л қ ы н д ы и н т о н а ц и я м е н өрнеклеліп, ш ағын паузамен бөлініп, ең сөңғы көлемді пауза ти ян ақты интөнем адан кейін шумақты көмкеріп тұр. Т а л д а н ғ а н ш у м а қ т а р д а да с ө з д е р д ің , буындардың акценттелуі өлардың мағынасымен тығыз байланысты. Мысапы, бірінші шумақтағы б ұ й р ы қ р а й д а ғы етіс тік те н бөлы п т ұ р ғ а н б а я н д а у ы ш т а р д ы ң ( м а к т а н б а , бап т а нб а , шаттанба). өртаншы буынына ой екпіні түсіп, мөлырақ интенсивтілікпен сөзылыңқы да нық айтылып тұр. Ш умақтардың тармағының саны да әр түрлі (төрт, үш, екі) бөлуы өйдың біту- бітпеуімен байланысты. Кейде өлеңнің мағынасына қарай тармақтары шумаққа бөлінбейтіні де кездеседі. Оны ендігі 7- 8 буынды Ю тармақты мысалдан көрінеді: 2 - —- 3 Балалық өлді / білдің бе? / / Ж ігіттікке / келдің бе? / / Ж ігіттік өтті / көрдің бе? / / 2 - 3 Кәрілікке / кондің бе? / / Кім біледі / / сен кәпір / / 2 ^ - - ^ 3 Баямдыдам / сөндің бе? / / 2 " 4 ' 3 Баямсызға / төнлің бе? / / ^ Әлде айналы п / / кім білер, / / Боталы түйе / секілді / / Қорадан ш ықпай / өлдің бе? (А б ай ). Бұл өлеңде де жөғарыда келтірілген 7 буынды өлең сияқты әр тармағы екі-екі бунақтан тұратын, б ір к е л к і ж е к е -ж е к е с и н т а г м а қ ұ р а п , синтагмасының бэрі дерлік бір-бір сұраулы сөйлем бөлып тұр. Тек қана бесінші тармақта қаратпа сөз бар (сен кэпір) ж әне сегізінш і, өны нш ы сұраулы сөйлем бөлып тұрған тармақтар екі си н тагм аға бөлінеді. Бір-бір синтагм аға тең сұраулы сөйлемдер жалпы сұрақ интөнемасымен, ал бесінші, сегізінші кім есімдігі бар сөйлем арнаулы сұрақ интөнемасы мен сипатталады. Сұраулы сәйлемдердің баяндауыштары (білдің, келдің, көрдің, көндің...) және кім деген сұраулы есімдік акценттеледі. Өлеңнің көлемді паузасы ең сөңындағы сұраулы сейлемнен кейін келіп тұр. 3. И нтөнациясы біркелкі төлқынды бөлып, өның сызығы қайталанып, Ахаң айтқандай, нағыз “ кілемнің басына түсетін ернек сияқты ” бөлып келетіні не, төрт тармақты бірнеше шумақты өлеңдерді жайқызуға бөлады. Мысалы: 3 Әсемпаз болма / әрнеге / / Өнерпаз болсаң, / арқалан / / Сен де бір кірпіш / дүниеге / / Тетігін тап та, / бар қалан! / / |