--------------------- ---------- ч

142
ИНТОНАЦИЯ
Бұл жеті дербес сөйлемнен тұратын күрделі 
с и н т а к с и с т ік тұ т а с т ы қ қ а ж ататы н ж ы рды ң
синтагм алары ны ң интонациясы толқы нданы п 
келіп, соңы көтеріліп, кейбір сөздер мағынасына 
қарай акценттеліп, кейбір синтагмалар төмендеп 
бары п п аузам ен болінеді. Б ір -б ір ін е ұқсас 
интонация ернегі жырдың аяғына дейін бірнеше 
рет қайталаны п, оны ң жалпы интонациялы қ 
келбетін сызады.
Осындай жырлар немесе жалпы олеңдердің 
и н тон ац и ясы н қарасты рған д а 
айта кететін 
жағдай - жыр не өлеңдерді артистер сахнадан, 
немесе дикторлар радиодан мәнерлеп оқы ғанда, 
бұлардағы сөздер, бунақтар, олардың әр буыны 
а й қ ы н , қ а т т ы , с о з ы л ы ң қ ы а й т ы л а т ы н
болғандықтан, ондағы әр сөзты ңдауш ыға анық 
естіліп, оте әсерлі болады.
Мэнерлеп, созып оқығанда, жай кезде дауыс 
әуенінің котеріңкі-бәсең өзгеруімен белгіленетін 
б у н а қ та р д ы ң ар а ж ігін д е с и н т а г м а л а р д ы ң
а р а л а р ы н д а ғы д а й ш ам алы п аузалар п ай д а 
болатыны байқалады. Ол паузалардың ерекшелігі
- кез келген создер арасында емес, тек қана 
бунақтардың арасында пайда болатындығы. Бұл 
бунақтардың құрылымының езара гығыз тұтаса 
байланысу заңдылығын көрсетіп тұр.
Келтірілген жырдың интөнациялық сызығын 
жазсақ, біркелкі жоғарылы-төменді 17 иінді ©рнек 
бөлар еді:
Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем түріндегі 
ж ы рға М ахамбеттің белгілі өлеңін келтіруге 
бөлады:
1) Ереуіл атқа / ер салмай / /
^
3
2) Егеулі найза / қолға алмзй / /
3) Еңку-еңку / жер шалмай / /
____ ^ з'
4) Қоңыр салқы н / төске алмай / /
з
5) Тебінді терге / шірімей ,// 
^ 
з '
6) Терлігі майдай / ірімей / /
з
7) Алты малта / ас болмаіі ,// 
-> 
^ з
8) Ө зіңнен туған / жас бала / /
о 
3
9) Сақалы ш ы ғы п / жат болмай / /
10) Ат үстінде / күн кормей ,/,/
о 
^ 3
11) А рып-аш ып / шөл көрмей / /
12) Ер тосектен / безінбей /,/
2 ___
^
3
13) Ұлы төске / ұрынбай / /
14) Түн қатып жүріп, / түс қаш пай / /
і5) 1 ебінгі теріс / тағы нбай / /
з
16) 'Іем ір ж астық / жастанбай / /
і
^ 3
17) Қу 
толағай 
/
бастанбай / /
18) Ерлердің ісі / бітер ме?! (Махамбет).
Осы М ахамбеттің 7-8 буынды жыры буын 
сан ы , сөзін ің біркелкі үндесуі, б у н ағы н ы ң
біркелкі “ж ө р ғ а ғ ы ” ж ағы нан да, көркемдік, 
мазмұн, бейнелеу ж ағы нан да жыр біткеннің 
асқақ үлгісі.
Әрқайсысы жеке-жеке синтагма бөлатын 18 
тармақтан тұратын жырдың өзіне лайы қ ерекше 
и н төн ац и ялы қ өрнегі бар. 18 тарм ақты ң 17 
тарм ағы біры ңғай шартты бағы ны ңқы сөйлем 
бөлса, ал ең соңғы 18 тарм ақ басы ңқы сөйлем 
бөлып тұр. С өнды қтан 17 синтагм аны ң бәрі 
біркелкі динамикамен төлқынданып, сонғы жағы 
көтеріліп қайрылып, бірыңғай шамалы паузамен 
бөлінеді де, ең сөңғы синтагманы ң аяқ жағы 
мөлшерлі паузамен бітеді. Бұл сұраулы сөйлем 
жырдың аяғындағы “Ерлердің ісі бітер ме?!” деген 
көп компонентті құрмаластың басы ңқы сы ны ң 
с о ң ы н а қ о й ы л ғ а н т ы н ы с б е л г іл е р і (?!) 
семантикалы қ-синтаксистік м ағы наны дұрыс 
көрсетіп тұр. Бұл ж ы рды ң и н тө н а ц и я л ы қ
сызығын жазып көрсетсек, төмендегідей біркелкі 
өрнек бөлар еді:
5. 7-8 буынды жырдың көп тармақты бөлып,
бір тақырыпқа байланысты өрбитін бірнеше жай
және құрмалас сөйлемдерден тұратын, бірнеше
күрделі синтаксистіктұтастыққатөмендегі мысал: 
т 
^ з
Мүны көріп / Қамбардың / /

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: