ҮНДЕСІМ ДЫБЫСТАР ҮНДЕСІМ БЕЛГІЛЕР ілгерінді
кеиінді
езулік
еріндік
П Б м -
+
+
-
П 1 Б1 м 1 +
-
+
-
П° Б° м° -
+
-
+
Пі°
Б’° м>° +
-
-
+
т
Д н -
+
+
-
Т' Д' н 1 +
-
+
-
•ро
д°
н° -
+
-
+
үю
дш
Н 10
+
-
-
+
қ
ғ
ң
-
+
+
-
К
1
Г' Ң'
+
-
+
-
қ° р
ң°
-
+
-
+
К1°
ріо
ҢШ
+
-
-
+
с
3
р
-
+
+
-
С
1
3'
Р'
+
-
+
-
с°
3°
ро
-
+
-
+
С1°
3
І°
ріо
+
-
-
+
ш
ж
л
-
+
+
-
Ш' Ж'
Л
1
+
-
+
-
ш°
ж°
л°
-
+
-
+
Ш
10
Ж
10
ЛШ
+
-
-
+
й
-
+
+
-
й 1
+
-
+
-
й°
_
+
_
+
Й
10
+
-
-
+
у
+
-
+
У'
+
-
-
+
1 9 -к е с т е . Д а у ы ссы з д ы бы стар ды ң ү н д е с ім б ел гіл ер ін ің ж ү й е с і Осы жолмен озге де үндесім дыбыстарды
озара салыстырып ш ығуға болады.
С оз деңгейінде жуан еріндік ж әне жуан
езулік, сондай-ақ жіңішке еріндік және жіңішке
езулік буындар іргелеседі (М: ҚО -РА , КҮ -Н Ә
т .б .). М ұ н ы ң озі қ а з а қ т іл ін д е г і ү н д есім
д ы б ы с т а р д ы ң т а р а л ы м ы н буы н ж ә н е с е з
деңгейінде боліп қарау керек екендігін көрсетеді.
Ал, жуан және жіңішке үндесім дыбыстар буын
деңгейінде де, сөз деңгейінде де бірге кездеспейді.
Кез келген екі үндесім дыбысты ң жасалым
үлгісін бір-бірімен беттестіріп, өлардың өртақ
және айырым белгілерін нақты көруге болады.
О ртақ белгілер бір жасалым нүктенің үстінде
бірін-бірі жауып (не тұстасып) жатады, ал айырым
белгілер әр түрлі нүктенің үстінде жатады.
1.
Екі ортақ белгісі бар үндесім дыбыстар.
Е кі ү н д е с ім д ы б ы с т ы ң ж а с а л ы м ү л г іс ін
беттестіргенде екі бірдей жасалым нүктесі бір-
бірім ен дәл келсе, он да олар о р та қ әуезді
дыбыстар болады да, бір буынны ң құрамында
кездесе береді.
ТЬІС сөзіндегі (буы ны ндағы ) Т ж әне С
дауыссы здары ның жасалым үлгісін бір-бірімен
беттестіргенде еріннің езу қалпы да (1-3), тілдің
кей ін д і қ ал п ы да (8) б ір ін -б ір і ж ауы п тұр
(23-сурет). Т І С
б у ы н - с ө з ін д е г і
Т 1
ж ә н е
С 1
дауыссы здары ның жасалым үлгісін бір-бірімен
беттестіргенде еріннің езу қалпы (1-3) мен тілдің
ілгерінді қалп ы (6) б ір ін -б ір і ж ауы п ж аты р
(24-сурет). Т Ұ С
б у ы н - с ө з ін д е г і
Т°
ж ә н е
С°
дауыссы здары ның жасалым үлгісін бір-бірімен
беттестіргенде еріннің еріндік қалпы (1-2) мен
тілдің кейінді қалпы (8) бірін-бірі жауып жатыр
(25-сурет). Т Ү С
б у ы н - с о з ін д е г і Т 10 ж ә н е
С 10
дауыссыздарының жасалым үлгісін бір-бірімен
беттестіргенде еріннің еріндік қалпы (1-2) мен
тілдің ілгерінді қалпы (6) бірін-бірі жауып тұр
(26-сурет). Сөнда өсы дыбыстар жұбының жасалу тәсілі
өзара бөлек, ал екі жасалым белгісі бірдей болып
шықты.
