П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
ФОНЕТИКА 2 3 - с у р е т . Т -С дауы ссы здары ны ң ж уан
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 2 7 - с у р е т . Қ дауы ссы зы ны ң езу-ер ін 1 үн десім варианттарының беттеск ен м оделі * (ү л г іс і) *
- ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ДЫБЫСТАРЫ
| ФОНЕТИКА
2 3 - с у р е т . Т -С дауы ссы здары ны ң ж уан езу үн десім варианттары ны ң б еттеск ен м одел і (үлгісі) 2. Бір ортақ, бір айырым белгісі бар үндесім ды бы стар. Екі үндесім ды бы сты ң ж асалы м үлгілерін беттестіргенде бір жасалым нүктесі дәл келіп, екінші жасалым нүктесі дәл келмесе, онда олар әртүрлі әуезді дыбыстар болады. а) Тілдің қалпы ортақ, еріннің қалпы айырым үндесім д ы б ы стар көп буы нды бір сөзд ің құрамыңда кездесе береді. Қ Ь ІР Қ У с ө з ін д е г і Қ ж ә н е Қ° дауыссыздарының жасалым үлгісін бір-бірімен беттестіргенде тілдің кейінді қалпы (8) бір-бірімен дәл келеді де, еріннің езулік (1-3), еріндік (1-2) қалпы үйлеспейді (27-сурет). 2 7 - с у р е т . Қ дауы ссы зы ны ң езу-ер ін 1 үн десім варианттарының беттеск ен м оделі * (ү л г іс і) * э) еріннің қалпы ортақ, тілдің қалпы айырым дауыссыздар бір сөздің құрамында кездеспейді. ОҢ ДЫ жэне ОҢДІ создеріндегі Ң мен Ң 10 дыбыстарының ерін қалпы еріндік (1-2) ортақ, тілдің кейінді (8), ілгерінді (6) қалпы бөлек (28-сурет). ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ДЫБЫСТАРЫ 61 3. Екі айырым белгісі бар үндесім дыбыстар. Е кі ү н д е с ім д ы б ы с ж а с а л ы м ү л г іл е р ін беттестіргенде екі белгісі де үйлеспей жатса, онда олар бір сөздін қүрамында кездеспейді. С Ы З ж әне СҮ З сөздеріндегі 3 мен З 10 дауы ссы здары ны ң ортақ беттес нүктелері жоқ. 3 дыбысыны ң ерін қалпы езулік (1-3), тіл қалпы кейінді (8), ал 3 10дыбысының ерін қалпы еріндік (1-2), тіл қалпы ілгерінді (6) (29-сурет). Дауыссыз дыбыстардың бір-бірімен үндесім сиымды лығыны ң реті осындай. Ү ндесім дыбыстардың жасалым және естілім белгілері бір-бірімен тығыз байланысты. Үндесім дыбыс кейінді жасалса, жуан естіледі, керісінше, жуан естілсе, кейінді жасалады. Үндесім дыбыс ілгерінді жасалса, жіңішке естіледі, керісінше жіңішке айтылса, онда ілгерінді жасалады. Ерін қатысы да осы жүйемен жүреді. Үндесім дыбыс езулік болып жасалса, аш ы қ (таза) естіледі, керісінше, ашық естілсе, езулік болып жасалады. Ү ндесім д ы бы с ерін д ік боп ж асалса, қою естіледі, керісінше, қою естілсе, еріндікболы п жасалады. 4.4.4. Бір дауы ссы з ды бы сты ң үндесім в а р и а н т т а р ы н ы ң а й қ ы н к о р ін е р ж е р і - тоғы сы ңқы Қ -К 1 (қыр - кір), Ң -Ң 1 (мың - мең) дауыссы здары ның (30-сурет) және жуысыңқы Й - Й ' (А Й - Ә Й ), Ғ - Г 1 ( а ғ а - еге) дауыссыздарының жасалу орындары. Олардың жуан ү н д есім ва р и а н тт а р ы тіл ш ік а р қ ы л ы (4-нүкте), ал жіңіш ке үндесім варианттары тіл ортасы (3-нүкте) арқылы жасалып тұр. Жасалым о р ы н д а р ы н ы ң а л ш а қ т ы ғ ы н а қ а р а м а й бір дауыссыздың жуан-жіңішке үндесім вариантгары болып табылады. Бір дауыссыз дыбыстың барлық үндесім варианттарының жасалым айырмашылығын өзара б е т т е с т ір іп , с а л ы с т ы р ы п ш ы ғ у ғ а б о л ад ы (31-сурет). Т -Т 1 (тыл - тіл, тұр - түр), Д - Д 1 (дық - дік, дұрыс - дүре), Н - Н 1 (ны қ - ніл, ұн - үн) дауы ссы здары ны ң жуан (8-нүкте) және ж іңіш ке (6-нүкте) үндесім варианттары ны ң жасалу орны әр жерде орн аласқан. Ал енді олардың ерін қаты сы на қарай айырмаш ылығы да аны қ байқалады. Т - Т° (тын - тұн, тін - түн), Д -Д° (дыбыс - дұрыс, діріл - дүріл), Н - Н° (ным - нұр, ін - үн) дауыссыздарының езу (1-3 нүкте) ж әне ерін (1-2 нүкте) үндесім варианттарының ерін қалпы әр түрлі орналасқан. Осы ретпен барлы қ дауыссыз дыбыстардың үндесім түрлерінің жасалымы табылады. |