З. Е. Колумбаева

39 
 
7.2 XVIII ғасырда Қазақстанға жҥргізген патша саясаты 
 
Қазақстанның Ресейге қосылуы алдындағы байланыстар XV-XVIIғғ. 
экономикалық, саяси дамуда екі жақ бірдей мҥдделі болды.
XVIIIғ.
 
Ш.Уҽлиханов XVIIIғ. қазақ қоғамы жҿнінде 
«XVIII ғасырдың алғашқы он 
жылдықтары қазақ халқының ӛміріндегі қияметті кезең болды. Жоңғарлар, Еділ 
қалмақтары, Жайық қазақтары мен башқұрттар жан-жақты
килігіп, олардың 
ұлыстарын талқандап, малдарын айдап, адамдарын алып кетті»
– деп жазады. 
- 1717 жылы Қайып пен Ҽбілхайыр сҧлтандар қазақ руларының сыртқы 
жағдайында қатер тҿніп тҧрғанын ескеріп Петр I-ге ҿздерін бодандыққа алу 
жҿнінде сҿз салады. Келіссҿз нҽтижесіз себебі Петр I Швециямен соғыс 
жҥргізіп жатқан кезі болатын. Жауап: сыртқы шекараны қадағалай тҧру. 
Петр I ҥшін 1715-1716жж. Ертіс бойлап жҽне Каспийді жағалатып 
жіберген И.Бухгольц пен Бекович-Черкасский экспедицияларының сҽтсіздікке 
ҧшырағаннан кейінгі, Ресей патшасына Ҽбілхайырдың ҧсыныс хаты олжа болды. 
I Петрдің Шығысқа ашылған қақпа есебіндегі жоспары: б
ҧл жҿнінде 
қосымша мҽлімет: қҧпия істердегі аға тілмҽш жҽне кейіннен дипломат болған 
А.Тевкелевтің хатында: "… Императорлық ҧлы мҽртебелі тақсыр император 
Ҧлы Петр парсы жорығынан оралысымен ҿзінің Отаны Ресей империясы ҥшін 
ежелден есітіліп жҥрген жҽне ол уақыттары белгісіз дерлік қырғыз-қайсақ 
Ордасын Ресейдің бодандығына алуды кҿздеген ниетін білдіруді қалады жҽне 
де сол ҿз монархым ҽсіресе тҿменгі дҽрежедегі ол Орда дҽл бодандыққа ҿтуді 
Қазақрсан үшін сиімді 
жақсары 
Ререй үшін сиімді жақсары 
Оқ дәрі алт (оссы қарт) 
Сатар айырбарсат 
Ратда байланыры
Кейіннен Жоңғарияға 
қарры одақсар 
Орса Азия базарына 
кедергіріз шығт 
Шикізас, мал алды 
Көперсерге сиімді 
ратда байланыры 
Елшіліксер жіберт 
Птнксер ралт 
Көшім ұрпақсарымен 
күрерсе одақсар сабт 

40 
қаламаса, бір бет қағазбен Ресей империясынң қолдауында болуға 
міндеттегенше, зор шығындарға қарамастан, мен тіптен бір миллионға дейін 
ақшаны шығарсам да, тырысуым керектігін айтты". 
Петр I-нің тікелей жарлығымен салынған құрылыстар:
Ямышевск (1716ж.), 
Омбы (1716ж.), Железинка (1717ж.), Семей (1718ж.), Ҿскемен, Коряков 
(1720ж.) жҽне т.б. қорғаныс пункттері 
Кіші жҥздің бір бҿлігінде Ресей азаматтығын алуды тездетуіне себеп 
болған негізгі жағдай 1723-1727жж. "Ақтабан шҧбырынды" 
Қазақтардың кӛшу бағыттары: 
Ембі, Жайық, Ор 
- 1729ж. Балқаш кҿлінің, оңтҥстік –шығысы «Аңырақай шайқасы» қазақтар 
ҥшін нҽтижелі болды. 
- 1730ж. қыркҥйекте Ҽбілхайырдың Уфа арқылы Петербургке орыс ҽйел 
императоры Анна Ивановнаға ҿтініш хатпен елшілік жіберіледі. 
- 1731ж. 19 ақпанда император ҽйел сенім грамотасына қол қойды. 
- Кіші жҥздің Ресейдің азаматтылығын қабылдағаннан кейін де қазақ 
хандығы жағдайы кҥрделі кҥйіне қалды. 
- Жоңғар агрессиясын тойтаруға Абылай сҧлтанның қолбасшылық таланты 
кҿзге тҥсті. 
Қазақ-Ресей қатынасы. 
Ҽбілмҽмбет Ҽбілмансҥрді кҿмекшісі етіп 
белгілейді. Орта жҥзде жҧрттың қолдауына ие болып, сҧлтандық орынға 
кҿтеріледі. Себебі: «1731ж. орта жҥзге билік жҥргізіп отырған Ҽбілмҽмбет пен 
Абылай ант беруден бас тартты»– деп жазылады. (ҚазКСР тар. 57 жыл, А, 1 
том, 56 бет). Кейін патшалық Ресейдің отарлаушы кҥштері Орта жҥз 
территориясына ішкерілей еніп келе жатқандықтан Ҽбілмҽмбет пен Абылай 
1740 жылы Орынборға барып, Ресейге бой ҧсынатындығы жҿнінде позиция 
білдіреді. Ресейді қазақ жеріне жақындатпау ҥшін кҥресті. 
Қазақ-жоңғар қатынасы. 
1741-1743жж. Қалдан Серенге тҧтқынға Ҽз 
Тҽукенің немересі Ҽбілпейіз аманатқа беріліп Абылай босатылады. 1740 жылы 
басында жоңғар билеушісі Қалдан Серен ҿліп, жоңғар хандығы арасында ішкі 
қақтығыс. Орта жҥз бен Ҧлы жҥздің жоңғарға тҽуелділігі аяқталады. Керісінше, 
жоңғардың қарама-қарсы топтарының кҿмек сҧрайтын одақтасына айналды. 
1741-1745жж. жоңғарлармен одақтас. 1749 жылдан бастап қара қалмақ ішіндегі 
саяси мҽселелерге араласты. Алғашқы бетте қазақ сҧлтандарымен тығыз 
араласқан Ҽмірсана мен Давациді жақтап Лама Доржымен соғысады. 
Ҽмірсананы жақтап Қытаймен кҥреседі.
- 1757 жылдан бастап Тарбағатай мен Алтай территориялары ҥшін кҥреседі. 
Қытаймен сауда байланысы дамиды. Мыңдап жылқы айдап апарып қатысып 
отырған, мҧндай қарым- қатынас территория мҽселесін шешуге жол ашты. 
Сауданы сылтау еткен қазақтар Іле, Тарбағатай, Алтай жерлеріне қайта қоныстана 
бастады. Қоқандық ҿзбектер, қырғыз, қарақалпақ Сібір тҥркілерін бағынышты 
ҧстаған. 
- 1771 жылы Тҥркістан қаласында ҥш жҥздің ханы болып сайланды. 1778 
жылы Ресейге ресми елшілік Тҧғым деген ҧлын жіберді. 

41 

жүктеу/скачать 1,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: