Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
Бүркіт
| кеп т.т.).
3. Іс-әрекетті қалпына қарай атайтын баяндауыштар: өсейін деді (деп тұр), өсетін, өсуші еді т.т. 4. Іс-әрекетті субъектінің қалауы ретінде атайтын баяндауыштар: келмекші (келгелі жүр, тұр, отыр ), белгісі бар. 5. Іс-әрекетті субъектінің бұйрығы ретінде атайтын баяндауыштар: көр, көрсін, көр деген соң көр, көрмейсің т.т. 6. Іс-әрекетті міндеттеу, ұсыныс ретінде атайтын баяндауыштар: оруы керек, оруы тиіс, оруың ғой т.т. 7. Іс-әрекетті субъектінің пайымдауы тұрғысынан атайтын (модальдық) баяндауыштар: келген сияқты, келді білем, келген болды, келгенді-ау деймін. Предикативтік мағынаның компоненті болып қалыптасқан шақ формалары түгелдей баяндауыш құрамында ғана көріне алады. Шана жолмен келе жатыр. Боран қарды жол үстінен сыпырып тастапты. Жолаушы ауылға сәскеде жетеді. Көмекші етістік еді өзі тіркесетін сөздің грамматикалық сипатына, оның синтаксистік қызметіне қарай кірігуі түрлі сапада қөрінеді. Баяндауыш қызметіндегі есім сөзбен тіркесіп, ол баяндауыштық форма құрайды. Есім сөзден құралған атаулы сөйлем құрамында ол шақтық мағына қосатын факультативті элемент: Жаздың шілдесі - Жаздың шілдесі еді. сөзге түрлі мәнер, өң беру үшін жедел өткен шақ мағыналы баяндауыштардың қатарында бөтен морфологиялық тұлғаларға сүйеніп жасалған түрлері жұмсалады: айтпаймын ба, шалқасынан түссін. Күтіп отыр екен деп келмеймін бе. Ол осыны естігенде шалқасынан түссін. Іс-әрекеттің қарқынын білдіретін баяндауыштардың көбі тек істің қарқынын білдіріп қоймайды, сөйлеушінің эмоциялық сезімін қоса білдіреді.Мысалы, жатып таласты, жатып кеп таласты, ал кеп сөйледі. 212 Анықтауыш. Сөйлемде зат есім, есімдік немесе зат есім орнына жүрген есімше сөздермен байланысып, олардың түрлі сынын, сапасын білдіретін сөйлем мүшелері анықтауыш деп аталады. Көкорай шалғын адамның тізесінен келеді. Анықтауыш мүше қызметінде сын есім, зат есім, сан есім, сілтеу есімдіктері жұмсалады. Анықтауыш мүшелер құрамы жағынан дара, күрделі, үйірлі болып үш түрге бөлінеді. Сын есімнен болған анықтауыштар анықталатын сөздермен қабыса байланысып, оның түр-түсін, сынын, көлемін және басқа сапалық белгілерін білдіреді. Күндер өтіп жатты. Сары жаз жылыстап қоңыр күзге ауысты. (Т.Ә). Сын есімдер анықтауыш қызметінде дара келіп те немесе өлшемдік мағынада жұмсалатын зат есімдермен бірігіп келіп анықтауыш қызметін атқарады. Бір сабақ жіп, бір сүйем жер, екі көйлектік мата, үш үй т.т. Сан есімдермен бірігіп қана өлшемдік мағына беретін зат есім сөздер бар. Олар етістік сөзден –ым, -ім, -м жұрнақтары арқылы жасалады: жұтым, қайнатым, салым, тілім, үзім. Сол сияқты шақырым, километр, сабақ деген сөздер де сан есіммен бірігіп анықтауыш қызметін атқарады. Бір жұтым су, екі қайнатым шай, бір сабақ жіп т.т. Сілтеу есімдіктер анықтауыш өзі қатысқан затты нұсқау мағынаксында жұмсалады. Сол өрістегі малға кісі шаптырды. (Т.Ә). Заттың, қимылдың сапасын білдіру үшін анықтауыш ретінде есімшелер жұмсалады. Бұл қызметте көбіне –ған, -ген, -қан, -кен, - тын, -тін тұлғалы есімшелер жүреді. Бақыт қораны айналып, жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|