Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бекіту тапсырмасы
| 8.2 Синтаксистік күрделі бірлік
Адам сөйлегенде жеке бір сөйлем айтып қана қоймайды, оның сөзі көбінесе сөйлемдер тізбегі, сөйлемдер тасқыны түрінде болып келеді. Ондай тізбектер құрамындағы сөйлемдер мағыналық жағынан өзара жақындықтарына, іліктестіктеріне қарай үйір-үйір, топ-топ болып тұратыны болады. Мысалы, «Амангелді» колхозындағы жиналыс ұзаққа созылады екі ұдай болып айтысып жатыр: бір жағы Жақыпты, екінші жағы Жомартты қостайды. Мұндайда аузын бағатын күзетші Мәмет қарт та сөйледі. Сөйлеуік Бейсен екі сөйлеп үлгерді. Талас пікірдің беті әлдеқашан ашылса да, жиналысты баскарушы Жақып отағасы мәселені дауысқа сала қойған жоқ (Ғ.Мұстафин). Осы текст романда бір абзац болып тұр. Өйткені - мұндағы сөйлемдердің барлығы бір ғана мәселе төңірегіне, жиналыстың қалай өтіп жатқанын баяндауға арналған. Бір мағына төңірегіне топтасып, семантикалық жақтан бір түрлі күрделі бірлікті ғана топ болып тұр. Сөйлеу (жазу) процесінде жиі кездесетін бұндай сөйлемдерді белгілі сөйлемдердің (жай, құрмалас) ешқайсысына да жатқызуға болмайды, өйткені ол сөйлемдер бұлар тәріздес шумақтардың жеке мүшесі қызметін атқарады, солардың құрамына енеді. Мұндай бірлік жайындағы алғашқы пікір орыс білімінде өткен ғасырда басталғанымен, ол күні бүгінге кейін түпкілікті шешілмеген мәселе қатарында қалып келеді, тіпті терминдік атауы да тұрақталған жоқ. Бірде «период», бірде «речь» делінсе, енді бірде «сложно- синтаксическое единство», «сложно-синтаксическое целое» тағы басқа деп аталып келеді. Қазақ тілі білімінде күрделі синтаксистік бірлік туралы айтылған алғашқы пікір 1964 жылы жарық көрген «Тарихи синтаксис мәселелері» атты монографиялық зерттеуде кездеседі. Қазақ тілінде синтакеистік күрделі шумақтар проза жанрында да, поэзия жанрында да жиі кездеседі, бірақ олар осы уақытқа дейін зерттелген жоқ. Қазақ тілінің сөйлеу-жүйесінде жай сөйлемге де, құрмалас сөйлемге де құрылысы жағынан да, мағынасы жағынан да ұқсамайтын, олардан әлдеқайда күрделі болып келетін сөйлеу түрі 287 бар. Мысалы, Игілік Қызылжардан бұл жолы да ренжіп қайтып еді. Үш ақшыл күрең жеккен пэуескемен келе жатса да, көңілі әлі көтерілер емес. Қараөткел базары да көңілін көтере алған жоқ. Аяп кетті, әлі қуынгып жүр. Одан кейін өзі де қорланып келеді. Өзін-өзі асқам баймын деп ойлаушы еді, енді есептеп қараса мұның бар байлығы Ушаковтің сарапқа түскен жарнамасына әрең жетеді екен (Ғ.Мүсрепов). Бірнеше сөйлемнен құралған осы тексті синтаксистік күрделі бірлік деген бір ғана атаумен атауға болады. Өйткені мұндағы сөйлемдер бір ғана күрделі ой, бір ғана қамтиды. Сондықтан Игілік - сол бүкіл текстің қазығы, орталық кіндігі. Мағына-мазмұн бірлігі, ой тұтастығы арқасында кейінгі сөйлем- дер әр түрлі тілдік тұлғалар арқылы бірінші сөйлемге, ондағы Игілік деген сөзге арқандалып тұр. Егер бірінші сөйлем немесе ондағы Игілік сөзі болмаса, кейінгі сөйлемдердегі көңіл, көңілін, өзі, өзін, мұның, байлығы деген сөздердің кімге, неге қатысты екені, әңгіме не туралы екені белгісіз болады. Мұндағы сөйлемдер бір-бірімен мағына-мазмұн жағынан да, әр түрлі грамматикалық тұлғалар арқылы да матаса байланысып, бір бүтін болып тұр. 1. Синтаксистік күрделі бірлік құрылымы жағынан бірнеше дербес сөйлемдерден құралады. Ол сөйлемдер жай сөйлемдер тобы болуы да, құрмалас сөйлем мен жай сөйлемдерден құралған аралас шумақ болуы да мүмкін.. Мысалы, Махамбет те үндемеді. Кеудесін жапқан мол, мөлдір сақалындағы сарғыш түкірікті де елемеді. Ер үстінде қаққан Қазықша тапжылмай отыр. Тоқпақтай ғана шымыр кісі. Қызыл шырайлы жүзі қазір тіпті жансыз,семіп қалыпты (Ғ. Мұстафин). 2. Семантикалық бірлікте болады, компоненттер белгілі бір ой, мағына төңірегіне топтасады, саралап ашып, дамыта көрсетеді. 3. Күрделі синтаксистік бірлік құрамына енген сөйлемдерде баяндалатын пікірлерге ұйытқы, орталық кіндік, темір қазық болып тұратын сөз немесе сөздер тіркесі болады. Ол көбінесе, бірліктің бастапқы компонентінде айтылады да, кейінгі компоненттер соны саралап, талдап ашу, онда айтылған ойды дәлдеп дамыту қызметтерін атқарады, сөйтіп ұйытқы сөзге әр түрлі тәсілдер арқылы арқандалады да, бірлік құрамындағы компоненттер құрылымдық жақтан да, семантикалық жақтан да біртұтас, бір бүтін болып тұрады. 4. Бірлік құрамына енетін компоненттер байланысы олардың семантикалық тұтастығынан ғана білінбейді, сонымен бірге, әр түрлі грамматикалық тәсілдерден де байқалады. Олардың қатарына жататындар: 288 а) Компоненттердің барлығына ортақ сөздің немесе сөздер тіркесінің болуы. Мекеш Мұқамбетшенің немере інісі. Оразбектен туған алты қасқырдың ішіндегі көкжалы. Екі иығына екі кісі мінгендей денелі, үлкен от көзді, гүрілдеген зор дауысты, мейлінше айбатты (Ғ. Мұстафиң). Мұндағы сын есімнен болған барлық баяндауыштарға ортақ бастауыш болып, оларды атап тұрған сөз — Мекеш. ә) Алдыңғы компонентте айтылған ортақ сөз кейінгі компоненттерде қайталанбағанымен, оның барлығы, қатысы есімдіктер, тәуелдік жалғаулар арқылы байқалады. Мысалы, Бәріне, Жомарт, сен айыптысың. Неге тудың неге, келдің неге көрдім? Сенің көзіңнен терең теңіз таяздау. Сенің асқақ ойыңнан асқар тауда аласа. Егер тылсым бар болса сол тылсым дәл сендер ем. Аңдатпай алдың есімді. Сала бер отқа, шыжысам да қабақ шытпан (Ғ.Мұстафин). б) Бір сөздің компонент сайын қайталап айтылуы, құрамындағы сөздердің тұлғалас, үндес, ырғақтас болып келуі де күрделі бірлік жасайды. Мысалы: Әй, Ханбибі, Ханбибі, Басыңды мен жояр ем, Қаныңды ішіп тояр ем, Өткір алмас қолға алып, Он табанын тілер ем Қой соңына салар ем, Сөйтіп кегімді алар ем (Қарабақ батыр). Синтаксистік күрделі бірлік — құрамына енген компоненттер мағыналық, құрылымдық жағынан бір бүтін болып тұйықталып тұратын, басқаға тәуелсіз сөйлеудің ең көлемді бөлшегі. Үш-төрт, тіпті одан көбірек компоненттерден құралу — құрмалас сөйлемге тән, бірақ оның компоненттері арасында синаксистік күрделі бірлік қомпоненттеріндегідей дербестік, бөлектік, даралық болмайды. Бекіту тапсырмасы: жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|